جایگاه اصل امر به معروف و نهی از منکر در گسترش امور خیر از منظر شهید مطهری

 

جایگاه اصل امر به معروف و نهی از منکر

در گسترش امور خیر از منظر شهید مطهری

 

 

مرتضی گودرزی¹

1. گروه مدیریت دولتی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه شاهد، نویسنده مسئول مکاتبات: goodarzi9109@yahoo.com

 

 

چکیده

اصل “امر به معروف  و نهی ازمنکر” یکی از ارکان تعلیمات اسلامی است که به نص صریح متون اسلامی و گفته پیغمبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) عمل به این فریضه، امت اسلام را تبدیل به بهترین امت می نماید، باعث ایجاد و تقویت حکومت صالحان، اقامه فرایض دینی، گسترش قسط و عدل، و سامان یافتن امور می شود و اگر این فریضه از میان برود تمام تعلیمات اسلامی از میان رفته است؛ اگر این اصل منسوخ شود جامعه اسلامی به صورتی که باید وجود داشته باشد، هرگز وجود نخواهد داشت.

تعاریف، شرایط، و مراتبی که از امر به معروف و نهی از منکر به جامعه معرفی شده است و تصویری که از این فریضه بزرگ در ذهن عموم مردم جامعه است در مقایسه با نتایج و پیامدهای بزرگ و با برکتی که طبق آیات قرآن و روایات در اثر عمل به این فریضه حاصل می شود، همیشه سوال برانگیز و پر ابهام بوده است؛ انتقاد صریح اندشمندان و عالمان دینی پیرامون چگونگی عمل به این فریضه و فقر دیدگاهها نسبت به آن مؤید این مدعاست.

در این مقاله، پس از بررسی دیدگاه شهید مطهری در خصوص اصل امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک واجب شرعی و یکی از اصول خدشه ناپذیر تعلیمات اسلامی، نقش و جایگاه این اصل به عنوان یک مبنای شرعی قدرتمند جهت توسعه و گسترش امور خیر در جامعه اسلامی از منظر استاد شهید مطهری مورد بحث قرار گرفته است.

 

واژگان کلیدی: امر به معروف، نهی از منکر، خیر

 

بیان مسأله

متون دینی شرع مقدس اسلام، از آیات قرآن کریم گرفته تا فرمایشات ائمه معصومین (ع) مشحون از گزاره هایی است که مومنین را به انجام امور گوناگون موظف یا ترغیب می نماید. بعضی از این آموزه ها، نتایج دنیوی و یا اخروی عمل به تکالیف را معطوف به شخص انجام دهنده می نماید اما برخی دیگر از آموزه ها نیز جامعه را بهره مند از عمل به تکالیف می داند. پرداخت خمس و زکات و صدقه و وقف و امر به معروف و نهی از منکر … می تواند وضعیت اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی جامعه را بهبود دهد.

از میان فرایض متعدد دینی، اصل امر به معروف و نهی از منکر، اهمیت بسیار بالایی نسبت به سایر فرایض دارد. بررسی متون دینی نشان میدهد که عمل به این فریضه، امت اسلام را به بهترین امت تبدیل می نماید. عمل به این فریضه باعث ایجاد و تقویت حکومت صالحان، اقامه فرایض دینی، گسترش قسط و عدل، و سامان یافتن امور می شود. اصل امر به معروف و نهی از منکر اگر از میان برود تمام تعلیمات اسلامی از میان رفته است؛ اگر این اصل منسوخ شود جامعه اسلامی به صورتی که باید وجود داشته باشد، هرگز وجود نخواهد داشت.

علی رغم تأکید ویژه و منحصر به فرد بر این فریضه بزرگ که به تعبیر شهید ثانی کمر را می شکند، اندشه و عمل جامعه نسبت به این اصل نظام ساز حتی در دوره حکومت اسلامی بسیار پر ابهام و ضعیف بوده است.

متأسفانه اصل امر به معروف و نهی از منکر در نظر جامعه ما از تعریف و حدود و شرایط و مراتب گرفته تا اجرای آن هم در سطح فردی و هم در سطح جمعی و به عنوان یک منبع و مرجع اصیل در تدوین و اجرای خط مشی های کلان دچار نقص و ضعف است. در این مقاله به فراخور موضوع و مجال، جایگاه اصل امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک مفهوم دینی که می تواند مبنای شرعی قدرتمندی در زمینه گسترش امور خیر ایجاد نماید، از منظر شهید مطهری مورد بررسی قرار گرفته است.

از این رو در ابتدا به برسی مفهوم “خیر” پرداخته شده  و پس از آن مفاهیم “امر به معروف و نهی از منکر” مورد بررسی قرار گرفته و سپس با بهره گیری از دیدگاه انتقادی شهید مطهری به بسط موضوع خواهیم پرداخت.

قبل از ادامه بحث، لازم به ذکر است که بررسی جایگاه اصل امر به معروف و نهی از منکر از منظر شهید مطهری از چند جهت  دارای اهمیت است:

اول اینکه ایشان در جایگاه یک عالم دینی آگاه و عالم به زمانه به بررسی موضوع فریضه امر به معروف و نهی از منکر پرداخته اند.

دوم اینکه ایشان در زمره نظریه پرداز انقلاب اسلامی شمرده می شود و از این رو نظرات این عالم دینی در زمان پیروزی انقلاب اسلامی می تواند منبعی برای اندیشمندان حوزه و دانشگاه جهت ارائه مدل برگرفته از آموزه های دینی در اداره جامعه باشد.

سوم اینکه معنا و مفهوم و اهمیت این فریضه در نظر شهید مطهری عمیق تر و کاربردی تر از نظرات سایر اندیشمندان علوم اسلامی که صرفاً از دریچه فقاهت بدان پرداخته­اند، است. شهید مطهری ضمن بحث در زمینه فقهی این فریضه، به کارکردهای امر به معروف و نهی از منکر نیز توجه داشته، و با دیدگاهی شدیداً انتقادی، آنچه که در جامعه به عنوان امر به معروف و نهی از منکر معرفی می شود، و نیز شرایط اسف بار جامعه در عمل به این فریضه را مورد بررسی قرار داده است.

 

خیر

الف). خیر در لغت:

“خَیر” در زبان عربی از نظر لغت چند معنی دارد: میل کردن، خوبی، نیکی، نیک، خوب، خوب تر، مال و ثروت، عدالت و فضیلت (بهشتی، 1388، ص 27). اعمال خیر، یعنی کارهای نیک. خیر ضد شر است؛ زیرا همه به آن تمایل دارند. “خیر” هر چیز مرغوب و مورد پسند همگان است، مثل عقل، عدالت، فضیلت و آنچه سودمند باشد. به نظر می رسد این مفهوم اصلی در همه کاربردها لحاظ شده است. به مال دنیا از آن جهت خیر گویند که مورد رغبت و مورد میل است (ان ترک خیرا: اگر مالی بگذارد). برگزیدن و انتخاب را اختیار گوییم، زیرا شیء برگزیده برای برگزیننده دلپسند و مرغوب است (آراسته، 1392، ص 12).

