جایگاه امر خیر و وقف در حقوق ایران

جايگاه امر خير و وقف در حقوق ايران

¹محمد جواد رحماني، ²اشرف السادات علوي پور

¹مدير عامل موسسه خيريه سعادت پيشگان شهرستان آباده

²رئيس هيئت مديره موسسه خيريه سعادت پيشگان آباده

چکيده

پژوهش حاضر به منظور بررسي جايگاه امر خير و وقف در حقوق ايران صورت گرفت.پژوهش حاضر از نوع توصيفي و کتابخانه اي است. پژوهش حاضر از نوع مقطعي است.  وقف يکي از حسنات موکد و از باقيات الصالحات است و بارزترين تجلي روحيه تعاون اجتماعي است که مي توان زمينه اجرا و تامين عدالت ، توسعه و بالندگي اقتصادي ، فرهنگي و اجتماعي را در سايه آن تامين کرد.  در لغت وقف به معناي ايستادن ، نگهداشتن ، منحصر کردن چيزي براي استفاده کسي است، امساک و اقامت کردن آمده است. قانون مدني در تعريف وقف در ماده 55 مقرر داشته است : « وقف عبارت است از اين که عين مال ، حبس و منافع آن تسبيل شود. عامل وقف از ديرياز چه پيش از اسلام و چه بعد از اسلام در ميان جوامع مختلف مخصوصا اديان اسلامي به طرق مختلف وجود داشته است. وقف به معناي آن است که افرادي که خير و نيکوکار هستند مقداري از مال خويش را از مالکيت  خويش خرج کرده و به مالک اصلي و حقيقي اش که خداوند متعال است بر مي گرداند تا مورد استفاده همگان و عموم مردم قرار گيرد. در طول تاريخ ، فرهنگ وقف نقش تعيين کننده اي در توسعه و آباداني شهر و در تداوم زندگي مردم و کارکردهاي سياسي ، فرهنگي ، اقتصادي و اجتماعي و… دارد.از آن جايي که جامعه اسلامي براي رفع مشکلات خود نياز به هزينه هايي  دارد و نمي تواند به تنهايي درصدد رفع آنها برآيد.بنابراين باکمک از اين سنت حسنه مي توان به اين امر نائل گرديد. وقف در ايران سابقه طولاني دارد .به طوري که نذورات و وقف اموال به آتشگاه ها و معابد از دوران باستان متداول بوده است و در دوره اسلامي نيز با تحول در شکل و احکام آن ادامه پيدا کرده است. اوقاف در ايران از زمان تصرف سرزمين ايران به دست عرب و در قرن اول هجري رو به گسترش و تحول نهاد. « مرحله  اول توسعه وقف در ايران با تصرف زمين هاي مفتوح العنوه ( اراضي که مسلمانان از کفار از طريق جنگ به تصرف در آوردند»  آغاز مي شود. زيرا اين گونه اراضي در حکم وقف است. در دوره خلفاي عباسي که به عصر طلايي تمدن شهرت دارد ، رقبات موقوفه و درآمد آنها در تمام ممالک اسلامي رو به فزوني نهاد و مردم خير انديش و امرا و وزراء  و بزرگان و تجار موقوفات زيادي را براي امور عام المنفعه از خود به يادگار گذاشتند. نتيجه گيري  : امروزه جوامع ، مخصوصا کشورهاي در حال توسعه و جهان سوم با مسائل و مشکلات مختلفي مواجه اند که به تنهايي قادر به حل و فصل آنها نيستند و از آن جايي که  سنت وقف داراي کارکردهاي سياسي، فرهنگي ، اقتصادي ، اجتماعي و… است مي تواند بخش عظيمي از اين مسائل را حل نمايد. در اين راستا مسئولين اجتماعي مي توانند از اين سنت حسنه به نحو احسن استاده نمايند و گامي بلند در جهت آباداني و توسعه کشور بردارند.

