مطالعه تطبیقی نظام خیریه و وقف
دکتر مهدی مرتضوی، حسین محمدی دوست، صفیه برهان پناه ،پریسا نجاتی، فرشاد محمودی
دانشیار، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران: mahdymortazavi@yahoo.com
کارشناس ارشد مدیریت دولتی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران: mohammadidoost.h1372@gmail.com
کارشناس ارشد مدیریت دولتی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران: s.borhanpanah971@gmail.com
کارشناس ارشد مدیریت دولتی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران: parisanejati321@gmail.com
دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت دولتی، دانشگاه تربیت مدرس: farshadmk@gmail.com
چکیده
هدف اصلی این پژوهش مروری بر حوزه خیریه و وقف در کشورهای مختلف از ابعاد مختلف و درسآموزی از این مطالعه برای بهبود نظام خیریهها در ایران است. خیریهها به‌منظور حل مسائل جامعه بهصورت خودجوش توسط افراد نوعدوست و خیّر تأسیس میشوند و در پی بهبود و حل مسایل و مشکلات جامعه هستند. هر چند مفهوم خیر در اولویتبندی ارزشی افراد متفاوت است ولی به‌طورکلی تلاش در زمینه امور خیر میتواند منجر به بهبود وضعیت جامعه در اموری مانند فقر، بیکاری، سلامت، محیط زیست و تسکین آلام مردم جامعه گردد. این مطالعه سعی دارد تا وضعیت خیریهها را بر اساس ابعاد مختلف توسعه یافتگی، فرهنگ، ساختار سیاسی، اجتماعی و اقتصادی که در کشورهای مختلف دنیا (امریکا، انگلیس، روسیه، چین، هند، برزیل، استرالیا، کانادا) متفاوت میباشند و همچنین از لحاظ معافیت مالیاتی، سازمانهای خیریه و خیرین در کشورهای مختلف (شیلی، جمهوری چک، دانمارک، فرانسه، آلمان، ایرلند، ایتالیا، هلند، نروژ، اسپانیا، سوئد، ترکیه، انگلیس، امریکا) مورد مطالعه قرار دهد و نیز به بررسی خیریههای خانوادگی (امریکا، آلمان، ایتالیا، بریتانیا) و ارتباطشان با بخش خصوصی میپردازد و در پایان نیز روندهای وقف در کشورهای مختلف را مورد مطالعه قرار میدهد همچنین روند نظامهای خیریه در کشورهای مختلف دنیا به‌منظور درسآموزی از دیگر ابعاد بررسی میکند. این پژوهش با رویکرد توصیفی مقایسهای است.
واژگان کلیدی: خیریه؛ معافیت مالیاتی؛ خیریه خانوادگی؛ وقف؛ تطبیقی
مقدمه
مطالعه تطبیقی تلاشی به‌منظور مقایسه و فهم تفاوتها و تشابهات پدیده موردبررسی در بسترهای مختلف میباشد. شیرازه اصلی مطالعات تطبیقی مقایسه است. بیشک مقایسه عاملی است که بسیار در فهم ما مؤثر است و بدون مقایسه شناخت و یادگیری در مورد پدیده بهطور جامع حاصل نخواهد شد و بسیاری از ابعاد آن برای پژوهشگران کشف نخواهد گشت.
خیریهها به‌منظور حل مسائل جامعه بهصورت خودجوش توسط افراد نوعدوست تأسیس میشوند. امروزه نهادهای خیریه در دنیا نقش بیبدیلی در کمک به دولت در رفع مسائل و مشکلات جامعه دارند. از آنجا که این نهادها بهطور خودجوش شکل میگیرند با شناخت نیازمندان جامعه در عرصههای مختلف میتوانند به رفع نیازهای آنها کمک کنند. البته پیشرفت این نهادها منوط به هدایت، حمایت و نظارت دولت است. بیشک این نهادها در ایران نیز از این قاعده مستثنی نیستند ولی با چالشهایی چون عدم نظارت مالی، فقدان مدیریت یکپارچه، موازی کاری، فقدان برنامه‌ریزی منسجم، عدم وجود ثبت سیستمی و نظایر آن مواجه هستند و بهرهوری پایینی دارند. لذا به‌منظور بهبود نظام خیریهها در ایران و رفع چالشهای این نظام ، استفاده از نظریات، روشها و الگوهای خیریه در دنیا و درسآموزی از آنها میتواند بسیار مفید باشد.
این مطالعه ابتدا از منظر سیاسی، اقتصادی و سیر رشد به خیریهها در کشورهای مختلف میپردازد و اینکه در سیستمهای مختلف اقتصادی و سیاسی نظام خیریهها چگونه پیشرفت داشتهاند و تأثیرشان در حل مسائل جامعه چگونه بوده است. سپس به تحلیل قوانین، بخصوص قوانین مالیاتی برای نهادهای خیریه و خیرین همکار نهادهای خیریه در کشورهای مختلف میپردازد. همچنین به بررسی خیریههای خانوادگی در 4 کشور بریتانیا، آمریکا، آلمان و ایتالیا و چگونگی رشد و ارتباطشان با بخش خصوصی میپردازد. در پایان نیز روندهای وقف در کشورهای مختلف دنیا را بررسی میکند و اینکه چطور جامعه مدنی و نهادهای خیریه با دیگر بخشها جامعه درهم‌تنیده شدهاند. در پایان نیز به تحلیل مطالعات صورت گرفته از ابعاد مختلف میپردازد.
رویکرد توصیفی- مقایسهای در این مطالعه استفاده شده است. مطالعه از لحاظ مکانی کتابخانهای است و از منابع پژوهش میتوان به کتب، مقالات، گزارشها و سایتها اشاره کرد. سطح تحلیل در این پژوهش کشور و واحد تحلیل نیز سازمان میباشد. نگارندگان در این پژوهش از روش تطبیقی کیفی موردی استفاده کردهاند.