از میان معانی لغوی ذکر شده در بالا، معنی لغوی “خیر” در آیات قرآن با توجه به عنوان نوشتار حاضر که در زمینه خیر و امر خیر در ایران می باشد “نیکی و نیک” می باشد. آیه 104 سوره آل عمران ناظر بر همین معنا و مرتبط با عنوان نوشتار می باشد:

“وَ لْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلىَ الخْيرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالمْعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَ أُوْلَئكَ هُمُ الْمُفْلِحُون”.

 

خیر در اصطلاح:

در خصوص مفهوم خیر در ذیل آیه آیه 104 آل عمران مباحث زیادی مطرح شده است.

یک). برخی از مفسران منظور از خیر را اسلام می دانند. آیت الله جوادی آملی ذیل، به نظر برخی مفسران اشاره می نماید و بیان می کند که سرّ تقدم دعوت به خير بر امر به معروف و نهي از منكر آن است كه دعوت به خير يعني دعوت به اسلام؛ امّا امر به معروف و نهي از منكر يعني فرمان دادن به مسلمان براي انجام وظايف ديني و نهي او از ارتكاب گناهان (جوادی آملی، بی تا).

دو). خیر لفظ مجمل و امر به معروف و نهی از منکر تفصیل آن است. به اعتقاد ابن منیر، ذکر این دو فریضه بعد از دعوت به خیر، از باب ذکر خاص بعد از عام نیست، زیرا خیر مورد نظر در آیه کاملاً منطبق بر فعل مامور یا ترک منهی است و چیز دیگری وجود ندارد که ذکر این دو مورد به خاطر تمایزشان از دیگر مواردی باشد که عمومیت خیر شامل آنها می شده است.

سه) علامه طباطبایی در المیزان ذیل آیه 104 آل عمران، خیر را برابر با معروف و شر را برابر با منکر می داند. این قول در واقع با قول دوم تفاوتی ندارد گرچه فاقد نکته اجمال و تفصیل در آیه است.

چهار). شهید مطهری علی رغم اینکه تعریف روشنی از مفهوم خیر ارائه نداده است؛ اما بررسی مجموعه آثار ایشان بویژه در زمینه امر به معروف و نهی از منکر (همانگونه که در ادامه خواهد آمد) بسیار نزدیک به نظر استاد خود، علامه طباطبایی، می باشد. ایشان خیر را برابر با معروف و شر را برابر با منکر می دانند. نکته مهمی که در آثار شهید مطهری قابل تأمل است تأکید اساسی ایشان بر دعوت مردم به خیر و معروف با اقدام عملی است؛ به نظر ایشان، در دعوت عملی به خیر و نیکی، به جای آنکه از زبان استفاده شود، می بایست نمونه عملی و عینی معرفی و ایجاد کرد. به تعبیر دیگر، ایشان بیشتر به معرفی یک مدل یا الگو از رفتار خیر و معروف اهمیت می دهند. شهید بهشتی نیز در کتاب “بایدها و نبایدها” ذیل عنوان “خیر” و “دعوت به خیر” بیان می نماید که عامل پیشرفت و گسترش دین اسلام از طریق دعوت به خیر به صورت عملی بوده است. بدین معنی مردم مشاهده می کردند که با دین اسلام عدالت، زندگی بهتر، خوبی و … هست ولی در حکومتهای محلی سابق چنین چیزی نمی دیدند. با این نوع نگاه، شهید بهشتی ساختن یک جامعه کوچک نمونه اسلامی را چه برای داخل و چه برای خارج بهترین تبلیغ می داند (بهشتی، 1388، ص 27)

نکته قابل ذکر این است که اگر منظور از خیر همان معروف است، دوگانگی تعبیر به چه منظور صورت گرفته است و چرا در مورد اول دعوت و در مورد دوم امر مطرح شده است. شاید بتوان دلیل تفاوت در تعبیر را توجه به بعد ایجابی و سلبی دانست که به صورت توامان در معروف و منکر مطرح هستند ولی خیر صرفاً ناظر بر بعد ایجابی است. این نکته را نیز از نظر نباید دور داشت که معروف و منکر اصطلاحی کاملاً شناخته شده در دین هستند و در مورد کاربرد آنها کاملاً عنایت وجود دارد؛ بنابراین، بسیار به جاست که وقتی دعوت به خیر مطرح می شود، مومنان به فعل معروف و ترک منکر توجه داده شوند. تفاوت در تعبیر دعوت و امر نیز روشن است؛ زیرا دعوت به خیر ماهیت تعلیمی دارد، بر خلاف امر به معروف و نهی از منکر . این نکته برخی مفسران متذکر شده و گفته اند :” در مرحله اول باید به خیر دعوت نمود و آنگاه است که نوبت به امر و نهی می رسد. پیش از دعوت شایسته، امر و نهی ای مطرح نیست” (آراسته، 1392، ص 14).

 

امر و نهی

الف) در لغت:

واژه امر معانی مختلفی دارد که دومعنای آن رایج تر است (آراسته، 1392، ص 16):

یک) دستور و فرمان؛ نظیر این دو آیه قرآن :” انما امره اذا اراد شیأ ان یقول له کن فیکون فرمان او جز این نیست که چون چیزی را بخواهد بدو می گوید: باش! بی درنگ خواهد بود”،  “امر تعبدو الا ایاه؛ دستور داده که جز او را نپرستید” امیر را از آن جهت امیر گویند که اکر در دست اوست و دستور و فرمان صادر می کند. جمع امر در این معنا اوامر بوده و همین معنا در مباحث امر به معروف و نهی از منکر مورد نظر می باشد.

دو) چیز، کار و حادثه؛ نظیر این دو آیه قرآن :”وشاورهم فی الامر؛ و در کار{ها} با آنان مشورت کن”. “و الی الله ترجع الامور؛ و کارها به سوی خدا بازگردانده می شود.” جمع امر در این معنا امور است.

واژه نهی به معنای بازداشتن ومنع کردن از چیزی است. راغب اصفهانی در مفردات می گوید : “در این رابطه تفاوتی میان منع گفتاری و غیر آن نیست” در آیه: “و اما من خاف مقام ربه و نهی النفس عن الهوی؛ و اما کسی که از ایستادن در برابر پروردگارش هراسید، و نفس {خود} را از هوس بازداشت …” نهی گفتاری مراد نیست، بلکه منظور بازداشتن نفس از هوا و هوس است. به عقل از آن جهت که انسان را از زشتی ها باز می دارد “النهیه” می گویند و جمع آن “نهی” است. “ان فی ذالک آیات لاولی النهی؛ قطعاً در اینها برای خردمندان نشانه هایی است.