واژگان کليدي

امر خير؛ وقف؛ حقوق؛ ايران

مقدمه

گرايش سرشت بشري به پيشرفت و توسعه يکي از اصول بنيادين زندگي اجتماعي انسانها  در طول تاريخ است. از آغاز حيات تا کنون جوامع گوناگون راه هاي مختلفي را جهت دستيابي به اين هدف متکامل آزموده اند تا مسيري سازگار با جهان بيني ، فرهنگ و اقليم جامعه اي که در آن  زندگي مي کنند بيابند و راه کمال و رستگاري را بپيمايند.

کشور اسلامي ايران با پيشينه تاريخي و فرهنگي چند هزار ساله و با بهره گيري از جهان بيني و بينش متعالي مکتب اسلام  از پيشگامان توسعه طلبي و رستگاري به شمار مي آيد. ملت بزرگوار ايران پس از انقلاب با شکوه اسلامي و با عنايت باري تعالي و بهره مندي از ارشاد و هدايتگري قران کريم و سرلوحه قرار دادن سيره و سلوک پيامبر اعظم اسلام (ص)  و ائمه اطهار (ع) و با اهتمام هر چه بيشتر به ارزش هاي انساني و رهنمودهاي امام راحل (ره) و مقام عظماي ولايت تلاش مي نمايد تا در راه پيشرفت و عدالت گامي استوار بردارد(وليئي، 1390).

کميته امداد امام خميني (ره) به صورت رسمي در تاريخ14 اسفند 1357 با صدور حکم تاريخي امام خميني (ره) براي مدت نامحدود تشگيل گرديد ، کميته امداد امام خميني (ره) از نوع موسسات غير انتفاعي و عام المنفعه است که مرکز اصلي آن در تهران و در تمامي شهرستانها و اکثر بخش هاي کشور و در بعضي از نقاط خارج از کشور داراي شعبه است. کميته امداد با هدف ياري نمودن محرومان و مستضعفان از راه هاي قانوني تشکيل يافته و در راه امداد درماندگان و آسيب ديدگان و خود کفا کردن محرومان شهري و روستايي تلاش مي کند ( جليلي حسيني و همکاران ، 1390).

قرآن که متن برنامه جامع اسلام براي اداره و تنظيم مادي و معنوي انسانهاست، در آيات متعدد خود متعرض موضوع محروميت زدايي گرديده است  و مسئوليت سنگين آن را بر عهده همه آحاد مردم و به ويژه حاکمان جامعه قرار داده است . رويکرد حاکم بر همه دستورات قرآني به پيامبر ، ائمه و مومنان مقابله با محروميت ها ، تحقق عدل و فراهم کردن زمينه  تامين جامع  و عادلانه زندگي انسانها در امر معيشت و همه برخورداري هاست.

علاوه بر آن قرآن ، سازکارهاي سهل ، امکان پذير و روشن و شفافي را براي اين هدف معرفي نموده است. انفاق را در کنار ايمان به غيب ، علامت ايمان معرفي نموده و اشکال گوناگوني از انفاقات واجب و مستحب را تشريع نموده و مسلمانان را به آن فراخوانده است. گردش اموال را در بين مردم از طريق ارث، بيع ، احسان ، برّ و مانند آن الزامي نموده و با طرح شيوه هاي بسيار قاطع و موثري براي ضمانت رفع محروميت از جامعه با عناويني همچون صدقات ، زکوات، خمس ، کفارات، ديات و احکام و حقوق متعددي که از ماهيت توانمند سازي و فقر ستيزي و محروم نوازي برخوردار است، به گونه اي شگفت آور ، راه کارهاي اساسي محروميت زدايي را براي هميشه تاريخ و همه جوامع انساني ارائه نموده است.