روش پژوهش
رویکرد پژوهش توصیفی- مقایسهای در این مطالعه استفاده شده است. مطالعه از لحاظ مکانی کتابخانهای است و از ابزار پژوهش کتب، مقالات، گزارشها و سایتها میباشد. سطح تحلیل در این پژوهش کشور و واحد تحلیل نیز سازمان (قوه قضائیه) میباشد. نگارندگان در این پژوهش از روش تطبیقی کیفی موردی استفاده کرده اند.
در پژوهش تطبیقی کیفی موردی چند عامل و نه یک عامل مهم هستند، نظریه پردازي و دسترسی به الگوها و مدل هاي نسبتا عام مطرح است. در واقع متغیر وابسته به حضور چند عامل و نه یک عامل علی بستگی دارد. با واکاوی اسناد مرتبط با ابژه مورد بررسی و عوامل علی متغیر وابسته کشف میشود(غفاری، 1388). در این پژوهش با کنار هم قرار دادن نظامهای قضائی مورد مطالعه شباهات و تفاوت آنها را مورد بررسی و نقد قرار دادیم.
ادبیات نظری
خیریه ها در کشورهای مختلف با عناوینی چون (charity organizations) موسسات خیریه و (charity foundations)بنیادهای خیریه شناخته می شوند. در برخی کشورها خیریه ها زیر مجموعه یا مترادف موسسات غیرانتفاعی (non-profit organizations) یا به اختصار NPO تلقی می شوند، یعنی سازمان هایی که به منظور کسب منافع مادی موسسان یا اعضا تشكیل نمی شوند؛ بلكه هدفی فراتراز کسب سودرا دنبال می کنند. موسسات خیریه زیرمجموعه موسسات غیردولتی (non-governmental organizations) یا به اختصار سمن قرار می گیرند .خیریه ها با اهداف متفاوتی از جمله فرهنگی هنری، آموزشی تحقیقاتی، سرویس های درمانی، حفاظت محیط زیست، منافع عمومی و اجتماعی و منافع بین المللی کار میکنند. (Lindman, 2009). در یک تعریف جامع موسسه خیریه خصوصی، بنگاه و یا انجمن غیرانتفاعی عام المنفعه و غیرسیاسی نامیده شده است که از سوی افراد حقیقی و یا حقوقی تاسیس شده است و در زمینه ارائه خدمات اجتماعی به افراد خانواده های نیازمند،زنان بی سرپرست و کودکان بی سرپرست و بد سرپرست، آسیب دیدگان اجتماعی و…. فعالیت میکند(بختیاری، 1390: 215).
وقف، يكي از نهادهاي حقوقي مترقي و پيشرو حقوق اسلامي است كه آرزومندي بشر براي ماندگاري و بقاي جاودانه را برملا مي سازد . در اين تحول و دگرگوني حقوقي، مالكيت خصوصي به سود اجتماع (كم يا زياد ) از بين مي رود و مالكيت جديدي از طريق تشكيل شخص حقوقي به وجود ميآيد. (عامری، مصلحیان؛ 1392).
گل واژه ي سه حرفی معنوي و مادي وقف یکی از مؤثرترین و کاربردترین مقوله ي اجتماعی،اقتصادي و فرهنگی در سرزمین مشرق زمین است و آن مقدار مالی است که خیران و نیکوکاران به انتخاب و صلاح دیدشان از املاك و اموال شخصی خویش خارج می کنند و آن را به مالکیت حقیقی اش یعنی خداوند رازق و خالق برمی گردانند تا مورداستفاده عامه ي مردم قرار گیرد(مهرافزون، دارایش،1392)
یافتههای پژوهش
مروری برخیریهها در کشورهای مختلف
آمریکا
ایالات‌متحده امریکا از جمله کشورهایی است كه بيشترين كمك سرانه خيريه را دارا میباشد گزارش آن را نیز همه‌ساله منتشر میکند. دهها پژوهش رابطه مثبت کمکهای خیریه با درآمد و ثروت بالاتر، مشارکت مذهبی بیشتر، داوطلبانه بودن، افزایش سن، تأهل، تحصیلات عالی را در مورد شهروندان ایالات‌متحده را نشان میدهد. از طریق تجزیه‌وتحلیل ساده دوبعدی رابطه مثبت بین کمکهای مالی و این متغیرها مشهود است (Schervish & et al, 2002).
جدول 1: توزيع کمکهای خيريه در امريكا بر اساس گيرنده كمك در سال 2010
| رديف | مصارف خيريه | مبلغ به ميليارد دلار | درصد |
| 1 | مذهب | 63/100 | 35 |
| 2 | آموزش | 67/41 | 14 |
| 3 | خدمات انساني | 49/46 | 9 |
| 4 | بهداشت | 83/22 | 8 |
| 5 | منافع عمومي جامعه | 24/24 | 8 |
| 6 | فرهنگ و ادبيات | 28/13 | 5 |
| 7 | موضوعات بینالمللی | 77/15 | 5 |
| 8 | محیط‌زیست | 6/6 | 2 |
| 9 | بنيادها | 33 | 11 |
| 10 | افراد | 2/4 | 2 |
| 11 | نامعين | 12/2 | 1 |
| 12 | جمع | 89/290 | 100 |
هر سال گزارشي تحت عنوان شاخص وقف جهاني منتشر می شود. شاخص سال 2011 اين مؤسسه بر اساس اطلاعاتي است كه مؤسسه آماري گالوپ از مصاحبه با 150000 نفر در 153 كشور دنيا بدست آورده است.