آیا واژه امر در معنای دستور دادن، در برگیرنده معنای وادار کردن که فراتر از دستور دادن با زبان است نیز هست؟ به نظر می رسد چنین نباشد، در حالی که نهی، هم شامل نهی قولی و هم نهی فعلی می شود. بدین ترتیب، هنگامی که از امر به معروف و نهی از منکر سخن می گوییم، از نظر لغت نمی توان دایره امر به معروف را به وادار کردن افراد و الزام اجبار آنان به معروف توسعه داد و به تعبیر دیگر، امر به لحاظ مفهومی شامل اقدام عملی نمی شود، برخلاف نهی که جلوگیری و بازداشتن عملی نیز از خود واژه فهمیده می شود. آری در خصوص امر به معروف، به قرینه مقابله می توان گفت که چون در کنار نهی از منکر مطرح است، اگر نهی از منکر مفهومی وسیع دارد، امر به معروف نیز باید چنین باشد؛ زیرا این دو از یک سنخ هستند. به این نکته نیز باید اشاره داشت که با توجه به مفهوم امر و نهی، به طور طبیعی حالت استعلاء و تفوق  در امر و نهی کننده وجود دارد، ولی اینکه چنین شرطی در مفهوم واژه امر لحاظ شده باشد قابل تامل است. سید مرتضی می گوید: ” امر، یعنی گفتن افعل یا آنچه جایگزین است با حالت استعلاء، در صورتی که از دیگری اراده انجام کاری شده باشد. و نهی گفتن لا تفعل به دیگری با حالت استعلاء است زمانی که گوینده از آن کار کراهت داشته باشد”. با مراجعه به منابع کتاب های دست اول لغت نظیر مقاییس اللغه، صحاح اللغه، العین و لسان العرب و نیز واژه نامه معتبر قرآنی مفردات راغب اصفهانی، روشن می شود که در هیچ یک از آنها دخالت دادن شرط استعلاء در مفهوم امر وجود ندارد و به نظر می رسد سید مرتضی اولین کسی است که به چنین شرطی تصریح می کند (آراسته، 1392، ص 17).

 

ب) در اصطلاح:

آیا واژه امر و نهی در کاربرد فقهی یا کلامی خود نیز با کاربرد لغوی همسویی دارند؟ آیا علاوه بر امر و نهی زبانی، شامل اقدامات عملی نیز می شوند؟ اگر از دیدگاه فقیهان، دایره امر به معروف گسترده تر از کاربرد لغوی آن باشد، قاعدتاً مستند آن، قرآن، روایات، یا دلایل دیگر خواهد بود. در هر صورت، با توجه به وجوب امر به معروف و نهی از منکر در فقه و حقوق اسلام، این بسیار اهمیت دارد که گستره امر و نهی را بدانیم. در صورتی که در فقه و حقوق اسلام این واژگان، فراتر از تذکر زبانی، اقدام عملی را هم در بر می­گیرند، در چه محدوده ای باید باید باشند؟ وادار کردن یا بازداشتن اگر به ضرب و جرح یا قتل منجر شود باز هم می تواند مستندش ادای انجام وظیفه امر و نهی قرار گیرد؟ در یک پاسخ اجمالی به نظر می رسد نهی از منکر در اصطلاح فقیهان، از نظر مفهومی توسعه داشته و نهی عملی را نیز در بر می گیرد. دیدگاه بسیاری از فقیهان در مورد امر به معروف نیز همین گونه است؛ زیرا آنان در بحث از مراتب امر به معروف و نهی از منکر، سومین مرتبه آن را امر و نهی عملی برشمرده اند (آراسته، 1392، ص 18).

 

4. معروف و منکر

الف) در لغت

احمد ابن فارس می گوید: عرف در اصل به دو معنا دلالت دارد: یک) پی در پی بودن چیزی به صورت پیوسته؛ دو) سکون و آرامش. به یال اسب، به جهت پی در پی بودن موها به عرف الفرس می گویند. اما معرفت، عرفان و معروف از ریشه معنای دوم هستند؛ زیرا انسان به آنچه می شناسد (معروف) آرامش می یابد و از آنچه نمی شناسد، وحشت زده شده، فرار می کند. عرف (بوی خوش) از همین باب است؛ زیرا نفس انسان به واسطه آن به سکونت و آرامش می رسد. منکر به معنای کار دشوار و زشت و جهل است. به اعتقاد راغب اصفهانی: معرفت و عرفان، شناخت چیزی همراه با تفکر و تدبر است که اخص از علم می باشد. برخی دیگر گفته اند: که اصل در این ماده اطلاع بر امری و آگاهی از خصوصیات و آثار آن است. معرفت اخص از علم است، زیرا علم به خصوصیات است، بنابراین، هرمعرفتی، علم است ولی هر علمی معرفت نیست (آراسته، 1392، ص 18).

در ارتباط با دیدگاههای یاد شده ملاحظاتی وجود دارد (همان):

یک) کاربرد این واژه در بسیاری از موارد نشان می دهد که در معرفت ضرورتی برای آگاهی توأم با تفکر و تدبر نیست، بلکه این نوع از آگاهی بیشتر معطوف به شناخت های سریع و آسانی است که نیازی به تأمل فراوان ندارند. موارد به کار رفته در قرآن، به خوبی در این زمینه گویایی دارند. در هیچ یک از موارد، شناخت ها همراه با پیچیدگی و غموض نیستند، بلکه به راحتی قابل دریافت بوده و نیاز به تأمل و تدبر ندارند. قرآن می گوید :”چهره تبهکار مجرم بودنش را نمایان می سازدیا شیوه گفتار افراد به خودی خود حکایت از حال درون دارد.” به دیگر سخن، این شناخت ها، به سرعت و سهولت به انسان منتقل می شوند و البته به همین دلیل است که در دل رسوخ می کنند (دل بدان اعتراف می کند) و در نتیجه شناخت های معرفتی، شناخت های توام با باور درونی هستند.

مقایسه میان کاربردهای “تعلیم با تعریف”، و “معلم با معرف” نیز نشان می دهند که گرچه هر دو در انتقال آگاهی مشترک هستند، ولی تفاوت معنایی در این جمله که : “الف معرف ب” است با این جمله که “الف معلم ب” است کاملاً روشن است. “تعلیم” نیازمند تدبر و تأمل و به کار گیری شیوه های خاص خود است در حالی که در “تعریف”چه بسا به صرف ارائه آنچه مورد نظر است، شناخت حاصل شود. شاید به همین دلیل است که قرآن به هنگام بیان رسالت پیامبر نسبت به مردم، به جای “یعرفهم” در سه جا از تعبیر “یعلمهم” استفاده کرده و فرموده است: “و یعلمهم الکتاب و الحکمه” فراگیری کتاب و حکمت کار آسانی نیست و نیازمند تعلیم از سوی معلمی چون پیامبر است.

دو) بر خلاف نویسنده کتاب التحقیق، مبنی بر اینکه در علم، آگاهی به خصوصیات و آثار وجود ندارد، ولی در معرفت چنین است، تأمل در آیات قرآن، خلاف آن را ثابت می کند. وقتی خداوند خود را “علام الغیوب”، “آگاه به زمان قیامت”، “آگاه به جنین های در رحم ها”، و “آگاه به آنچه در سینه های افراد پنهان” است، می داند و از آن به علم تعبیر می کند، آیا می توان گفت که در علم، آگاهی به جزئیات نیست ولی در معرفت هست! جالب اینجاست که اساساً قرآن کریم در هیچ موردی مشتقات “عرفان و معرفت” نظیر عرف (فعل ماضی)، یعرف (فعل مضارع) و عارف (اسم فاعل) را برای خداوند به کار نبرده است.