استفاده از آيات قرآن در رفع محروميت يک ضرورت است زيرا مراجعه به قرآن ، تنها راه درمان همه دردها و راهنماي برطرف کردن همه مشکلات و پاسخگويي به همه نيازهاي بشريت در همه مکانها و زمان ها مي باشد و بهترين شيوه و طريقه ها را فقط قرآن ارائه مي نمايد. در آيات فراوان سخن از انفاق آمده و با شيوه اي واقع بينانه و برنامه اي جامع با تشريع زکات، خمس ، صدقات ، کفارات ، وجوه برّ و احسان ، مواسات ، ايثار ، حق معلوم و مانند آن در عمل سازوکارهاي بسيار مترقي و کارآمدي را براي پيشگيري لز ايجاد محروميت و برطرف کردن آن پس از شکل گيري ، ارائه نموده است.

در آياتي از قرآن کوتاهي نسبت به محرومين و دريغ کردن از رفع حوائج آن ها نشانه هاي تکذيب آخرت و سبب بدبختي ها سختي ها و عذاب و از سوي ديگر رسيدگي به آن ها را از مشخصات ابرار و نيکان و باعث رهايي از شر روز قيامت و عبور از گردنه هاي سخت آن و باعث سرور و شادي معرفي نموده است. دقت در در حکمت و فلسفه هر يک از موارد تشريع شده مذکور نشان مي دهد که در صورت عمل به اين احکام ، در اسلام همه نيازمندي هاي محتاجان اعم از خوراک ، پوشاک ، مسکن ، سرمايه ، درمان و رفاهيات آنان ، تامين و تضمين شده است (علي اکبري رناني ، 1393).

جامعه اسلامي هزينه هايي دارد که دو راه براي تامين آن پيش بيني شده است: -انفاق و 2- ماليات

هزينه هاي ناشي از خلاء و شکاف هاي موجود در جامعه مانند هزينه هاي مربوط به تامين زندگي نيازمندان، مساکين ، انسانهاي از کار افتاده ، خانواده هاي بي سرپرست، تحصيل طلاب ، دانش آموزان و دانشجوياني که از تمکن کافي برخوردار نيستند ، افراد مقروضي که توان پرداخت قرض خود را ندارند ، از راه انفاق است. افرادي که از نعمت سلامتي و تمکن مالي برخوردارند، بخشي از اموال و سرمايه خود را به شکرانه سلامتي و رفاه شخصي در راه خدا صرف امور خيريه و عام المنفعه مي کنند. انفاق بر 2 نوع است : واجب و مستحب.انفاق واجب به دو صورت «زکات» و «خمس » انجام مي گيرد(اعتصامي و همکاران ، 1385، ص 184).

عامل وقف پيش از اسلام و بعد از اسلام از ديرباز در ميان عامه جوامع انساني به ويژه اديان الهي و اسلامي به شکل هاي گوناگون وجود داشته است و مشارکت عمومي مردم ، واقفان و نيکوکاران در ساخت و ساز ابنيه ها ، اماکن و اراضي وقفي در محيط جغرافيايي پيرامون خود نظير راه ها ، گذرگاه ها ، مدارس ، مساجد ، حسينيه ها ، سقاخانه ها ، پل ها از مهمترين و خدا پسنديده ترين جنبه هاي وقف در جهت توسعه جامعه بشري در هر شهر و محلات بوده است. فرهنگ وقف امروزه به لحاظ گستردگي و همبستگي تا اندازه اي در تمام نقاط جهان کنوني بر اساس حس انسان دوستي و حس وطن دوستي در ميان ملل مختلف نهادينه و نظامند شده است.

در ايران اسلامي به عنوان يک نظام تحت عنوان «سازمان اوقاف و امور خيريه » نقش موثرتري در راستاي سازندگي و آباداني کارهاي عام المنفعه موقوفي در سر تا سر کشور بر عهده گرفته است. فرهنگ عامل وقف ديگر در دنياي امروز تنها مربوط به فضاهاي کالبدي نيست. بلکه کليه جنبه هاي غير کالبدي را نيز شامل مي شود و در عصر معاصر به ويژه توسعه شهر نشيني ، شهر سازي ، رفاه اجتماعي و شکل گيري شهرها کمتر اموري را مي توالن يافت که عامل وقف نقش در تعيين آنها نداشته باشد.

