عنوان مقاله:
روش ها و مدل های احسان و نیکوکاری در قرآن, روایات
گردآورنده: مریم حسین زاده
دانشکده الهیات، دانشگاه حکیم سبزواری
چکیده
در آیات قرآن واژه احسان به معنای انجام دادن کار نیک می باشد که جامع ترین برنامه اجتماعی که خداوند به آن فرمان داده عدل و احسان است و تمام هستی بر پایه عدالت استوار می باشد که عدالت با تمام قدرتش در مواقع بحرانی به تنهایی کارساز نیست و خداوند بلافاصله بعد از عدل دستور به احسان داده و حل مشکلات را علاوه بر عدالت نیازمند به ایثار و گذشت و فداکاری و انفاق در راه خدا و جهاد و صدقه به تهیدستان و مسکینان و خانواده و… که با اصل احسان تحقق می یابد و همچنین در کنار احسان انفاق هم تاکید شده است. که به معنای خارج کردن چیزی از ملک خود برای دیگران می باشد که خداوند انفاق را برابر با حج و جهاد می داند. و همچنین مفسرین در مورد انفاق گفته اند : که انفاق یعنی بیرون کردن زکات از مال ,و معتقدند تا زکات مال را بیرون نکنید و به تهیدستان ندهید به بهشت نرسید و این انفاق به توانگران و عامه مومنان توانگر می دانند که هر کس به اندازه توان خودش انفاق کند.
کلید واژه:
احسان؛ نیکوکاری؛ قرآن؛ روایات؛ انفاق
مقدمه
مادر این مقاله برآنیم که مفهوم احسان و نیکی را در قرآن و روایات و کتب تفسیری مورد بررسی قرار دهیم و همچنین مفهوم انفاق را بررسی کنیم اینکه انفاق از چه افرادی گرفته می شود و به چه افرادی تعلق می گیرد .
احسان در آیات قرآن
قرآن کریم در آیات فراوانی توصیه به احسان و نیکی به دیگران کرده است و احسان در آیات قرآن از فعل اَحسان که مصدر آن احسان است به معنای نیکی می باشد. ولی در کاربردهایی مانند تقوا، ایمان و عمل صالح (آل عمران، آیات 133 و 134) و (سوره کهف، آیه 30) و (یوسف، آیه 90) و (زمر، آیه 33 و 34) و کمک به خویشاوندان و یتیمان در راه ماندگان (نساء، آیه 63 و 73) می باشد.
احسان مترادف با تقوا و پرهیزگاری است که همراه با اخلاص می باشد که در سوره مرسلات (آیه 44 و 41) اشاره کرده است. که واژه محسن را همتراز با واژه متقی دانسته اند.
در واقع آیات 195 سوره بقره و 134 آل عمران و آیات 13 و 93 سوره مایده یکی از راههای دستیابی به محبوبیت و دوستی خداوند را احسان و نیکوکاری می شمارد.”1″
مفهوم احسان
احسان به معنای نیکوکاری از ریشه حسن گرفته شده که به معنای نیک و پسندیده است در کاربردهای قرآنی به معنای کار نیک و پسندیده است که طبق آیه 58 سوره زمر اگر کسی و یا جامعه ای گرفتار عذاب و بلاهای مختلف ولو به ظاهر طبیعی شد باید احسان ونیکوکاری را به عنوان عامل دفع و رفع بنگرد و از آن برای رهایی عذاب و بلا بهره مند شود.