سه) شاید بتوان گفت سهولت در شناخت مبتنی بر عرفان، به صورت طبیعی، باور و پذیرش را در نفس انسان به وجود می آورد و بر همین اساس تفاوت میان “علم و عرفان” و “عالم و عارف” را در این نکته باید دانست که در عرفان، شناخت با باور و پذیرش همراه است، ولی آگاهی حاصل از علم، لزوماً همراه با باور درونی نیست. شما در مواردی مطلبی را با استدلال و برهان می پذیرید؛ در اینجا شما  “علم” دارید اما “باور” چه؟ پزشک و غسال هر دو می دانند که مرده فاقد حیات است؛ غسال با آنکه از نظر علم پزشکی شناخت استدلالی ندارد، ولی باورش بیشتر است. بدین ترتیب، در شناخت های مبتنی بر علم، نوعاً بعد استدلالی قویتر ولی باور قلبی ضعیفتر است. در حالی که در شناختهای مبتنی بر عرفان بعد استدلالی ضعیفتر بوده، ولی با پذیرش قلبی و آرامش درونی همراه است.

چهار) در لغت “عرف و نکر” ، “معرفه و نکره”، و “معروف و منکر” در برابر هم قرار دارند. قرآن نیز بارها مشتقات این دو واژه را همپای هم به کار برده است. بدین ترتیب، تامل در معنای منکر ما را در دستیابی به معنای عرف و معروف یاری خواهد رساند.

منکر به طور معمول در سه معنا به کار می رود (آراسته، 1392، ص 21):

یک) نفی شناخت در برابر معرفت که به معنای شناخت است. راغب اصفهانی، معنای اصلی انکار را نوعی جهل دانسته است.

دو) عدم پذیرش، انکار در برابر اعتراف: ابن فارس می گوید : “نکر الشیء و انکره: لم یقبله قلبه و لم یعترف به لسانه؛ قلبش آن را نپذیرفت و زبانش به آن اعتراف نکرد”.

سه) امر زشت، ناپسند و قبیح

افزون بر این، معانی سه گانه ، مشتقات “ن.ک.ر” در معانی دیگری به کار رفته اند که البته چندان شایع نیستند. آنچه را مقاییس اللغه در ابتدا ذکر کرده است از همین قبیل است.

با تأمل در کاربردهای این واژه میتوان گفت این واژه، ریشه در همان معنای اول دارد، یعنی غریب، نامعلوم و ناشناخته در برابر “معروفی” که “شناخته شده” است. اگر “انکار” را در مفهوم دیگرش، یعنی نپذیرفتن به کار می بریم، از آن روی است که نامعلوم و ناشناخته است و به همین ترتیب، معنای سوم تکیه بر معنای دوم دارد؛ زیرا امری که پذیرفته نشود، طبیعتاً در اذهان، امری زشت و ناپسند جلوه خواهد کرد. اگر”معروف و منکر” مرادف با “نیک و بد”  هستند در حقیقت بازگشت به این دارند که یکی قابل پذیرش و دیگری غیر قابل پذیرش بوده است و ملاک اصلی آنها نیز شناخت و عدم شناخت است. برخی مفسران این نکته را به گونه ای دیگر بازگو کرده و گفته­اند که معروف در لغت به معنی شناخته شده و منکر به معنی ناشناس است. و به این ترتیب، کارهای نیک، اموری شناخته شده و کارهای زشت و ناپسند، اموری ناشناس معرفی شده اند. چه اینکه فطرت پاک انسانی با دسته اول آشنا و با دوم نا آشناست نتیجه: اصلی ترین معنای معروف در لغت شناخته شده است. شناختی که نوعاً با باور و پذیرش قلبی همراه است. منکر از نظر مفهومی در نقطه مقابل معروف قرار دارد. کاربرد رایج معروف  و منکر در نیک و بد و پسندیده و ناپسند نیز به همین معنای اصلی بازمی گردد.

ب) در اصطلاح مفسران و فقیهان:

یک) امین الاسلام طبرسی: معروف عبارت است از اطلاعت و منکر عبارت است از معصیت. مرحوم طبرسی هنگام تفسیر آیه 110 آل عمران اشاره به معنای لغوی نیز دارد و در پاسخ به این سوال که قبیح نیز قبحش شناخته می شود، پس چرا معروف را به حسن اختصاص داده اند، می گوید: قبح به جهت ضعف و سقوطش به منزله چیزی قرار داده شده که شناخته نمی شود.

دو) علامه طباطبایی: معروف و منکر همپای خیر و شرند (کاربرد سوم در معنای لغوی خیر).

سه) محقق حلی: معروف عبارت است از هر عمل نیکی که رجحانی زاید بر حسن خود دارد، اگر انجام دهنده به آن رجحان واقف باشد یا راهنمایی شود، و واژه منکر هر عمل زشت و بدی است که انجام دهنده به قبح آن آگاه باشد یا به قبح آن راهنمایی شود.

فعل حسن یعنی کار جایز که در معنای عام خود –به استثنای حرام- شامل واجب، مستحب، مباح و مکروه می شود. منظور محقق حلی این است که معروف هر امر جایزی است که متصف به وصفی زاید بر جایز بودن شود (مثل وصف وجوب، استحباب) در صورتی که انجام دهنده آن بدان آگاه باشد.

چهار) محمد صدر: آنچه مورد تأیید شریعت قرار گیرد معروف و آنچه از سوی شریعت رد شود منکر است.

پنج) امام خمینی: ایشان پس از تقسیم هر یک از امر به معروف و نهی از منکر به واجب و مستحب می گویند : هر عملی که عقلاً یا شرعاً واجب باشد، امر به آن نیز واجب است و هر چیزی که عقلاً قبیح یا شرعاً حرام باشد، نهی مردم از ارتکاب آن واجب است. و هر چیزی که انجام آن مستحب باشد، امر به آن مستحب است و هر چیزی که انجام دادنش مکروه باشد، امر به آن نیز مکروه است. بدین ترتیب هرچه را عقل یا شرع واجب یا مستحب بدانند، معروف و آنچه را که عقل یا شرع، حرام بدانند، منکر است.

شش) از آنجا که بحث در معروف و منکر به لحاظ ارتباط آنها با موضوع امر به معروف و نهی از منکر است به نظر می رسد اگر در تعریف ارائه شده از سوی امام خمینی به جای عقل، قانون در کنار شرع قرار گیرد، مناسب تر باشد. در زندگی اجتماعی جهت انتظام امور و جلوگیری از هرج و مرج چاره ای جز وضع قوانین و اجرای آنها نیست. در صورتی که در یک نظام اسلامی، فرآیند در نظر گرفته شده برای تصویب قوانین، مشروعیت آن را تضمین کند؛ مانند قوانینی که بر طبق اصل چهارم و اصل نود ششم قانون اساسی به تصویب می رسند، این دسته از لازم است که در کنار شرع مورد توجه قرار گیرند. لازم به ذکر است در ماده 1 قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر (مصوب 1394) ملاک معروف و منکر قانون نیز مطمح نظر قرار گرفته است: در این قانون، معروف و منکر عبارتند از هر گونه فعل، قول و یا ترک فعل و قولی که به عنوان احکام اولی و یا ثانوی در شرع مقدس و یا قوانین، مورد امر قرار گرفته و یا منع شده باشد (درگاه اینترنتی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی).