تعريف وقف

در لغت و از لحاظ لغوي وقف به معناي ايستادن، حبس عين ملک يا مالي و مصرف کردن منافع آن در اموري که واقف معين کند و آنچه که کسي از ثروت خود جدا کند که در کارهاي عام المنفعه از آن استفاده کنند(عميد،1362).  عبدالنبي قيم وقف را اين گونه تعريف کرده است : وقف به معني سرپا بودن ، توقف، به مال وقف شده نيز وقف گويند(قيم ، 1386). علي اکبر دهخدا وقف را اينگونه تعريف کرده است: نگه داشتن و حبس کردن عين ملکي است بر ملک واقف آن و مصرف کردن مصلحت آن در راه خدا (دهخدا،1350) و يا اينکه وقف عبارت است از اين که مال حبس و منافع آن تسبيل شود (کاتوزيان ، 1388، ص 60).

اهميت وقف

به عقيده پروفسور کارت اهلرز، نقش وقف در فرايند شهر نشيني سرزمين هاي اسلامي بسيار با اهميت است و در دوران عثماني و صفويه به اوج خود مي رسد. وي اهميت وقف در سرزمين هاي اسلامي را از 3 جنبه مختلف مورد توجه قرار داده است:

1)از لحاظ تکويني و مکاني

2) از لحاظ اجتماعي – اقتصادي

3) از لحاظ سياسي

در خصوص اهميت تکويني و مکاني وقف در شهر سازي و شکل گيري فضاهاي شهري در تمدن شرق اسلامي اهلرز معتقد است اگر چه سابقه وقف در اسلام به روزگار پيامبر مي رسد، وي جريان شهر آفريني و شکل دهندگي شهري آن در مقياس وسيع به دوران عثماني و صفوي بر مي گردد. تحقيقات انجام شده در اين زمينه خصلت شهر آفريني موقوفات را به طور قانع کننده اي نشان مي دهند. در واقع رشد و بالندگي شهرها در قلمرو عثماني و صفوي از قرن 16 تا قرن 18 ميلادي ، بدون توجه به نهاد وقف تقريبا تصور ناپذير است. به عنوان مثال استانبول سده 15 و 16 ميلادي ، سيزده ناحيه داشتکه هر يک شامل چندين محله ( 219 محله ) بود و مساجد هر يک از محلات را عوايد موقوفات متنوع بزرگ و کوچک پشتيباني و اداره مي کرد.

در بخش اهميت اقتصادي – اجتماعي وقف پروفسور اهلرز 4 کارکرد اصلي را که به شهرهاي شرق اسلامي نوعي برجستگي ديني و فرهنگي مي بخشد بيان مي کند :

الف) تهيه و تدارک قسمت اعظم وظايف و مراسم ديني همبستگي و ديرينه جامعه در شهرها از جمله سازماندهي تمام يا قسمتي از هزينه هاي جاري و تعميرات و مرمت مساجد ، حوزه هاي علميه و حسينيه ها ، برگزاري مراسم عزاداري و اعياد و جشن هاي مذهبي و ساير مناسبت ها و رويدادهاي ديني در ايام تعطيلات مذهبي از محل تخصيص عوايد موقوفات.

ب) کمک هاي گوناگون به فقرا، بينوايان ، دانش آموزان و مدارس شهري و اداره و نگهداري برخي از بيمارستانها ، حمام ها ، آب انبارها و انجام دادن ساير امور خيريه و عام المنفعه از محل عايدات موقوفات.