جدول 2: شاخص وقف جهانی (WGI)، یک نگاه جهانی به روندهای وقف (2011)
| کشور | و مؤلفه‌های آن WGI 2011 | WGI 2011 | |||||
| رتبه WGI 2011 | نمره WGI 2011 | کمک نقدی % | صرف وقت % | کمک ناآشنا | رتبه | نمره | |
| امریکا | 1 | 60 | 65 | 43 | 73 | 5 | 55 |
| ایرلند | 2 | 59 | 75 | 38 | 65 | 3 | 56 |
| استرالیا | 3 | 58 | 71 | 36 | 68 | 1 | 57 |
| ایران | 111 | 28 | 35 | 12 | 38 | 86 | 28 |
| یونان | 151 | 13 | 7 | 3 | 28 | 147 | 14 |
| به روندی | 152 | 12 | 9 | 7 | 21 | 152 | 12 |
| ماداگاسکارا | 153 | 12 | 6 | 11 | 18 | 152 | 12 |
به دلایل مختلف، چشم‌انداز نهادهای خیریه در دهههای اخیر از یک نهاد نسبتاً واکنش‌پذیر به یک نهاد نسبتاً استراتژیک تغییر کرده است. در امور خیریه مؤلفه‌ها و شاخصهای بیان‌شده است که هرکدام موجب اخذ امتیاز مطلوب‌تر برای خیریهها میگردد که در جدول زیر به آن اشاره‌شده است.
جدول 3: شاخصهای شفافیت در نظام خیریههای آمریکا
| مؤلفه | شاخص |
|
مؤلفه‌های عملکرد مالی |
هزینههای برنامهها |
| هزینههای اداری | |
| هزینههای جمعآوری وجه نقد | |
| کارایی جمعآوری وجه نقد | |
| سهم سرمایه | |
| رشد هزینههای بازاریابی | |
| نسبت بدهیها به دارایی | |
|
مؤلفه‌های عملکردی مرتبط با شفافیت |
اعضای مستقل هیأت مدیره در رای دهی |
| عدم وجود هیچ گونه انحرافدر دارایی | |
| مسائل مالی ارزیابی شده
بوسیله ارزیابان همراه باکمیته ممیزی و کنترل |
|
| عدم وام داد نی اوام گرفتن خیریه به/ ازاشخاص مرتبط | |
| مستندسازی مشروح مذاکرات جلسات هیأت مدیره | |
| فراهم کردن کپی فرم 110 برای اعضای اداره کننده خیریه درهنگام پرکردن فرم | |
| وجود خط مشهای تعارض منافع
وجودخط مشیهای حمایتی برای گزارش دهندگان تخلف |
|
| وجودخطمشیهای نگاه داری وتخریب اسناد خیریه | |
| لیست رؤسای خیریه همراه میزان حقوق آنها | |
|
گزارش دهی |
وجود فرآیند مشخص‌سازی میزان جبران خدمات رؤسای خیریه |
| لیست اعضای هیأت مدیره | |
| – خیریه و حقوق آنها
– قرار دادن لیست اعضای هیأت مدیره روی وب‌سایت – قرارداد ن ترازنامه‌های مالی ارزیابی‌شده روی وب‌سایت |
انگلیس
به‌طورکلی میتوان گفت مؤسسات خیریه کشورهای غربی و همچنین انگلیس فعالیتشان برای مردم شفاف است و گزارش مستمر فعالیتهایشان را برای مردم منتشر میکنند که طبیعتاً نتیجه چنین نظارتی شفافیت، پاسخگویی، افزایش اعتماد مردم به مؤسسات خیریه و کاهش فساد اقتصادی در مؤسسات خیریه میباشد (مرادی؛ زرندی، 1395).
شکل1: وضع قانونگذاری مؤسسات خیریه، ساختار سازمانی رایج در ایران در مقایسه با انگلستان
تأسیس نهادها یا سازمانهای خیریه در بریتانیا
بعد از طی مراحل قانونی در کمیسیون خیریه در بریتانیا برای مؤسسات خیریه شماره ثبت خیریه داده میشود. در بنیان‌گذاری و ثبت این سازمانها هیئت‌امنا ضرورت دارد. هیئت‌امنا نقش غیرفعال و مشورتی/نظارتی دارد و شاید از بیشتر کارهای سازمان مطلع نباشد. (سایت کمیسیون خیریه بریتانیا، برداشت 2017).
روسیه
با گذر زمان، مؤسسات جدید خیریه در روسیه و بخش خصوصی فعال در امور خیر به‌نوعی دوستانه‌تر و استراتژیک تر در آموزش و پژوهش علمی همراه با علل فرهنگی فعال شدند. در طول زمان، بخش نیکوکاری و خیریه در روسیه سازمان‌یافته‌تر و حرفهایتر شد.
چین
مؤسسات خیریه پس از محیط جدید و اقتصاد لیبرال در چین به وجود آمدند. نظام خیریهها در چین پس از سال 1998 و تغییر خطمشیها و قوانین و مقررات متحول شد. ارزشیابی خطمشیها و فعالیت خیریهها این تحول را بهطور ژرف نشان میدهد. هرچند نظام خیریهها به سمت الگوهای نوین خیریه حرکت کرده و متحول شده است اما هنوز نیاز به بهبود دارد.
هند
بر اساس گزارش بین و کمپانی، هند نسبت به سایر کشورهای درحال‌توسعه درزمینه کمکهای خیریه پیشرو است و آنها را هدایت میکند. کمکهای مالی هند در امور خیر بین 0.3 تا 0.4 درصد از تولید ناخالص داخلی محاسبه‌شده است و این کمکها بین سالهای 2011 تا 2012 به میزان 50 درصد افزایش پیدا کرد. جالب است که بیش از 70 درصد واقفان در سال 2012 کمتر از سه سال تجربه کمک مالی و فعالیت در امور خیر را داشتند و اغلب پسران و دخترانی از افراد ثروتمند با درآمد بالابودند.
برزیل
شواهد قوی مبنی برافزایش چشمگیر تعداد مؤسسات خیریه در برزیل و دیگر کشورهای آمریکای لاتین در دهههای اخیر وجود دارد بسیاری از مؤسسات خیریه جدید در برزیل با پشتیبانی شرکتهای بزرگ تأسیس‌شده‌اند.
مسئولیت اجتماعی مؤسسات خیریه از سنت قدیمی برزیل و مسئولیت زمین‌داران در مقابل کسانی که در زمین کار می‌کردند گرفته‌شده است. بسیاری از رهبران شرکتها مسئولیت اجتماعی شرکت و انجام امور خیریه را به‌عنوان راهی برای تحول کسبوکار برزیل، ارتقاء نام تجاری و بهبود محیط برای کسبوکار در نظر گرفتند.