راغب اصفهانی می گوید :احسان دو گونه است اول بخشش و انعام برغیر و دیگران مثل عبارت احسن الی الفلان :به او نیکی کرد .دوم احسان در کار و عمل به این معنی که کسی علم نیکویی را بیاموزد یا عمل نیکی را انجام دهد بر این اساس است که حضرت علی (ع) میفرماید:الناس انبا ما یحسنون :مردم به آنچه از کارهای شایسته و نیک میآموزند ویا به آن عمل می کنند نسبت داده می شود.( راغب اصفهانی، 1374)
یکی از بزرگترین اموری که اسلام در یکی از دورکن حقوق الناس وحقوق الله مورد اهتمام قرار داده انفاق ,زکات ,خمس,کفارات مالی و صدقات است تعدیل ثروتها – کم کردن فاصله های طبقاتی –ایجاد برادری بین مسلمین علل و اهداف تاکید شدید نسبت به انفاق است غرضش این بوده که بدین وسیله طبقات پایین را که نمیتوانند بدون کمک مالی از ناحیه دیگران حوایج زندگی خود را برآورند مورد حمایت قرار داده تا سطح زندگیشان را بالا ببرند تاافق طبقات مختلف را به هم نزدیک ساخته و اختلاف میان آنها را از جهت ثروت و نعمات مادی کم کند و از سوی دیگرتوانگران در طبقه مرفه جامعه را از تظاهر به ثروت یعنی تجمل و آرایش مظاهر زندگی از خانه –لباس –ماشین و … نهی کرد و از مخارجی که در نظر عموم مردم غیر معمولی است و طبقه متوسط تحمل دیدن آنگونه خرجها را ندارند تحت عنوان نهی از اسراف و تبذیر آن جلوگیری کرده غرض از اینها یک زندگی متوسطی است که فاصله طبقاتی در آن ها فاحش و بیش از اندازه نباشد. (طباطبایی، بی تا، ص590)
مومنان در احسان و نیکی و مهربانی مانند یک جسم می باشند که چنانچه عضوی از آنها درد و ناراحتی پیش آید همه بیدار در سوخت و گداز قرار می گیرند.
همانطور که امام علی (ع) می فرماید:باارزش ترین کارهای نیک فریادرسی ستمدیده است. (تمیمی آمدی، 1366)
ارزش احسان
همانطور که در سوره نحل آیه 90 آمده « ان الله یامر بالعدل و الاحسان وایتا ذی القربی و ینهی عن الفحشا و المنکر والبغی یعظکم لعلکم تذکرون» جامع ترین برنامه های اجتماعی که خداوند به آن فرمان داده عدل و احسان می باشد بخشش به نزدیکان که تمام هستی بر پایه عدالت استوار است عدالت با همه قدرت در مواقع بحرانی به تنهایی کارساز نیست که بلا فاصله دستور به احسان داده که حل مشکلات علاوه بر عدالت نیاز به ایثار و گذشت و فداکاری دارد که با اصل احسان تحقق می یابد. ( مکارم شیرازی،1374، ص366)
امام صادق (ع) فرمود: اگر ثروت و دولت در کف حق شناسان افتد آنان که حق نعمت الهی را بدانند در کار نیک و احسان به خلق کوشا باشند مایه بقای اسلام ومسلمین خواهد بود اگر در کف حق نباشند موجب فنای اسلام و مسلمین خواهد بود. (کلینی، بی تا، ص3)
اقسام احسان
همانطور که خداوند در سوره آل عمران آیه 92 می فرماید «لن تنالو البر حتی تنفقد مما تحبون» و سوره حشر آیه 9 می فرماید «مما اوتوا و یوثرون علی انفسهم و لو کان بهم خصاصه و من یوق شه نفسه فاولک هم المفلحون» مفسران گفته اند انفاق بیرون کردن زکات از مال است تا زکات از مال بیرون نکنید و به درویشان ندهید به بهشت نرسید این قول خطاب به توانگران و عامه مومنان است . توانگران و درویشان هر کس به اندازه توان خویش به این انفاق مخاطب است و آن از ایشان پسندیده است.( میبدی، 1371)
آثار احسان
در سوره اسرا آیه 7 و سوره بقره آیه 261 خداوند امر کرده به تمام مکلفین و کسانی که امکاناتی را دارند که در راه خدا انفاق کنند در راه خدا راهی است که خداوند آن را برای بندگانش مشخص کرده است که در آن جهاد و حج وارد شده که انفاق کردن برابر با حج و جهاد است آباد کردن چاهها و مساجد کمک به مسکین و یتیمان,و … انفاق است انفاق خارج کردن چیزی از ملک خود برای دیگری خداوند به مخلوقاتش که مکلف هستند ان احسنتم انجام دهند کارهای نیکو , ثواب آن برای خودتان است . (طوسی، ص151)
هر آنچه انسان آن را نیکی و احسان می داند آن نزد خدا نیکی است.شرط است که عقل سالم از آن کار دوری نکند و آن را درست بداند وشرآن را نهی نکند پس هرچه عقل و شرع نهی نکرد قطعا نیکی است. (مغنیه، 1424، ص211)
حضرت علی (ع) در مورد انفاق می فرماید: کسی که به دست کوتاه( مال و دارایی خود را هر چند اندک) باشد در راه خدا ببخشد به دست دراز (از جانب خدا بخشش می یابد ). (شریف رضی، بی تا، ص1190)
- دوستی و صمیمت (سوره فصلت ، 34) نیکی و بدی یکسان نیست بدی را با بهترین شیوه دفع کن با برخورد متین و نیک چنان شود گویی دوستی نزدیک و صمیمی است.