 

امر به معروف و نهی از منکر و سعه نظری شهید مطهری

شهید مطهری از جمله برجستگان عالمان جهان تشیع است که فقاهت را صرفاً در احکام فردى و عبادى جستجو نکرده بلکه کارکرد اجتماعی دین را نیز همواره مد نظر قرار داده است. در مجموعه آثار شهید مطهری، اهمیت اصلاحات اجتماعی را می توان به وضوح مشاهده کرد. در نظر ایشان هر نمونه اصلاح اجتماعی مصداق امر به معروف است (جوادی نیا، 1393، ص 58). موضوع امر به معروف و نهی از منکر در دیدگاه انتقادی ایشان، با تعریف و گستره­ای که بیان می­کنند، آنچنان نقش پر ارزش و اصلاح گرانه ای دارد که مقایسه نظرات این اندیشمند بزرگ با آنچه عرفاً از این فریضه شناخته می شود، و آنچه فهم مردم جامعه ما را تشکیل می دهد بسیار متفاوت است.

ایشان در تبیین موضوع امر به معروف و نهی از منکر بیان می کنند: اسلام به حکم اینکه دین اجتماعی و مسئولیت های اجتماعی است و محیط مناسب را شرط اصلی اجرای برنامه آسمانی و سعادت بخش خود می داند، یک مسئولیت مشترک برای عموم به وجود آورده است. همه مردم موظفند که پاسدار فضیلتها و نیکیها و نابود کننده بدیها و نادرستیها باشند. پاسداری نیکیها به نام “امر به معروف” و ستیزه­گری با بدیها “نهی از منکر” نامیده می شود (مطهری، 1394، ص 111). شهید مطهری بر آن است که معروف و منکر از نظر اسلام محدود به حد معین نمی شود. تمام هدفهای مثبت اسلامی داخل در معروف و تمام هدف های منفی اسلامی داخل در منکر است، و گرچه در امر به معروف و نهی از منکر تعبیر امر و نهی هست ولی با توجه به قرائنی که از خود قرآن کریم می توان استنباط کرد و به نص احادیث قطعی اسلامی و به دلیل اینکه از مسلمات فقه اسلامی است و تاریخ اسلام بدان گواهی می­دهد، مقصود از آن تنها امر و نهی لفظی نیست، بلکه مقصود استفاده کردن از هر وسیله مشروع برای پیشبرد هدف های اسلامی است. پس اگر بخواهیم روح امر به معروف و نهی از منکر را با ترجمه و تعبیر فارسی بیان کنیم باید بگوییم: لزوم استفاده از هر وسیله مشروع برای پیشبرد اهداف اسلامی. اسلام از باب اینکه نخواسته موضوع امر به معروف و نهی از منکر را به امور معین مثل عبادات، معاملات، اخلاقیات، محیط خانوادگی و … محدود کند کلمه عام آورده است: معروف یعنی هر کار خیر و نیکی. نقطه مقابلش: هر کار زشتی. نگفت شرک و فسق یا غیبت یا دروغ و … بلکه گفت: منکر، هرچه که زشت و پلید است (جوادی نیا، 1393، ص 16).

شهید مطهری با نظر به وسعت دایره امر به معروف و نهی از منکر، بسیاری از اصلاحات اخلاقی و اجتماعی را در زمره مصادیقی می­داند که می­توانند در قالب امر به معروف و نهی از منکر تقویت شوند؛ ایشان با ابراز تأسف عمیق از فقر اندیشه و عمل امر به معروف و نهی از منکر، معتقدند حتی در دوران کنونی (زمان تألیف کتاب ده گفتار، حدود سال 1340) نسبت به گذشته نیز پسرفت داشته­ایم. ایشان بیان می­کنند: “اگر احیاناً کسی در فکر امر به معروف و نهی از منکر بیفتد فکر نمی­کند که بسیاری از اصلاحات اخلاقی و اجتماعی هم جزو این وظیفه و تکلیف است، یعنی معروف و منکر آن معنای وسیع خود را از دست داده و محدود شده­اند به یک سلسله مسائل عبادی که بدبختانه آن هم عملی نمی شود. اگر در منطق اسلام امر به معروف و نهی از منکر آن اندازه توسعه نمی داشت به ما نمی گفتند که: بِها تُقامُ الفَرائضُ ، و تَأمَنُ المَذاهِبُ ، و تَحِلُّ المَكاسِبُ ، و تُرَدُّ المَظالِمُ ، و تَعمُرُ الأرضُ ، و يُنتَصَفُ مِنَ الأعداءِ ، و يَستَقيمُ الأمرُ[1]. زیرا این فکر کوچک و محدود که فعلاً در مغز ماها به نام امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد هر اندازه هم که لباس عمل بپوشد ممکن نیست که این همه آثار نیک به بار آورد. و چون فکر امر به معروف و نهی از منکر در نظر مردم محدود شده و مردم از جنبه امر به معروف و نهی از منکر توجهی به اصلاحات امور زندگی اجتماعی خود ندارند، نتیجه این شده که اگر احیاناً شهرداری مثلاً یک قدم اصلاحی در مورد ارزاق و خوار و بار بخواهد بردارد و یا یک قدم در مورد نظافت شهر بخواهد بردارد، بخواهند جلوی گرانفروشی را بگیرند و یا اینکه بخواهند مقررات خوبی برای عبور و مرور اتومبیلها معین کنند مردم احساس نمی­کنند که پای یک امر مذهبی در میان است، زیرا حس نمی­کنند که این هم از جنبه دینی یک وظیفه است و حال آنکه به قول صاحب جواهر: به هر وسیله و هر طریق هست باید کاری کرد که معروف تقویت و منکر ریشه کن شود. علت اینکه مردم فعلاً در این کارها کوتاهی می­کنند این است که این امور را از دایره معروف و منکر خارج کرده­اند” (جوادی نیا، 1393، ص 40). اگرچه مسائل مطرح شده از سوی شهید مطهری پیرامون این فریضه مربوط به قبل از انقلاب است، متأسفانه باید گفت که فقر اندیشه و عمل نسبت به این فریضه هنوز دامنگیر جامعه است. به عنوان مثال کتابی به عنوان “از یاد رفته” به کوشش جنبش دانشجویی حیا به چاپ رسیده است که در آن 57 خاطره منتخب امر به معروف و نهی از منکر بازگو شده است. از این میان، 25 خاطره به تنهایی مربوط به حجاب است. حدود 12 خاطره مربوط به موسیقی و فیلم، و مابقی مربوط به گناهانی شبیه به غیبت و دروغ و نگاه به نامحرم، ریش، و حرمت طلا برای آقایان می باشد. فقط دو مورد از خاطرات متفاوت بوده و به مسائل غیر از عبادات پرداخته است؛ یکی از خاطرات مربوط به تذکر به نهادهایی از قبیل شهرداری، سیما و نیروی انتظامی می­باشد و دیگری مربوط به بستن کمربند ایمنی می­باشد (جنبش دانشجویی حیا، 1393). شاهد مثال دیگر، درگاه اینترنتی “واجب فراموش شده” است که مطلبی را با عنوان “امر به معروف و نهی از منکر سبب کاهش جرائم می­شود” را در تاریخ 24/01/ 1394 بارگذاری نموده است و عکس گرز آهنینی را جهت تفهیم مطلب ضمیمه آن نموده است! (درگاه اینترنتی واجب فراموش شده).