استرالیا
استرالیا یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان است و با سایر کشورهای منطقه آسیا و اقیانوسیه بسیار متفاوت است. بیش از 700،000 سازمان غیرانتفاعی در استرالیا وجود دارد (اداره خدمات خانوادگی و خدمات اجتماعی استرالیا، 2005). پژوهشها نشان میدهد که 86.9 درصد از جمعیت بالغ مجموع 5.7 میلیارد دلار در امور خیریه کمک کردهاند؛ بنابراین شناخت ویژگیهای خیرین برای مؤسسات خیریه استرالیا بسیار مهم است. با توجه به تغییرات و نوسانها، سازمانهای خیریه استرالیا با استفاده از روشهای بازاریابی پیشرفته در زمینه امور خیر موفق بودهاند.
خیریهها در استرالیا قبل از هرگونه مداخلهای از سوی دولت به حمایت از افراد نیازمند میپردازد.
اصول تکثرگرایی، انتخاب آزاد و حقوق شهروندی منجر به توسعه نهادهای خیریه و حضور فعال آنها در حل مسائل و مشکلات نیازمندان است. نهادهای خیریه در استرالیا در یک اقتصاد ترکیبی و به‌منظور افزایش رفاه اجتماعی کار میکنند.
در بعضی موارد، بر مؤسسات خیریه در استرالیا نظارت شدیدی میشود، برای مثال این نظارت در آموزش‌وپرورش شدید است و بایستی طبق قانون اطلاعات مالی خیریه مذکور شفاف باشد.
کانادا
بخش خیریهها در کانادا با افزایش اعضا در پی بهبود وضعیت جامعه است. علیرغم مسائل بالقوه و کمکهای مالی، سازمانهای خیریه در کانادا هنوز اکثر منابع مالی خود را از دولت دریافت میکنند. بودجه دولتی بخش مهمی از درآمد مؤسسات خیریه را به شکل کمکهای مالی و باز توزیع برای ارائه خدمات ارائه میدهد. با توجه به چالشهای مالی دولت به نظر میرسد کمکها انتقالی دولت به نهادهای خیریه کاهش مییابد.
بررسی کشورها از لحاظ معافیت مالیاتی سازمانهای خیریه
توصیف کشورها و وضعیت جوامع خیریه، مقررات آنها و مزایای مالیاتی برایواقفاندر ذیل تبیین شده است.
شیلی
نهادهای خیریه مشمول معافیت مالیاتی میباشند و خیرین نیز به‌منظور بخشودگی مالیاتی بایستی اسناد کمکهای خود به نهادهای خیریه و انگیزه از کمک را برای سازمان مالیاتی شفاف کنند.
جمهوری چک
مؤسسات خیریه از پرداخت مالیات بر درآمد معاف هستند. خیرین نیز مشمول بخشودگی ده‌درصدی از مالیات بر درآمد خالص سالیانه خود میشوند. حداقل کمک مالی که مشمول بخشودگی مالیاتی میباشد 1٪ از درآمد خالص 2،000 کرونا (81 یورو) میباشد.
دانمارک
دو نوع خیریه در دانمارک وجود دارد. نوع اول خیریه جمعآوری کمک نامیده میشود که یک فرد / شرکت خیر میتواند کسر مالیات را از 500 کرون (67 یورو) تا مبلغ 14000 کرون (1800 یورو) سالانه درخواست کند. مالیات‌دهندگان در صورت کمک به یک خیریه ثبت‌شده این بخشودگی را دریافت میکنند. نهادهای خیریه باید مقدار و مشخصات خیرین را به سازمان مالیاتی اعلام کنند. دوم، «کمکهای اجتماعی به مؤسسات خیریه و جوامع مذهبی» نامیده میشود. مالیات‌دهندگان میتوانند در صورت کمک به این نوع خیریهها مشمول کسر مالیاتی از 15000 کرون (2000 یورو) تا 15٪ درآمد سالانه خود شوند.
فرانسه
درصورتی‌که نهادهای خیریه فعال، با قواعد و قوانین تعریف‌شده برای نهادهای خیریه منطبق شوند معاف از مالیات خواهند بود؛ که معافیتها مطمئناً به افزایش نقش نهادهای خیریه در رفع مسائل اجتماعی منجر خواهد شد. خیرین حقیقی و حقوقی مشمول بخشودگی مالیاتی میشوند.
آلمان
در آلمان، انجمنهای غیرمجاز، مؤسسات و شرکتهای مجاز که یک هدف عمومی و کلی داشته باشند از معافیت مالی بهرهمند میشوند. این معافیت به‌ندرت برای مؤسسات خیریه غیرحرفهای و شرکتهای مجاز به‌عنوان مؤسسات خیریه جمعآوری دادهها انجام میشود. مقررات بسیار سختگیرانه برای ایجاد و بهره‌برداری از مؤسسات خیریه در آلمان اعمال میشود. این قانون انگیزه قابل‌توجهی برای تشویق تأمین مالی مؤسسات خیریه عمومی، خدمات مذهبی و مؤسسات خیریه خصوصی فراهم میکند و نهادهای خیریه از بخشودگی مالیاتی برخوردارند.
ایرلند
قوانین مالیاتی در ایرلند معافیت مؤسسات خیریه از مالیات بر درآمد، مالیات بر شرکت، مالیات بر درآمد سرانه، مالیات نگهداری سود سپرده، مالیات بر ارزش‌افزوده سرمایه، مالیات بر تمدید مالیات و مالیات استهلاک سود را فراهم میکند. همچنین افراد حقیقی و حقوقی از کسورات مالیاتی در صورت کمک به نهادهای خیریه برخوردارند.