ج) تامين مساکن ارزان قيمت براي مردم نادار و واگذاري زمين هاي وقفي با اجاره طولاني مدت به مردم و اجاره مغازه ها و کارگاه ها ( به صورت ارزان ) و در برخي از کشورها ، دريافت سر قفلي کمتر از مغازه ها و کارگاههايي براي مقاصد داد و ستد پيشه وري به خصوص در بازار.

د) کارآفريني : جمع زيادي ازشاغلين به طور مستقيم در املاک ، اماکن متبرکه ، تاسيسات مستغلات بازرگاني و صنعتي و سازمانهاي اوقاف شهرها و کشورهاي اسلامي به کار اشتغال دارند.

در خصوص اهميت سياسي مقوله وقف پروفسور اکارت اهلرز بر اين اعتقاد است که موقوفات ديني بنا بر ماهيت وقف، ابدي و دائمي و غير قابل فروش و انتقال اند و منافع آنها در راه مقاصد خير و براي کارکردها و مصالح جامعه شناسان معين شده اند . هر گاه پاره اي از موقوفات در طول تاريخ بنا به دلايلي به دست فراموشي سپرده شده و به تصرف خصوصي يا تحت مالکيت عمومي در آمده اند ، باز هم موقوفات ديگري جايگزين آنها شده و مقاصد آنها را براي قرنها برآورده ساخته و ادامه داده اند.در چنين مواردي موقوفات يا رقبات موقوفه به خصوص املاک غير منقول چون مساجد ، حوزه هاي علميه، حمام هاي عمومي و بازارها که کم و بيش داراي ساختار پايدار و ديرپايي هستند، ظاهرا در موارد زيادي به صورت موانع کالبدي در مقابل هر گونه ، نوگرايي يا دگرگوني هاي شهري قرار مي گيرند. به همين علت موقوفات هنگامي ابعاد سياسي جهاني به خود مي گيرنند که روزگاري در گذشته در چهارچوب سياسي، ديني ديگر ، تحت حکومت هاي اسلامي وقت، وقف موئي شده اند ولي اکنون با تغيير وضعيت سياسي و سلطه حکومت هاي غير اسلامي بر آنها در مقابل نظام سلطه و نظام هاي اجتماعي موجود همچون جسمي خارجي يا بيگانه عمل مي کنند ( شهابي، 1383).

احکام و شرايط وقف

وقف داراي احکام و شرايط خاصي است که مي توان به موارد زير اشاره کرد:

-وقف در صورتي صحيح است که مال وقف را به تصرف کساني که براي آنها وقف شده يا وکيل يا ولّي آنها  بدهد ، ولي در اوقاف عامه مانند مساجد و مدارس و امثال آنها تحويل دادن شرط نيست، هر چند احتياط مستحب آن است که پس از خواندن صيغه آن را در اختيار کساني که وقف براي آنها شده قرار دهند تا وقف کامل گردد.

– صيغه وقف را مي توان به عربي و يا به هر زبان ديگر خواند ، مثلا اگر بگويد : « خانه خود را براي فلان منظور وقف کردم» کافي است و احتياج به قبول ندارد، خواه وقف عام باشد يا وقف خاص، هر چند احتياط مستحب آن است که حاکم شرع در وقف  عام و اشخاصي که براي آن وقف شده در وقف خاص، صيغه قبول بخوانند.

– وقف کننده بايد بالغ و عاقل و داراي قصد و اختيار باشد و شرعا حق تصرف در اموال خود را داشته باشد ، بنابراين انسان سفيه يا بدهکاري که حاکم شرع او را از تصرف در اموالش منع کرده اگر چيزي از اموال خود را وقف کند صحيح نيست.

– وقف براي کساني که هنوز به دنيا نيامده اند صحيح نمي باشد ، ولي وقف براي اشخاصي که بعضي از آنها به دنيا آمد اند و بعضي هنوز به دنيا نيامد اند صحيح است ( مانند وقف بر فرزندان موجود و نسل هاي آينده ) و آنها که به دنيا مي آيند در آن وقف شريک خواهند شد (مکارم شيرازي،1389).