 

در چنبره معاقب و معذور

شهید مطهری دلایل متعددی را در مهجور ماندن فریضه امر به معروف و نهی از منکر بیان می نماید؛ از جمله این دلایل می توان به منکر بودن طرز اجرای این فریضه، و سیاسی بودن برخی موضوعات اشاره کرد. اما دلیل قابل تأمل دیگری که ایشان بیان می­کنند نگاه به این فریضه صرفاً از دریچه فقاهت است. به تعبیر دیگری، نظر ایشان را می­توان اینگونه بیان کرد که این فریضه عظیم، با آن اهمیت و آثار پر برکتی که در متون دینی از آن سراغ داریم فقط از دریچه نگاه فقهیِ معاقب و معذور نگریسته شده است:

“جای تأسف است که ما هرچیزی را از دریچه چشم فقاهت می خواهیم ببینیم و اساس فقاهت بر جستجوی نتایج و مصالح نیست، اساسش بر معذور بودن و غیر معذور بودن است: آیا اگر فلان طور نکنیم معاقب هستیم یا معذور؟ عبادت ما عبادت عبید و بردگان است. لهذا به مسأله احتمال اثر از دریچه چشم فقاهت فقط نگاه می­کنیم و حال آنکه ما از روی دخالت دادن احتمال اثر – که نظر ماست در باب حسبه، به خلاف نماز و وضو و روزه و غیره – باید بفهمیم که این یک امر تعبدی محض نیست که مطلوب در او تسلیم عبودیت و به پناهگاه تسلیم رفتن باشد، بلکه به ما گفته­اند شما خودتان باید توجه به نتیجه و مصلحت و مفسده کار داشته باشید و یک نوع اجتهاد مخصوص که در این امور هست از لحاظ تشخیص موضوع و مفید بودن، در تعبدیات و تسلیمات نیست. تا کنون به این حقیقت توجه نشده است” (جوادی نیا، 1393، ص 78).

این نظر انتقادی شهید مطهری آنجا تاثیرگذارتر خواهد بود که توجه نماییم این انتقادات قبل از انقلاب بیان شده است؛ و متأسفانه علی رغم تأکید امام خمینی (ره) در منشور روحانیت مبنی بر اینکه فقه، تئورى واقعى و کامل اداره انسان از گهواره تا گور است و لازم است بر اساس آن معضلات جامعه برطرف گردد (درگاه اینترنتی رهبر انقلاب)، هنوز پس از گذشت بیش از سه دهه از برقراری حکومت جمهوری اسلامی، می­توان گفت اقدام در خور شأن این فریضه عظیم، چه در سطح مبانی فقهی (فقه حکومتی) و چه در سطح قوانین و اجرا صورت نگرفته است. علی رغم اینکه این فریضه موضوع اصل هشتم قانون اساسی^[2] است (درگاه اینترنتی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی)، در قالب قواعد حقوقی مورد پشتیبانی قرار نگرفته و لذا اثری از آن در تدوین و اجرای خط مشی اجتماعی و فرهنگی نمی­توان یافت.

 

مراحل سه گانه امر به معروف و نهی از منکر در دیدگاه شهید مطهری

شهید مطهری در خصوص مراحل امر به معروف نظر جالب توجهی دارد: “در اخبار وارد شده که امر به معروف و نهی از منکر سه مرحله دارد: مرحله قلب، مرحله زبان، مرحله ید و عمل. ما معمولاً از مرحله قلب به جای آنکه اخلاص و حسن نیت و علاقه به سرنوشت مسلمانان را درک کنیم، جوش و خروش و عصبانیتهای بیجا می فهمیم؛ و از مرحله زبان به جای آنکه بیان های روشن کننده و منطقی بفهمیم که قرآن می فرماید : ادع الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه، موعظه ها و پندهای تحکم آمیز می فهمیم. و از مرحله ید و عمل هم به جای اینکه تبلیغ عملی و حسن عمل و همچنین تدابیر عملی بفهمیم، تنها این عمل را فهمیده­ایم که باید اعمال زور کرد.

ما چند جهت را باید در نظر بگیریم: یکی اینکه در مرحله قلب، آمر به معروف و ناهی از منکر باشیم، یعنی عمل از عمق ضمیر ما سرچشمه بگیرد و دارای اخلاص و دلسوزی و علاقه باشد، امر به معروف ما برای ترویج یک شخص یا یک صنف معین نباشد. دوم مرحله زبان، یعنی بیان ما حقیقت روشن­کن و هادی باشد نه تحکم و آمریت و کور شو و ببین و کر شو و بشنو و دیوانه شو و بفهم. سوم مرحله عمل و ید، البته نه به معنای زور بلکه به معنای پیشقدمی در راه خیر و استباق که در قرآن آمده است. (فالستبقوالخیرات؛ پس در کارهای نیک از یکدیگر پیشی گیرید؛ بقره، 148)” (جوادی نیا، 1393، ص 99).

 

در جستجوی معنای وسیع و کاربردی

همانطور که ذکر شد، در منظومه فکری شهید مطهری، نقش و جایگاه فریضه امر به معروف و نهی از منکر در بهبود و اصلاح جامعه بسیار حیاتی است. در نظر ایشان، معروف و منکر معنای وسیعی داشته و محدود به یک سلسله مسائل عبادی و یا صرفاً به اموری نظیر حجاب و غنا مربوط نمی­شود؛ بلکه اقدامات اصلاحی (تمام هدفهای مثبت اسلامی) و اقدامات خداپسندانه­ای که امروزه بیشتر به امور خیر شناخته می­شوند در قالب “معروف” قرار می­گیرند.

تفاوت شناختی که از مفهوم “خیر” در جامعه ما وجود دارد (آنچه هست، وضعیت موجود) و شناختی که باید از آن وجود داشته باشد (آنچه باید باشد، وضعیت مطلوب) با طرح نظریات شهید مطهری بیشتر عیان می­شود به گونه­ای که می­تواند فهم و عمل جامعه را نسبت به این مفهوم دینی دگرگون سازد.

همانگونه که ذکر شد در نظر علامه طباطبایی و شهید مطهری خیر برابر با معروف و شر برابر با منکر شناخته می شود. پس مفهوم خیر چه در اصطلاح فقها و مفسران و چه در اصطلاح عامیانه به عنوان معروف نیز شناخته می­شود و انجام کار خیر (نه صرفاً امر لفظی به انجام آن) می­تواند همان امر به معروف تلقی شده که همچون نماز واجب است. به تعبیر دیگر، اقدامات بسیار زیادی از کارهای خیر و ارزشمند در جهت اصلاح اجتماعی، از تأسیس موسسات خیر اجتماعی، گرفته تا اقدامات فرهنگی نظیر نشر کتب ارزشمند و مفید (استفاده کردن از هر وسیله مشروع برای پیشبرد هدف های اسلامی) می­تواند در زمره مصادیق امر به معروف و نهی از منکر قرار گیرد.  با این نوع نگاه، انجام بسیاری از امور خیر، دارای یک مبنای قوی و قدرتمند به نام فریضه امر به معروف و نهی از منکر خواهد بود. در نتیجه، انجام امور خیر و امر عملی و زبانی چه به صورت فردی یا جمعی همچنین چه به صورت مستقیم یا غیر مستقیم یک امر مستحب تلقی نشده، بلکه به عنوان یک واجب شرعی در نظر گرفته می­شود. وجوب شرعی انجام امور خیر و خداپسندانه در قالب فریضه امر به معروف و نهی از منکر با کیفیتی که در نظر شهید مطهری ملاحظه می­شود، می­تواند منشأ تحرکات عظیم در راستای اصلاحات اجتماعی باشد.