ایتالیا
مؤسسات خیریه به‌منظور معافیت از مالیات بایستی در سیستم مالیاتی ثبت‌نام کنند تا به دلیل مسئولیت اجتماعی خود از مالیات معاف شوند. همچنین خیرینی که به نهادهای خیریه کمک کردهاند بایستی اطلاعاتشان در اختیار سیستم مالیاتی ایتالیا قرار بگیرد. قوانین مالیاتی در ایتالیا میزان کف و سقف بخشودگی مالیاتی با توجه به میزان کمک به نهادهای خیریه ثبت‌شده را مشخص میکند.
هلند
هلند یک سیستم برای اعطای کمک مالی /کسر مالیات در رابطه با کمک به نهادهای خیریه دارد. مالیات‌دهندگان تا زمانی که بهصورت شخصی یا شرکتی به مؤسسات خیریه کمک میکنند مشمول کسورات مالیاتی میشوند. علاوه بر این، کمک مالی افراد از ارث به مؤسسات خیریه منجر به معافیت مالیاتی ارث میشود. طبق قانون مالیات افراد بایستی حداقل 1٪ درآمد (حداقل 60 یورو) به نهادهای خیریه کمک کنند تا مشمول بخشودگی مالیاتی شوند، اما تا 10٪ از درآمد مشمول کسورات مالیاتی میشود. همچنین این مقدار برای شرکت حداقل معادل 227 یورو است و تا 10 درصد سود مشمول کسورات مالیاتی خواهد شد.
نروژ
در نروژ، مؤسسات غیرانتفاعی ازجمله مؤسسات خیریه به‌طورکلی از مالیات بر درآمد و مالیات بر ثروت معاف هستند، اما اگر نهادهای خیریه فعالیت اقتصادی انجام دهند که درآمد آنها بیش از 140000 کرون نروژ (یورو 17،500) باشد، بایستی مالیات بر درآمد پرداخت کنند. مالیات‌دهندگان میتوانند به‌وسیله کمکهای مالی مشمول کسورات مالیاتی شوند.
اسپانیا
در اسپانیا برنامه خاصی برای نهادهای غیرانتفاعی وجود دارد که سازمانهای خیریه را نیز شامل میشوند. این برنامه خاص مالی اساساً شامل معافیت مالیات بر درآمد شرکتی برای کمکهای مالی، یارانه، درآمد حاصل از فعالیت در رابطه با اهداف خاص، سود سهام و اجاره املاک و مستغلات است. یک فرد میتواند با کمک مالی 25 درصد از درآمد خود، از مالیات بر درآمد معاف شود درحالی‌که یک شرکت بایستی 35 درصد از درآمد خود را برای معافیت از مالیات پرداخت کند.
سوئد
در سوئد مؤسسات خیریه از مالیات معاف هستند؛ اما مزایای مالیاتی برای خیرین وجود ندارد.
ترکیه
در سازمانهای خیریه ترکیه، مؤسسات خیریه عمومی و خصوصی وجود دارد که معمولاً از مالیات معاف هستند. خیرین نیز به میزان 5 درصد درآمد خالص سالانه خود بخشودگی مالیاتی دارند.
انگلستان
خیریهها از مالیات بر درآمد ناشی از منابع خاص معاف هستند تا آنجا که آنها را در اهداف خیرخواهانه خود صرف میکنند. محدودیت سالیانه برای کمک خیرین فردی به نهادهای خیریه برای افراد وجود ندارد، اما خیرین شرکتی نمیتوانند تا 100% از معافیت مالیاتی بهرهمند شوند.
آمریکا
خیریهها مشمول معافیت از درآمد حاصل از فعالیتهای خیرخواهانه هستند. خیرین واجد شرایط میتوانند بهطور کلی میزان مالیات بر درآمد فدرال خود را (و معمولاً همچنین مالیات بر درآمد دولت) با یک درصد از مبلغ کمک مالی خود به میزان 40 درصد کاهش دهند. کلیساها و مؤسسات معادل مانند کنیسهها، معابد و مساجد آنها بهطور خودکار به‌عنوان معاف از مالیات شناخته میشوند (OECD،2007 ).
بررسی موسسه‌های خیریهها خانوادگی در چند کشور غربی (انگلیس، آلمان، ایتالیا، آمریکا)
خیریههای خانوادگی تنها برای کمکهای نیکوکارانه به‌منظور رفاه عمومی صورت نمیگیرد. هر مدل خیریه بایستی با توجه به فرهنگ و پس‌زمینه هر کشور ایجاد شود. چراکه عمل نیکوکاری در فرهنگهای مختلف معانی متفاوتی دارد.
رتبه‌بندی خیریههای خانوادگی ازلحاظ میزان هزینه
– آمار و اطلاعات نشان میدهد الگوهای مخارج خیریه در بریتانیا و آلمان به‌طورکلی مشابه است (جدول 1). البته هیچ‌کدام از این کشورها نمیتوانند با مؤسسات خیریه خانوادگی بزرگ ایالات‌متحده رقابت کنند.
مطالعات، تأثیر پشتیبانی صنایع مختلف در شکلگیری مؤسسات خیریه خانوادگی بزرگ درگذشته و حال را نشان میدهد.
شکل2: مقایسه 5 موسسه خیریه خانوادگی بزرگ در کشورهای آمریکا، انگلیس، آلمان و ایتالیا
مؤسسات خیریه خانوادگی در انگلستان
یکی از نشانه‌های نهادهای خیریه بریتانیا استقلال آنها است. نیکوکاران اصلاحگر اجتماعی بزرگ انگلستان مانند رابرت اوون، جوزف رونتری و جورج کادبری، رویکردهای جامع برای بهبود رفاه و شرایط کار وزندگی کارکنان را در پیش گرفتند.
مهاجرت زیاد به انگلستان منجر به رشد مؤسسات خیریه خانوادگی در انگلستان شده است، زیرا جوامع موفق دارای مؤسسات خیریه خانوادگی برای افزایش رفاه عمومی هستند. حضور خیریههای خانوادگی با الهام از ایمان، هویت و ارزشهای یک سنت مذهبی مرتبط است که در این زمینه نیاز به پژوهش بیشتری است. بسیاری از خیرین کارآفرین امروز درزمینه امور خیر سرمایهگذاری کردهاند. مطالعات نشان میدهد مؤسسات خیریه خانوادگی با توجه به نیازهای دورهای مختلف توانستهاند موفق و اثربخش عمل نمایند.