- پاداش دنیا و آخرت (سوره آل عمران، آیه 148) پس خدا پاداش این دنیا و پاداش نیک آخرت را با آنان عطا فرمود خدا نیکوکاران را دوست دارد.
- تعدیل اقتصادی (بقره، 195) در راه خدا انفاق کنید و خود را به هلاکت نیندازید و نیکی کنید که خدا نیکوکاران را دوست دارد.
- امرزش گناهان (سوره هود، آیه 114) نماز را در دو طرف روز و ساعات نخستین شب برپا دارید که یقیناً نیکی ها و بدی را از میان می برند.
- آرامش روحی (نمل، آیه 89) آنان کارهای خیر و نیک بیاورند پاداشی بهتر از آن داند آنروز از هراسی بزرگ ایمن هستند.
شرایط احسان
نیکی (البر) در آیه 177 سوره بقره مفسران گفته اند بر به معنی تمام نیکی ها اعم از ایمان و عمل پاک گفته می شود و ایمان به خدا, روزجزا و پیامبران و کمک به نیازمندان و نماز و روزه و استقامت در برابر مشکلات و … می باشد بناراین رسیدن به مقام نیکوکاری واقعی شرایط زیادی دارد که یکی از آنها انفاق کردن اموالی است که مورد علاقه انسان است که انسان بر سر دو راهی قرار می گیرد یک طرف مال و ثروت و مقام که که مورد علاقه شدید اوست قرار داشته و طرف مقابل خدا و حقیقت و عواطف انسانیت و نیکوکاریست اگر اولی را به خاطر دومی صرف نظر کرد معلوم می شود در عشق خود صادق است. (مکارم شیرازی، ص96، 1374)
احسان را دو معناست یکی :همان انجام دادن عمل نیک استبه وجه حسن و نیکویش و بدون اینکه در آن هیچ گونه قصد سویی در کار باشد چنانکه در سوره آل عمران آیه 172 و سوره کهف آیه 30 احسان به همین معنا می باشد .
دوم : احسانیست که به دیگری می رسد و آن کارهای پسندیده است که چیزی از آن خوشایند باشد عاید غیر هم بشود و آیه بالوالدین احسانا در سوره بقره آیه 83 و سوره قصص آیه 77 احسان به همین معناست.( طباطبایی، بی تا، ص189)
تفاوت عدالت با احسان
«ان الله یامر بالعدل و الاحسان …» نحل90 ( خداوند امر می کند به عدل و احسان, عدل شهادت , لااله الاالله است و احسان ایستادن و انجام واجبات و دادن به ایتای نزدیکان یعنی ارتباط با نزدیکان) (فخر رازی، 1420،ص418)
«العافین عن الناس والله یحب المحسنین» آل عمران134. و می فرماید «بالوالدین احسانا» انعام 151. خداوند انواع عدل و احسان را بیان می کند و احسان نوع مهمی است که کردم زیاد از آن غافل می شوند و حق آن را به خوبی ادا نکرده اند و آن احسان به نزدیکان است و از نزدیکان خود غافل اند و در حقوق آنها سهل انگاری و غفلت می کنند .
خداوند فرمود «آتو الیتامی اموالهم..» نسا 2. خداوند فرمود : «لایجر منکم شان قوم…» مایده8. آن چیزی که مقرر شده بین مردم در اصول شریعت و آن را بیان کرده از بیان در مکانهای مخفی و حقوق برخی از مسلمین بر برخی دیگر از برادری و تناصح پس عدل با شریعت اسلامی وضع شد پس احسان رفتار به نیکویی است ( احسان به دور از اجیار) (ابن عاشورا، بی تا، ص258)
مصادیق احسان
نیکی و نیکوکاری در اشکال مختلف بروز می کند از جمله ایمان به خدا و پیامبر و روز جزا و انفاق مادی و دستگیری از مستمندان مصادیق نیکوکاری است همچنین افرادی را به مصادیق عینی و که به عنوان یک محسن یاد می کنند حضرت ابراهیم و اسحاق (سوره انعام، آیات 83 و 84) و در حوزه انجام داددن کار نیک می توان احسان به والدین (احقاف، آیه 15 و بقره 83) و احسان به مسکینان (بقره، آیه 83) و همچنین انفاق (آل عمران، آیه 134) زکات (لقمان، آیه 3 و 4) و تأمین کردن زندگی محرومان (ذاریات، آیه 16 و 19) و… آمده که ا زجمله آنها تحمل سختی ها , پرداخت زکات و انفاق به دیگران و دستگیری نسبت به دیگران و خیرخواهی و … را می توان برشمرد.