پيشينه تحقيق

بايد گفت در مورد وقف و آثار و نتايج آن تا کنون مطالب و مقالات قابل توجه اي به رشته تحرير در آمده است و در اين راستا آثار و نوشته هايي نيز در قالب کتاب، مجلات و مقالات وجود دارد اما با توجه به نقش به سزايي عامل وقف در سطح جوامع بشري به لحاظ اهميت مادي و معنوي آن باز هم جا دارد پژوهشگران و دست اندرکاران عامل وقف در اين مورد تلاش وافر نمايند تا شهروندان يک جامعه در خصوص نقش وقف در سازندگي و آباداني به آگاهي برسند تا بتوان آثار مثبت و سازنده ي فرهنگ وقف را به صورت يک فرهنگ نهادينه و همه خواسته در ميان جامعه رواج داد.

نادر رياحي از نويسندگان در مورد وقف نيز چنين مي گويد :« وقف در دراز مدت به مردم خدمت مي کند و هيچ کاري خير ديگري اين مزيت را نداردو وقف تنها خدمت و عمل پسنديده اي است که منحصرا به فقرا نيست و اکثر مردم اعم از غني و فقير از آن بهره مند مي شوند و خود و فرزندان آنان از مزاياي مدرسه و دانشگاه و بيمارستان و… بهره مي گيرند».

وقف، سنت حسنه و يکي از افتخارات فرهنگ غني مکتب اسلام و يکي از اهرم هاي موثر اعتقادي و فرهنگي براي جبران نيازمندي هاي جامعه است که از هزاران سال پيش تا کنون، واقفان خير انديش با اختصاص بخشي از اموال خود براي خدمت مستمر به جامعه با روش پسنديده وقف که بارزترين مصداق باقيات و صالحات ، منشا خدمات فراوان علمي ، آموزشي و فرهنگي بوده است. وجود صدها مسجد ، مدرسه ، کتابخانه، دانشگاه و…. به جا مانده در ساسر جهان و کشورهاي اسلامي بهترين گواه و شاهد آن است.

بنابراين در ميان آثار و نوشته هاي نويسندگان و استادان فرهيخته تاريخ شناسان و اسلام شناسان سرزمين هاي اسلامي و غير اسلامي مي توان به مطالعات دانشمنداني چون گابه و ويرث درباره حلب و اصفهان، اينالچيک درباره امپراطوري عثماني و استانبول و مانتران درباره استانبول ، اهلراس درباره تفت و يا بررسي هاي رايمون درباره قاهره و حلب و نويسندگان و استادان ايراني چون  دکتر محمد رضا بمانيان درباره اصفهان ، مومني درباره ملتير ، شقفي درباره اصفهان و ديگر مقالات به چاپ رسيده به درستي  مي توان نقش وقف را در توسعه و آبادي شهر ها به خوبي نشان داد( مهر افزون و دارايش، 1392).

پيشنهادات و راهکارها       

1-براي پررنگ کردن فرهنگ وقف مي توان هر ساله جشنواره اي را تحت عنوان « مراسم تجليل از افراد خير و نيکوکار » ترتيب داد که در آن افراد نيکو کار و خير را معرفي کرد.

2- مي توان برخي از خيابانها ، کوچه ها و ميادين شهر و پارک ها را به نام افراد خّير نام گذاري کرد و يا اين که تنديس افراد نيکوکار را ساخت و در ميادين شهر به نمايش گذاشت.

3- براي گسترش و اشاعه فرهنگ غني وقف مي توان از افراد متخصص دعوت کرد و جلسات سخنراني را بر پا داشت که به مردم بفهمانند که وقف فقط يک سنت نيکو و پسنديده نيست. اگر اين سنت حسنه در بين مردم رواج پيدا کند باعث رفاه عمومي خود مردم  خواهد شد.