 

ضرورت بنیان روش علمی و عملی

شهید مطهری در مجموعه آثار خود مکرراً علاوه بر اینکه به دنبال تفهیم معنای وسیع امر به معروف است، بلکه بر یافتن بهترین راه منطقی برای فریضه امر به معروف تأکید می نمایند. ایشان به نقل از صاحب جواهر بیان می کنند: در همه موارد یگانه چیزی را که باید در نظر گرفت این است که به چه نحو و به چه شکل و با چه کیفیت و چه وسیله به هدف و مقصود نزدیک می شویم. ایشان در ادامه بیان می کنند: اگر این مطلب را خوب بفهمیم، طرز فکر ما در فهم اخبار و احادیث امر به معروف و نهی از منکر عوض می شود (جوادی نیا، 1393، ص 108).

با در نظر گرفتن تأکید مکرر ایشان بر یافتن بهترین راه منطقی برای این فریضه (جمعی یا فردی، مستقیم یا غیر مستقیم) و با کیفیتی که ایشان در نظر دارند، درمی­یابیم که شیوه اجرایی فریضه امر به معروف و نهی از منکر بویژه در عهد حکومت جمهوری اسلامی و در زمانه تغییرات محیطی گسترده­ نمی­تواند امر ساده و پیش پا افتاده­ای باشد؛ بلکه نیازمند سازوکارهای دقیق و برنامه ریزی شده­ است. شهید مطهری در مصاحبه­ای (اواخر فروردین 1358 یعنی چند روز قبل از شهادت) بر ضرورت برنامه­ریزی دقیق با ایجاد تشکیلات منظم و تخصصی در زمینه اجرای امر به معروف و نهی از منکر تأکید نموده­اند (جوادی نیا، 1393، ص 212).

شهید مطهری، با درک شگفت انگیزی که از موضوع امر به معروف و نهی از منکر دارند، بیان می­کنند: اگر ما به راستی می­خواهیم این اصل فراموش شده را زنده کنیم باید مکتب و روشی به وجود آوریم عملی (نه فقط زبانی) و در عین حال اجتماعی (نه انفرادی) و در عین حال منطقی و مبتنی بر اصول علمی علم النفسی و اجتماعی. در این وقت است که صد درصد امید موفقیت است (جوادی نیا، 1393، ص 108).

 

بحث و نتیجه گیری

در این نوشتار، به معانی لغوی و اصطلاحی مفاهیم “خیر”، “امر و نهی” و “معروف و منکر” اشاره شد. همانطور که ملاحظه شد شهید مطهری همچون استاد خود، علامه طباطبایی، بر آن است که منظور از خیر همان معروف و منظور از شر همان منکر است. در ادامه، به سعه نظری شهید مطهری در باب فریضه امر به معروف و نهی از منکر اشاره و انتقادات ایشان به فقر اندشه و عمل نسبت به این واجب فراموش شده مطرح شد. همچنین، اشاره شد که بر اساس تعریف شهید مطهری، تمام هدفهای مثبت اسلامی در زمره مصادیق معروف قرار می­گیرند. بنابراین، اقدامات اصلاحی و اقدامات خداپسندانه­ای که امروزه در فرهنگ عامیانه بیشتر به امور خیر شناخته می­شوند در قالب “معروف” قرار می­گیرند. اهمیت اساسی این دیدگاه از آن روست که مبنای شرعی قدرتمندی جهت انجام امور خیر فراهم می­آورد؛ بر این اساس، بسیاری از امور خیر که ممکن است به عنوان یک امر مستحب یا مباح نگریسته شوند، به مثابه یک واجب شرعی در نظر گرفته می­شوند. در این صورت، با عنایت به مراتب سعه نظری شهید مطهری می­توان لیست بلندی از اقدامات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی را در دوران برقراری حکومت اسلامی تهیه کرد که از مصادیق معروف به شمار می­روند که به تعبیر آن استاد گرانقدر توجه به این امور به کلی از دِماغ مسلمین خارج شده است؛ بسیاری از اقدامات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی اولاً در زمره مصادیق مصادیق امور خیر، اصلاحی و یا معروف معروف قرار نمی­گیرند و ثانیاً چنانچه در نظر مردم ارزش و اهمیت داشته باشند، در قالب یک واجب شرعی به نام فریضه امر به معروف و نهی از منکر مورد پشتیبانی قرار نمی­گیرند. شهید مطهری با بیان ارزش و اهمیت بالای اصل امر به معروف و نهی از منکر در دنیای اسلام از بی ارزش شدن این فریضه در جهان اسلام ابراز نگرانی می­نماید: اگر ارزشهای اسلامی معکوس شود، ارزش درجه اول درجه آخر شمرده شود و درجه آخر درجه اول (مثلاً ارزش زیارت مستحبی جای ارزش درجه اول مانند فریضه امر به معروف و نهی از منکر را بگیرد)، معنایش همان اسلامی است که وارونه شده، پوستینی است که آن را وارونه پوشیده­اند. ایشان معتقدند کارنامه جامعه ما در زمینه عمل به این فریضه، اگر نگوییم تاریک و ننگین است، بسیار بسیار ضعیف است.

نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد این است که شهید مطهری اصل امر به معروف و نهی از منکر را یگانه اصلی می­داند که ضامن بقای اسلام است؛ به اصطلاح علت مبقیه است و اگر این اصل نباشد، اسلامی نیست. با این وصف، ایشان بیان می­کنند که معروف و منکر آن معنای وسیع خود را از دست داده و محدود شده­اند به یک سلسله مسائل عبادی که بدبختانه آن هم عملی نمی­شود. ایشان با در نظر گرفتن وضعیت زمان خود به حدیث گرانبهایی از امام باقر (ع) اشاره می کنند: “اگر در منطق اسلام امر به معروف و نهی از منکر آن اندازه توسعه نمی­داشت به ما نمی­گفتند که: بِها تُقامُ الفَرائضُ ، و تَأمَنُ المَذاهِبُ ، و تَحِلُّ المَكاسِبُ ، و تُرَدُّ المَظالِمُ ، و تَعمُرُ الأرضُ ، و يُنتَصَفُ مِنَ الأعداءِ ، و يَستَقيمُ الأمرُ . زیرا این فکر کوچک و محدود که فعلاً در مغز ماها به نام امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد هر اندازه هم که لباس عمل بپوشد ممکن نیست که این همه آثار نیک به بار آورد”. به نظر می­رسد که علت ” فکر کوچک و محدود ” نسبت به این فریضه عظیم، ناشی از نوع نگاه فقهی به آن بویژه در زمان برقراری حکومت اسلامی باشد. این اصل نظام­ساز که می­تواند عامل بهبود و اصلاح مستمر در جامعه اسلامی باشد، با تعاریف، شرایط و مراتبی که در ذهن مردم جامعه دارد، هیچگاه نمی­تواند آن همه آثار پربرکتی که در قرآن و کلام معصومین مشاهده می­شود به بار آورد. لذا باید نگاه فقهی به این فریضه به گونه­ای باشد که بتواند بنیان کارکرد واقعی این فریضه را در سیستم یک حکومت اسلامی تبیین نماید. متأسفانه در شرایط فعلی امر به معروف و نهی از منکر در قالب دو اصطلاح عام و خاص مطرح می­شود (بدین معنی که از امر به معروف می­توان دو معنای مصطلح در نظر داشت): اصطلاح خاص همان است که در رساله­های عملیه نوشته شده است. در اصطلاح خاص، همانطور که شهید مطهری عنوان نموده­اند بیشتر نگاه معاقب و معذور حاکم است؛ نگاهی که فرد مکلف را جهت انجام یک واجب دینی حتی در سطح محدود هم به تحرک وا نمی­دارد. اصطلاح عام نیز که با نگاه بازتری مطرح می­شود و به گونه­ای دارای طیف وسیعی می­باشد، در خارج از رساله­های عملیه بحث می­شود و آنگونه که باید مبنای نظری و عملی مناسبی جهت تدوین و اجرای قوانین و خط مشی­ها ندارد. این در حالی است که زیرساختهای عقیدتی و اجرایی بسیار قدرتمندی در جامعه وجود دارد که می­تواند منشأ تحولات عظیم باشند. نیروهای بسیجی و داوطلب بسیاری در اقصی نقاط کشور مترصد ارائه خدمات مناسب در راستای پیشبرد اهداف اسلامی هستند. خیرین بسیاری در ایران و ایرانیان خارج از کشور مترصد کمک به اصلاحات در زمینه­های گوناگون فرهنگی، اجتماعی، و سیاسی و اقتصای هستند. این سرمایه عظیم نیازمند شناخت، برنامه­ریزی، و به کارگیری صحیح می­باشد.

نکته پایانی اینکه، اصل امر به معروف و نهی از منکر که به اعتراف اندیشمندان غیر مسلمان، منحصر به دین اسلام است و در هیچ سیستم حکومتی غیر مسلمان یافت نمی­شود، یک اصل نظام­ساز و تمدن­ساز است. اصلی است که به تعبیر شهید مطهری (به استناد حدیثی از امام باقر (ع)) گستره آن حتی تا آباد شدن زمین­ها هم کشیده شده است. به راستی! چگونه می­توان با اجرای یک فریضه دینی سایر فرایض را زنده کرد، کسب و کارها را مشروع و قانونی نمود، عدالت را گسترش داد، و امور را به سامان رسانید و زمین­ها را آباد نمود؟ پاسخ این سوال را شهید مطهری بارها و بارها دردمندانه پاسخ داده است؛ بهره­مند شدن از برکات این فریضه برنامه، تعقل و حتی تخصص می­خواهد. برای موفقیت در این راه “باید مکتب و روشی به وجود آوریم عملی (نه فقط زبانی) و در عین حال اجتماعی (نه انفرادی) و در عین حال منطقی و مبتنی بر اصول علمی علم النفسی و اجتماعی”.

نگارنده به جد معتقد است تمامی مومنان و دینداران در حوزه و دانشگاه و سپس تمام مجریان امور دولتی و غیر دولتی در صنایع و سازمانهای گوناگون در پیشگاه خداوند نسبت به این فریضه مورد سوال قرار خواهند گرفت. بنابراین، در عصری که به برکت قیام مردم ایران به رهبری امام خمینی (ره) حکومت اسلامی به عنوان یک هدیه و امانت الهی برای مردم عصر حاضر می­باشد، نیازمند اصلاح مستمر است و پایه سازوکار اصلاح مستمر را خداوند و معصومین (ع) اجرای فریضه امر به معروف و نهی از منکر معرفی نموده­اند. در راه اجرای این فریضه عظیم، نقش فقها و علمای دین بی بدیل است.

 

منابع:

• احادیث و آیات درباره امر به معروف و نهی از منکر، 1392، درگاه اینترنتی احادیث (04/11/1395)، از اینترنت: http://www.ahadith.ir
• امر به معروف و نهی از منکر سبب کاهش جرائم می شود. 1394. درگاه اینترنتی واجب فراموش شده (20/10/1395)، از اینترنت: http://vfsh.ir
• بهشتی، محمد. بایدها و نبایدها؛ امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه قرآن. بقعه، 1388 (چاپ سوم)، تهران.
• جوادی آملی، عبدالله. تفسیر تسنیم. تفسیر ذیل آیه 104 سوره آل عمران. (بی تا). درگاه اینترنتی شهید آوینی (5/11/95)، از اینترنت: http://www.aviny.com
• جوادی نیا، حسین. امر به معروف و نهی از منکر در آثار شهید مطهری. انتشارات صدرا، 1393، تهران.
• جوان آراسته، حسین. اصل هشتم قانون اساسی؛ بایسته های فقهی و حقوقی امر به معروف و نهی از منکر. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1392، قم و مشهد.
• قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. بی تا، درگاه اینترنتی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی (14/10/1395)، از اینترنت: http://rc.majlis.ir
• قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر. 1394، درگاه اینترنتی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی (14/10/1395)، از اینترنت: http://rc.majlis.ir
• مطهری، مرتضی. اصول فقه، فقه. انتشارات صدرا، 1394، تهران.

–          منشور روحانیت؛ پیام حضرت امام(ره) به روحانیان، مراجع، مدرسان، طلاب و ائمه جمعه و جماعات. بی تا، درگاه اینترنتی رهبر انقلاب (04/11/1395)، از اینترنت: http://farsi.khamenei.ir

 

 

[1] . الإمامُ الباقرُ عليه السلام : إنَّ الأمرَ بِالمَعروفِ و النَّهيَ عَنِ المُنكَرِ سَبيلُ الأنبياءِ ، و مِنهاجُ الصُّلَحاءِ ، فريضَةٌ عَظيمَةٌ بِها تُقامُ الفَرائضُ ، و تَأمَنُ المَذاهِبُ ، و تَحِلُّ المَكاسِبُ ، و تُرَدُّ المَظالِمُ ، و تَعمُرُ الأرضُ ، و يُنتَصَفُ مِنَ الأعداءِ ، و يَستَقيمُ الأمرُ . امام باقر عليه السلام : امر به معروف و نهى از منكر راه پيامبران است و شيوه نيكوكاران. فريضه بزرگى است كه ديگر فرايض به واسطه آن برپا مى شود و راه و روشها امن مى گردد و درآمدها حلال مى شود و حقوق و اموالِ به زور گرفته شده به صاحبانش بر مى گردد و زمين آبادان مى شود و از دشمنان انتقام گرفته مى شود و كارها سامان مى پذيرد (درگاه اینترنتی احادیث).

[2] . در جمهوری اسلامی ایران دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر وظیفه ای است همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یکدیگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت. شرایط و حدود و کیفیت آن را قانون معین می کند. « وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَر» (توبه، 71)