بهترین احسان ها
1) بهتر آن است که پنهانی باشد. (بقره 271)
اگر انفاق ها را آشکار کنید چیز خوبی است و اگر آنها را مخفی کنید و به نیازمندان بدهید برای شما بهتر است و بخشی از گناهان شما را می پوشاند و خداوند به آنچه انجام می دهید آگاه است.
2) بدی نکردن به کسی که چیزی می بخشیم (بقره 263-264)
کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می کنند سپس به دنبال انفاقی که کرده اند منت نمی گذارند و آزاری نمی رسانند پاداش آنها نزد پروردگارشان است علاوه بر آن نه ترسی بر آنها هست و نه غمگین می شوند گفتار پسندیده و عفو و گذشت از بخششی که آزاری به دنبال آن باشد بهتر است و خداوند بی نیاز و بردبار است همچون قطعه سنگ صافی است که خاکی روی آن نشسته باشد و رگباری بر آن باریده و آن سنگ صاف را بر جای گذاشته و به چیزی از آنچه کسب کرده اند دست نمی یابند و خدا مردم کافر را هدایت نمی کند. (دراز، 1387)
قرآن کریم شرایط احسان و انفاق را در آیات مختلف آورده:
- ای اهل ایمان پاکیزه های آنچه بدست آورده اید و آنچه برای شما از زمین بیرون آورده ایم انفاق کنید به دنبال انفاق مال ناپاک نروید. (بقره، آیه 267)
- انفاق کردن به دیگران را بر خود مقدم بدارید هرچند که خود نیازمند شدید باشید. (حشر، آیه 9)
- انفاق مخصوص نیازمندان باشد که در راه خدا یا بیماری یا عوامل دیگر در محاصره قرار گرفته اند. (بقره، آیه 273)
- انفاق و صدقه ها را آشکار کنید کار نیکوست و اگر پنهان به تهی دستان ببخشید برای شما بهتر است. (بقره، آیه 271)
- ای اهل ایمان صدقه هایتان را نباید با منت نهادن بر مستمندان باطل کنید. (بقره، آیه 264)
- انفاق برای خشنودی خدا باشد کسانی که اموال خود را برای جلب خشنودی خدا انفاق می کنند و این انفاق مانند بوستانی است که میوه اش دو برابر می شود.
- آنچه را که احسان و انفاق می کنید برای دیگران در حالی که آنرا بزرگ و فراوان بینید منت نگذار. (مدثر، آیه 6)
- آنچه را که خود دوست دارید انفاق کنید. هرگز به حقیقت نیکوکاری نمی رسید مگر آنچه را که دوست دارید انفاق کنید. (آل عمران، آیه 92)
- انفاق کنید از آنچه خداوند شما را بر آن جانشین خود قرار داده است و پاداشی بزرگی خواهد بود. (حدید، آیه 7)
- انفاقی پذیرفته است که فقط برای خدا باشد و نه از روی خود خواهی خداوند فقط انفاق پرهیزگاران را می پذیرد. (مائده، آیه 27)
- خداوند می فرماید هر چیزی که در راه خداوند انفاق می کنید کم یا زیاد عوضی را جایگزین آن می کند. (سبا، آیه 39)
که نمونه ای از این انفاق کنندگان در سوره ی انسان آیات 8 و 9 آمده است.
همانطور که آلن لاکس نویسنده کتاب تاثیر التیام بخش خدمت در راه خداوند پیشنهادهایی دارد که می تواند کمک رسانی را مفیدتر بکند.
1) در هفته حداقل دو ساعت از وقت خود را برای کمک به افراد نیازمند اختصاص دهید.
2) سعی کنید بیشتر به افراد غریبه کمک کنید چون در این گونه ارتباط ها طرفین بدون هیچ گونه احساس خجالت نیازها و ناتوانی های خود را مطرح می کند.
3) موارد کمک به دیگران را در زمینه تخصص خود انتخاب کنید تا بتوانید بهتر از عهده انجامشان لذت ببرید.
4) سعی کنید در هر لحظه آماده کمک باشید و این کمک باید با تمام توان احساسی و جسمی انجام شود.
5) هر نوع سود شخصی را در کمک به دیگران فراموش کنید باید خود را با فردی که به او کمک می کنید کاملا احساس نزدیکی میکند و از این کمک احساس رضایت می کند.