4- از آنجايي که ما امروزه در عصر اينترنت و رايانه زندگي مي کنيم . مي توان مسابقات پيامکي گذاشت و از مردم خواست جهت کمک به ديگران و در نتيجه کمک به رفاه عمومي مردم  و توسعه  و آباداني شهر  در اين مسابقات شرکت کرده و درآمد حاصل از آن را صرف پيشرفت عمومي شهرشان کنند.

5- اگر چه سنت وقف بيشتر در ميان مردم غني رايج است ولي بايد به عموم فهماند که براي وقف توانگري شرط اصلي نيست. هر کس مي تواند در حد بضاعت و توان خويش آنچه را که مي خواهد وقف کند گرچه اندک باشد.

6-  رسانه ها مي توانند  نقش  بسيار مهمي در ترويج و گسترش اين سنت حسنه داشته باشند. بنابراين با توليد فيلم هايي در زمينه وقف ، مي توانند باعث ترويج فرهنگ وقف در بين آحاد مردم شوند.

نتيجه گيري

امروزه جوامع ، مخصوصا کشورهاي در حال توسعه و جهان سوم با مسائل و مشکلات مختلفي مواجه اند که به تنهايي قادر به حل و فصل آنها نيستند و از آن جايي که  سنت وقف داراي کارکردهاي سياسي، فرهنگي ، اقتصادي ، اجتماعي و… است مي تواند بخش عظيمي از اين مسائل را حل نمايد. در اين راستا مسئولين اجتماعي مي توانند از اين سنت حسنه به نحو احسن استاده نمايند و گامي بلند در جهت آباداني و توسعه کشور بردارند.

منابع

1-اعتصامي،محمد مهدي و همکاران؛ قرآن و تعليمات ديني (2)، ( دين و زندگي)، شرکت چاپ و نشر کتاب هاي درسي ايران ، 1385، تهران .

2- جليلي حسيني ، معصومه سادات  و همکاران ؛ ميزان عزت نفس دانشجويان تحت پوششش کميته امداد امام خميني (ره) در استان خراسان جنوبي ، مجموعه مقالات برگزيده همايش ملي توانمند سازي با رويکرد جهاد اقتصادي در کميته امداد امام خميني(ره)، 1390، ص 543-529.

3-دهخدا، علي اکبر ، لغت نامه ، نشر امير کبير ، تهران.

4- شهابي ، محمد رضا ؛ باني و چهارچوب نظري تاثير وقف در شکل گيري فضاهاي شهري، فصلنامه تحقيقات جغرافيايي، شماره 72، 1383،  ص 150-135 . انتشارات کميته امداد امام خميني (ره)، 1393، تهران، 29-27 .

5- عميد ، حسن ؛ فرهنگ فارسي عميد ، 1362،  نشر امير کبير ، تهران .

6-  کاتوزيان ، ناصر؛  قانون مدني در نظم حقوقي کنوني، 1388،  انتشارات ميزان ،  تهران، ص 60.

7-قيم ، عبدالنبي ؛ فرهنگ معاصر ميانه عربي به فارسي، 1386، نشر فرهنگ ، تهران.

8-   مکارم شيرازي ، ناصر ؛ رساله توضيح المسائل ، 1389، نشر گوهر پنهان ، قم ، ص 450-449.

9- مهر افزون ، محمد و دارايش ، رضوان؛  تبيين نقش خدمات وقف در توسعه شهر اصفهان، فصلنامه جغرافيا و برنامه ريزي شهري چشم انداز زاگرس، سال 5، شماره 15، 1392،  ص 121-99.

10- وليئي ، محسن. توانمند سازي زنان سرپرست خانوار با تاکيد بر ايجاد مشاغل خانگي و خوشه هاي توليد در مجموعه مقالات برگزيده همايش ملي توانمند سازي با رويکرد جهاد اقتصادي در کميته امداد امام خميني(ره) ، 1391، (ص89-73).