مؤسسات خیریه خانوادگی در آلمان
اعلام دارایی و مخارج در خیریهها اجباری نیست و هیچ ثبت عمومی در مؤسسات خیریه در آلمان وجود ندارد، سیاست غالب این مؤسسات خیریه این است که اطلاعات را نادیده بگیرند. چالش تقسیم بخش مؤسسات خیریه آلمانی بین یک نوع صنفی است که تحت قانون عمومی ایجاد، تشکیل و یا منحل شده توسط دولت، میباشد. با وجود چالشهایی که برای ارزیابی استاندارد دارایی مؤسسات خیریه خانوادگی در آلمان وجود دارد و همچنین اطلاعاتی که بهطور شفاف تنظیم‌شده باشد، چهار مورد متنوع از مؤسسات خیریه خانوادگی برای مطالعه انتخاب‌شده است. موسسه خیریه کارل زایس به‌عنوان نخستین موسسه خیریه در آلمان محسوب میشود که موفق به ترکیب اهداف کارآفرینی، علمی و اجتماعی بهطور یکنواختی شده است، موسسه خیریه رابرت بوش، موسسه خیریه فرویدنبرگ، چهارمین مورد مطالعه، موسسه خیریه ساپ ای جی است.
مؤسسات خیریه خانوادگی در ایتالیا
بزرگ‌ترین مؤسسات خیریه خانوادگی در ایتالیا توسط مهم‌ترین خانوادههای کارآفرین ایجاد شدهاند. اگرچه بعضی از این خانوادهها در موسسه خیریه نقش مهمی ایفا نمیکنند اما به‌منظور تأسیس و کمک مالی، آنها را حمایت میکنند و آن موسسه را میراث خانوادگی خود میدانند. این مهم نشان‌دهنده تفاوت مبانی مؤسسات خیریه عمومی و مؤسسات خیریه خانوادگی است. با در نظر گرفتن اینکه بیشتر این خانوادهها به ریشههای تاریخی کشور متصل هستند و این واقعیت که مؤسسات خیریه تنها در چند دهه گذشته تأسیس‌شده‌اند، تفاوت بین ایتالیا و دیگر کشورهای اروپایی و به‌طورکلی کشورهای غربی را نشان میدهد.
محققان 550 موسسه خیریه خانوادگی را در ایتالیا امروز شناسایی کردهاند. با توجه به اینکه تحولات اخیر نشان میدهد که مؤسسات خیریه خانوادگی کوچک مستقل عمل کردهاند و درآمدهای خود را از کمکهای خانوادههایی که موسسه خیریه را تأسیس کردهاند، یا دیگر مؤسسات خیریه خصوصی با سرمایهگذاری مشترک دریافت کردهاند. از آنجایی‌که این مؤسسات خیریه هنوز فعالانه در مسائل جامعه ایتالیا شرکت میکنند، میتوانند نقش مهمی را با تقویت عملکرد در جامعه بازی کنند که این نشان‌دهنده نقش فعال مؤسسات خیریه خانوادگی در ایجاد تغییرات اجتماعی در سطح محلی و ملی میباشد.
مؤسسات خیریه خانوادگی ایالات‌متحده آمریکا
در چند سال گذشته به دلیل بحران اقتصادی سال 2008 چشم‌انداز مؤسسات خیریه خانوادگی در ایالات‌متحده تغییر کرده است و احتمالاً مشکلات اقتصادی باعث کاهش تأسیس مؤسسات خیریه خانوادگی خواهد شد. برخی مؤسسات خیریه خانوادگی در پی ساختن ساختارهای با رسمیت کم و چالاکی میباشند. یکی از نتایج بحران اقتصادی این است که برخی از مؤسسات خیریه خانوادگی که قصد داشتند تا ابد (تقریباً 85 درصد) وجود داشته باشند و کمکهای مالی خود را در پاسخ به نیازهای فوری، در سطح کشور و جهان، حفظ کنند یا حتی افزایش دهند، نظرشان را تغییر دادند. البته قوانین فدرال تمایزی میان «موسسه خیریه خانوادگی» و مؤسسات خیریه خصوصی در نظر می‌گیرد که در موسسه خیریه خانوادگی اعضای خانواده خیرین نقش مهمی در تأسیس و اداره موسسه خیریه ایفا میکنند.
شاخص جهانی بخشش کشورها سال 2015
میانمار علاوه بر اینکه بالاترین رتبه اهدای پول را در بین سایر کشورها کسب کرده است، اولین رتبه صرف زمان داوطلبانه را داشته است و اولین کشوری است که از زمان محاسبه این شاخص در سال 2010 ، در دو شاخص از سه شاخص این گزارش، بهترین رتبه را داشته است. فرهنگ بودایی قوی در میانمار منجر به بخشش از سوی مردم این کشور میگردد. هر چند رفتار بخشش در میانمار قابل ستایش است اما متاسفانه با کشتار مسلمانان میانمار با دست افراطیها در تضاد است.
علاوه بر تاثیر مذهب بودایی در میانمار، تعطیلات مذهبی نیز بر این شاخص در سایر نقاط دنیا تاثیر گذار بوده اند. جمعیت مسلمانان، دلیل اصلی افزایش قابل توجه شاخص وقف در سال 2012 در قزاقستان و قرقیزستان بوده است( به ترتیب 42 و 65 رتبه افزایش). درگزارش سال اخیر، هر دوی این کشورها حین ماه رمضان یا بلافاصله پس از آن مورد بررسی قرار گرفته اند. از آنجا که در رمضان مسلمانان به امور خیر بیشتر توصیه شده اند، در هر دوی این کشور ها هر سه عامل شاخص بخشش، به ویژه اهدای پول به طرز قابل توجهی افزایش یافته اند.