البته مهم ترین مسئله برای کمک به نیازمندان شناخت این بزرگواران است که بعد از شناسایی نیازمندان و نوع نیازی که دارند بهتر میتوان به آنها کمک کرد. (آلن لاکس)
برای کمک به دیگران راههای بسیاری وجود دارد مراکز خیریه وانجمن های حمایتی از کودکان کار و خیابان و مراکز نگهداری از معلولان و خانه سالمندان.
بسته به تخصص افراد کمک ها متفاوت می شود مثلا خیاط می تواند به زنان سرپرست خانوار آموزش دهد و معلم به کودکان کار و پزشک با ویزیت رایگان برای نیازمندان اختصاص دهد اگر هم تخصص نداریم می توانیم به طور داوطلبانه در خانه سالمندان کار کنیم و اینکه می توانیم در منزل غذا تهیه کنیم و بین آنها و نیازمندان پخش کنیم .
اینکه می توانیم در اردوهای جهادی شرکت کرده و بسته به تواناییمان خدمتی ارایه بدهیم و یا مبلغی را برای تهیه جهیزیه و یا اشتغال افراد نیازمند در نظر بگیریم.
عوامل احسان
نیکوکاری و احسان ویژه انسان هایی است که مسیر هدایت و کمال را از خداوند می جویند. از خصلت های ناپسند با انفاق کردن و یاری رساندن به دیگران دوری می کنند و می کوشند تا نیازهای فردی و مادی دیگران را از طریق تعاون و کمک که عامل اصلی نیکوکاری است تقویت کنند این نیکوکاری را باید در ایمان حقیقی مؤمنان به روز رستاخیر و ایمان به خدا دارند جستجو کرد و به عنوان بندۀ خالص در راه خدا و خلق می کوشند برای رفع نیازهای دیگران و بسیاری از آیات قرآن هم به این نیکوکاری و احسان اشاره کردند.آیات 83 و 85 مائده و آیات 80 تا 122 صافات اشاره کرد.
همانطور که امام علی فرمود در دستگیری از مستندان بی چیز فرستاده خداست چون خدا او را از روزی کم بهره مند گردانیده به آن ماند که او نزد غنی و چیزدار فرستاده تا او را به فرستاده خود آزمایش نماید پس کسی که او را منع کند و کمکی ننماید خدا را منع کرده کسی که به او چیزی ببخشد به خدا داده.
موانع احسان
در قرآن برخی از مسایل به عنوان موانع احسان مطرح شده تا مردم آنها را بشناسند و با انجام ندادن آنها در زمرۀ محسنین قرار بگیرند از جمله موانعی که قرآن تاکید کرده می توان تفاخر و تکبر (نساء، آیه 36) را نام برد تفاخر به معنای فخر فروشی به دیگران و تکبر: برتری دانستن خود از دیگران می باشد که قرآن آنها را به عنوان مهم ترین عوامل موانع احسان دانسته و به خاطر همین خصلت ها بود که شیطان از درگاه خداوند رانده شد. (مائده، آیه 83؛ بقره، آیه 36)
روش های احسان در روایات ائمه
انعام ,اطعام,هدیه,صدقه,قرض دادن,سیر کردن گرسنگان,برآوردن نیاز دیگران, رعایت ادب و احترام, حفظ آبرو, تعلیم و تربیت, برطرف کردن غم و غصه از مردم و… از اموری است که ایمه بر آن تاکید داشتند .
امام صادق (ع ) می فرماید: ثواب کسی که آبروی برادر مسلمان خود را حفظ کند و ثواب کسی که حاجت برادر خود را برآورده کند یا گرفتاری او را برطرف کند بر دشمن یا تلاش در برآوردن حاجتش کند یا تشنگی و یا گرسنگی ویا برهنگی او را برطرف سازد یا او را با مرکبش بر دارد یا او را بی نیاز گرداند یا او را در کفن کند یا او را تزویج کند یا او را در بیماری عیادت کند بهشت بر او واجب می شود.( ابن بابویه، بی تا)
امام باقر (ع) فرمود: از بهترین خصلت های دوست داشتنی در نزد خدا سه خصلت است: 1) اطعام و سیر کردن مسلمانی که گرسنه باشد.