ترکمنستان که در سالهای قبل، رتبه اول کار داوطلبانه را در گزارش کسب می کرد، در سال 2015 و با از بین رفتن رسمی (Saturday Subbotinks) که یادگار انقلاب اکتبر بود، به رتبه 66 سقوط کرد. رسم داوطلبی شنبه «داوطلبی شنبه » به طور اجباری و دستوری در بسیاری از جمهوریهای سابق شوروی رواج داشت، افراد را وادار می کرد که روز شنبه خود را به کارهایی مانند تمیز کردن خیابان، تعمیر وسایل عمومی، جمع آوری مواد قابل بازیافت و سایر انواع خدمات اجتماعی اختصاص دهند. در گزارش های سالهای پیش نیز همین رسم موجب افزایش سطح انجام کارهای داوطلبانه در این کشورها شده بود.
تاثیر حوادث غیر منتظره بر بخشش
همانطور که بارها در شاخص بخشش دیدهایم، در تمامی نقاط و فرهنگهای جهان همه مردم به وقایع و فجایع واکنش نشان میدهند. درصد افراد اوکراینی که پول اهدا می کنند در سال 2014 نسبت به سال قبل، بیش از 4 برابر شده است و احتمالا مهم ترین علت آن بحران اوکراین بوده است. عراق، علیرغم مسائل امنیتی این کشور، رتبه اول کمک به غریبهها را کسب کرده است. مسلما افزایش میزان بخشندگی در کشور عراق با فرهنگ متنوع قومی و فرهنگ پیچیده مذهبی، در پاسخ به افزایش نیازها بوده است. همچنین کشورهای کرواسی، مونته نگرو، صربستان، بوسنی و هرزگوین، در پاسخ به سیل جنوب اروپا در مه 2014 ، افزایش قابل توجهی را در شاخص بخشش نشان داده اند.
تقریبا یک سوم (5/31%) از افراد مورد مصاحبه، در طی ماه پیش، به خیریه ها پول اهدا کرده اند که افزایش 2/32% (تقریبا یک سوم ) را نسبت به سال 2013 نشان می دهد. خوشبختانه میزان اهدای پول، در بین همه انواع اقتصادها، اعم از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه افزایش داشته است، در حالی که بین سال 2012 و 2013 این شاخص کاهش داشته است.
تاثیر کشورهای بزرگ بر بخشش در دیگر کشورها
هر چند میزان مشارکت افراد در اهدای پول و کمک به غریبهها افزایش یافته است، اما تعداد افرادی که هر سه نوع بخشش را انجام میدهند، کاهش یافته است. این امر به آن دلیل است که این رقم در کشورهای پر جمعیت هند و چین، کاهش داشته است. از بین 10 کشور پرجمعیت جهان، که 40 درصد جمعیت بالای پانزده سال دنیا را تشکیل میدهند، هفت کشور در بین 50 کشور برتر نبودهاند، و پنج کشور حتی در بین 100 کشور نیز نبوده اند..
هر چند زنان در کشورهای توسعه یافته همچنان نسبت به مردان پول بیشتری اهدا میکنند، نتایج نشان می دهد که فاصلهی بین اهدای زنان و مردان در سالهای قبل در این کشور ها کمتر شده است. در کشور های در حال توسعه و در حال گذار، میزان مشارکت مردان بیشتر بوده است که همین امر باعث میشود میزان اهدای پول مردان در سطح جهان بیشتر باشد. میزان بخشش جوانان در سال 2015 افزایش یافته، در حالی که در سال گذشته کاهش داشته است گروه سنی 12 تا 29 سال، در تمامی سه نوع بخشش، بیشترین افزایش را نسبت به سایر گروه های سنی نشان داده اند، و کاهش بخشش این گروه سنی در سال 2013 را جبران کرده اند(سایت بخشش جهانی، 2015)
نتیجه‌گیری
نقش جامعه مدنی در حال درهمتنیدگی با دیگر بخشهای جامعه است. منابع سرمایه اجتماعی بهطور فزاینده در جهان، به دلیل ارتباطات مختلف تغییر میکنند. در اکوسیستم پیچیده فعالیتها و روابط عظیم جامعه مدنی، بعضی از عوامل مانند ایمان و فرهنگ، مذهب و همچنین جوامع و شبکه رسانههای اجتماعی، نقش مهمی را بازی میکنند. بازیگران جامعه مدنی اغلب نقش مهمی را در ایجاد تغییر در مشارکت با سایر ذینفعان دارند(Davis, 2013). نهاد خیریه در کشورهای مختلف ازلحاظ نهادی متفاوت و متنوع میباشد و در کشورهای توسعه‌یافته نسبت به کشورهای درحال‌توسعه سازمانیافتگی بیشتری دارد. چند عامل بهطور کلی در گسترش نهادهای خیریه در کشورهای مختلف دنیا با توجه به پس‌زمینه منحصربه‌فردشان مؤثر است که عبارت‌اند از:
-دین: دین توانسته است تأثیر بسزایی در خصوص گسترش نهادهای خیریه و فرهنگ انجام کار خیر در جامعه داشته باشد. این مهم را میتوان در تأثیر کلیسای ایتالیا با قانونگذاری و بسترسازی در جهت انجام امور خیر در مسیحیت و یا اسلام دید. بهطور مثال در شاخص جهانی بخشش در کشورهای مسلمان در ایامی که امور خیر ثواب بیشتری دارد این تأثیر بسیار مشهود است.
– سیاست: در ساختارهای متمرکز و کمونیستی تلاش بر این است که کلیه امور در جهت رفاه اجتماعی توسط دولت انجام شود لذا سعی شده از گسترش نهادهای خیریه و به‌طورکلی جامعه مدنی جلوگیری شود. این در حالی است که در یک ساختار غیرمتمرکز و لیبرال زمینه برای فعالیت نهادهای خیریه و انجمنها فراهم‌شده است. هرچند در قوانین سعی کردهاند نهادهای خیریه نهادی با ویژگیهای خودجوش، حل‌کننده مسائل اجتماعی و غیرسیاسی تعریف کنند.
– اقتصاد: کشورهایی که ازلحاظ اقتصادی توسعه‌یافته‌ترند توانستهاند نهادهای خیریه را بهتر گسترش دهند و با توجه به ارتباط ایجادشده بین بخش خصوصی و جامعه تأثیرگذاری نهادهای خیریه به دلیل در اختیار داشتن منابع مالی بیشتر مشهود است. البته کشورهای درحال‌توسعه و جهان سوم نیز به دلایل مذهبی، فرهنگی و آداب‌ورسوم توانستهاند منابع مالی در اختیار داشته باشند و تا حدودی موفق عمل کنند.
قوانین: قوانین کشورها در زمینه تأسیس، ثبت، دامنه فعالیتها و سیستمهای مالیاتی در خصوص نهادهای خیریه متفاوت است. در برخی کشورها بخشودگی و یا معافیت مالیاتی برای نهادهای خیریه وجود دارد. البته این بخشودگی در برخی کشورها منوط به ثبت موسسه خیریه و گزارشهای مالی است و دارای سقف و کف معافیت مالیاتی است. درحالی‌که در برخی کشورها این نهادها بهطور خودکار معاف از مالیات هستند و در برخی کشورها این معافیت وجود ندارد. البته برای کمک‌کنندگان نیز معافیت مالیاتی یا تخفیف در برخی از کشورها وجود دارد.
نتایج مطالعات تطبیقی نشانگر آن است که خیریهها با چالش تصمیم‌گیری مواجه هستند و اینکه با توجه به منابع محدود و نیازمندان زیاد اولویت با کدام‌یک از حوزهها است و در کدام حوزه سرمایهگذاری بیشتری باید صورت گیرد همیشه یک چالش مهم و پیش روی خیریهها میباشد. در موضوع وقف نیز چالش این است که واقفان با توجه به ترجیهات و اولویتبندی که در ذهن خوددارند این کار را انجام میدهند و این انتخاب حاصل یک فرآیند نیازسنجی اجتماعی نیست(Breeze, 2010)
در بعضی از بررسیها سیر نزولی در امور خیریه و وقف در ایران مشاهده میشود که بعضانشان از عدم مدیریت و یکپارچگی در نظام خیریهها میتواند باشد که باوجود نیکوکاری و امور خیر مردم تنزل رتبه داشته است. در پایان میتوان به‌عنوان درسآموزی از تحلیل کیفی این مطالعه موارد زیر را به‌عنوان تغییر در نهادهای خیریه در ایران پیشنهاد کرد:
– ایجاد بستر قانونی مناسب به‌منظور فعالیت خیریهها در ایران.
– توسعه امور خیر در ایران ازجمله خیریههای دانشبنیان.
– تبلیغ و اشاعه ایجاد خیریههای خانوادگی.
– ایجاد یک سیستم سیاستگذاری، تنظیمگری و حمایتی برای خیریهها در ایران.
– ایجاد ارتباط میان خیریهها و سازمانهای دولتی.
– ایجاد ارتباط میان بخش خصوصی و مؤسسات خیریه .
مراجع
دفتر همکاریهای علمی بینالمللی دانشگاه اصفهان. (1394). «بنیاد الکساندر فون هامبولت». isco@cc.iut.ac.ir
عامری، پرویز؛ مصلحیان،هاجر. (1392). «وقف اموال اشخاص حقوقي به وسيله مديران»، مطالعات حقوقي دانشگاه شيراز،دوره پنجم، ش2، پاييز.
مرادی, میلاد؛ زرندی، سعید (۱۳۹۵). «بررسی تطبیقی نظارت دولت بر مؤسسات خیریه ایران و انگلستان»، اولین همایش ملی خیر ماندگار (مطالعه و ارزیابی امور خیر در ایران)، تهران، بنیاد خیریه راهبری آلاء.
مهرافزون، محمد؛ دارایش، رضوان. (1392). فصل نامه جغرافیا و برنامه ریزي شهري چشم انداز زاگرس ،ش 15.
Australian Charities Report. (2015): All Charities Summary.
Breeze, B. (2010). Donors Choose Charities, 1 How Findings of a Study of Donor Perceptions of the Nature and Distribution of Charitable Benefit, Centre for Charitable Giving and Philanthropy, Occasional Paper.
Charity Transparency Framework. (2014). Charity Council, Singapore.
Chung yun., M & Jemes, T. F. (2007). Charity Development in China an Overview
Davis N. et al. (2013). The Future Role of Civil Society, World Economic Forum .
Emmett, B & Emmett, G. (2015). Charities in Canada as an Economic Sector.
Gear, G. (1995). Australian Government Publishing Service Melbourne pp,22
Horton, R (2015). Transparency and Trust in the Charity sector, University of Cambridge; U.S.A.
Joan, E. S. (2014) .Charity And Philanthtropy In Russia, China, India, And Brazil, The Foundation Center.
Lindman, J. ) 2009(. “Center for Nonprofit Management”, College of Management.
Michael. L., & Ian. P. (2010). Characteristics of charitable donors in Australia.
OECD. (2007). Report On Abuse Of Charities For Money Laundring And Tax Evasion.
Pharoah, C., & et al (2009). Family Foundation Philanthropy(UK, Germany, Italy, US).
Schervish, G. P; Herlihy, A. M., & Havens, j. (2002). Charitable Giving: How Much, By Whom, To What, and How?
Yun, C. M., Huang, X., Foster, W. K., & Tester, F. (2007). Charity Development in China: An Overview.Asia Pacific Journal of Social Work, 1(17). 79-94.
https://www.charitynavigator.org/.
http://www.humboldt-foundation.de.
Http://Future worldgiving.org.
.http://apps.charitycommission.gov.uk/Showcharity/RegisterOfCharities/PrintReport.aspx?RegisteredCharityNumber=1096908&ReportType=BW.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.