2) گشایش و برطرف کردن مشکلی از مشکلات دوست مسلمان خود
3) پرداخت نمودن بدهکاریدوست مسلمان خود
و فرمود:اطعام و سیر گرداندن مسلمان برابر با آزاد نمودن یک بنده است. (کوفی اهوازی، بی تا)
نتیجه:
کلمه احسان جامع حقوق طبیعی است که خداوند در فطرت هر آدمی قرار داده است و کسانی که عامل به احسان هستند باید حسن را درک کنند و خود متصف به آن باشند به طور کلی احسان و نیکوکاری در آموزه های دینی به معنای انجام دادن کار نیک در ارتباط تنگاتنگ میان خدا و انسان و خدمت به دیگران است که رضایت خدا و خلق را در پی دارد. احسان و نیکی که انسان به هم نوعان خود می کند در حقیقت بازگشتن به خود انسان است زیرا شخصیت خود را کامل می کند و در تحقق کمال خود می کوشد چون احسان و نیکی به مردم از جمله ابزاری است که نزدیکی به خدا را سرعت می بخشد و مانع نزول بلا و موجب برطرف شدن سختی ها و مشکلات می شود و از همه مهم تر محبوبیت در پیشگاه خداوند متعال را که منشا رحمت های بی کران اوست به ارمغان می آورد.
منابع
1) سوره بقره آیات 83 و 195,اسراء آیه 7,الرحمن آیه 60.
2) راغب اصفهانی ,حسین بن محمد,مفردات الفاظ قرآن,ناشر: مرتضوی ,تهران 1374 ه ش.
3) طباطبایی,سید محمدحسین, سید محمد باقر موسوی همدانی ,ترجمه تفسیر المیزان , ج2 ص590, دفتر انتشارات اسلامی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ,قم.
4) تمیمی آمدی,عبدالله الواحدبن محمد ,تصنیف غررالحکم و دررالکلم,محقق: درایتی ,مصطفی ناشر: دفتر تبلیغات قم,1366ه. ش.
5) مکارم شیرازی, ناصر, تفسیر نمونه , ج 1, ص366, ناشر: دارالکتب الاسلامیه, تهران 1374.
6) کلینی, محمد بن یعقوب, گزیده کافی, مقدمه جلد 3,ص 3, مترجم: بهبودی محمد باقر, ناشر: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی,
تهران.
7) میبدی, احمدبن محمد,کشف الاسرار وعده الابرار, ناشر: انتشارات امیرکبیر, چاپ تهران1371 ش.
8) طوسی, محمدبن حسن ,التبیان فی تفسیرالقرآن, ج2,ص151, ناشر:دارالاحیا تراث, العربی,بیروت.
9) مغنیه, محمدجواد,تفسیرالکاشف, ج 7, ص,211, ناشر:دارالکتب اسلامیه, تهران 1424ق.
10) شریف رضی, محمدحسین, ترجمه و شرح نهج البلاغه,ترجمه فیض الاسلام اصفهانی, علی نقی , ج6ص1190, ناشر: موسسه چاپ و نشر تالیفات فیض الاسلام , تهران.
11) مکارم شیرازی, ناصر, تفسیر نمونه, ج3, ناشر: دارالکتب الاسلامیه, تهران 1374, و زحیلی وهبة بن مصطفی, التتفسیر المنیر فی العقیده و الشریعة و المنهج, ج2,ص96, ناشر:دارلفکر المعاصر, بیروت- دمشق 1418 ه.ق.
12) طباطبایی,سید محمدحسین, سید محمد باقر موسوی همدانی ,ترجمه تفسیر المیزان , ج6,ص189, دفتر انتشارات اسلامی ,جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ,قم.
13) فخر رازی, محمدبن عمر, مفاتیح الغیب, ,ج20,ص418, ناشر: دارالاحیا التراث العربی, بیروت1420.
14) ابن عاشور,lمحمدبن طاهر, التحریر والتنویر, ج اول,ص258, ناشر: موسسه التاریخ بیروت.
15) دراز,محمد عبدالله,محمد رضا عطایی,آیین اخلاق در قرآن ,ناشر:آستان قدس رضوی ,شرکت به نشر ,مشهد, 1387 ش.
16) آلن لاکس,تاثیر التیام بخش,خدمت در راه خداوند.
17) ابن بابویه, محمد بن علی, پاداش نیکی ها و کیفر گناهان/ ترجمه ثواب الاعمال, مترجم: مجاهدی, محمد علی, ناشر: انتشارات سرور, قم.
18) کوفی اهوازی, حسین بن سعید, مومن کیست؟ وظیفه اش کیست؟/ ترجمه: المومن,مترجم: صالحی, عبدالله, ناشر: نورالسجاد, قم .
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.