تاثیر و تاثر زرتشتیان و انجمن های خیریه آنها در گسترش فرهنگ و آموزش در شهر یزد در دوره قاجار و پهلوی اول

تاثیر و تاثر زرتشتیان و انجمن های خیریه آنها در گسترش فرهنگ و آموزش در شهر یزد در دوره قاجار و پهلوی اول

چکیده

شهر یزد به عنوان بستر مناسب زندگی اقلیت زرتشتی در طول سالیان دراز از زمان باستان تاکنون آبستن حوادث مختلفی بوده است. این بهدینان در طول تاریخ گاه با مسالمت و گاه با نزاع هایی کوچک و بزرگ در کنار مسلمانان مرکزنشین ایران جامعه ای را تشکیل داده اند که همواره در کنش و واکنش با مسلمانان و تساهل و تعصب آنها بوده است. این گروه که بازماندگان پیروان اوستا از عصر ساسانی هستند، تحت تاثیر عوامل بیرونی از جمله انجمن های زرتشتی ساکن در هندوستان و عوامل درونی چون تحصیل کرده های جامعۀ خود شاهد تغییرات زیادی بوده و این تغییرات بالاخص در جنبه های آموزشی نمود یافته و در پیشبرد فرهنگ و گسترش آموزش و پرورش نوین در شهر یزد حتی در بین مسلمانان مؤثر بوده اند.

خیریه های زرتشتی و خیرین ثروتمند بهدین بر اساس آموزه های دین خود و با هدف حفظ جامعه و دین زرتشتی در کشور ایران از نابودی در دوران هرج و مرج و نبود قدرت مرکزی منسجم آغاز به فعالیت کردند. این تشکل های مدون در قالب انجمن خیریه در ابتدا تحت نظارت پارسیان هندوستان و شاخه اصلی آنها در این کشور شروع به فعالیت کرده و نیروهایی را آموزش دادند که در سالهای آتی هدایت تشکیلات و اماکن و مدارس خود در شهر یزد را به آنها سپردند. ایجاد و رشد آموزش و پرورش نوین، بهبود اوضاع بهداشتی درمانی- رفاهی و اقتصادی مردم مسلمان و زرتشتی با اقدامات مالی و معنوی پارسیان هند آغاز شد و تاثیرات خود را با تربیت یک نسل دانش آموخته علوم نوین بر فرهنگ مردم این شهر مذهبی گذارد. هدف یک دهشمند یا انجمن زرتشتی در ابتدا بر اساس حب وطن ، آموزه های دین، اندیشه رادی و کفاره گناهان بود اما در نهایت با ظهور تجددگرایی در عصر پهلوی اول و تاثیر قدرت های غربی چون انگلیس بر آنها باعث تغییر در جامعه متعصب و مذهبی شهر یزد شد.  البته در تمامی این سالها فعالیت مسلمانان خیر در کنار دهشمندان زرتشتی برای ایجاد آب انبار، درمانگاه، داروخانه، پرورشگاه و مدارس نوین نمود کامل دارد. حتی در امور سیاسی مانند مبارزات مشروطه خواهی انقلابیون مسلمان و زرتشتی به موازات هم برای پیروزی مشروطه و تصویب قانون تساوی حقوق اقلیت ها فعالیت داشتند.

در این مقال با بررسی کوتاهی از وضعیت عمومی زرتشتیان به نحوه و نوع فعالیت های آنها در امور اجتماعی، بهداشتی و آموزشی در یزد می پردازیم . البته با روش تحقیقات تاریخی و شیوه های توصیفی-تحلیلی مبتنی بر اسناد و منابع و به همت تاریخ شفاهی اهداف و انگیزه های خیرین و انجمنهای خیریه بررسی شده و نمونه ای از آنها ذکر می شود.

 

 

پیشینه و وضعیت  عمومی زرتشتیان

اکثریت اقلیت مذهبی یزد را زرتشتیان تشکیل می دهند آنها که بازمانده دین باستان ایران هستند بعد از حمله اعراب مسلمان به ایران گروهی به هند و گجرات رفته و گروهی در کرمان و یزد ساکن شدند. در دوره های مختلف تاریخ ایران پس از ورود اسلام از زرتشتیان اطلاعات مختصری در دست است تا در زمان صفویان که از سوی شاهان صفوی افرادی به عنوان کلانتر برای سرپرستی آنها گمارده شدند از جمله میرزا خلیل الله و الله قلی بیک و محمد خلیل بیک و میرکمال الدین بندرآبادی[1]  و رفتار حکومت صفوی با آنها  چندان همراه با ملایمت نبوده است.[2] این ناملایمات و بدرفتاری با زرتشتیان ادامه می یابد تا دوره قاجار که زرتشتیان به جمعیتی برای باج ستانی گروه های مختلف بدل می شوند وبارها از سوی مستبدان و گاه لوطیان مورد آزار و اذیت و زورگیری  وگاه حتی قتل  واقع میشدند.که البته علت این ستم را می توان اندکی ناشی از تعصب مذهبی یزدیها دانست.

تا اینکه در عصر ناصرالدین شاه با همت یکی از پارسیان هند به نام مانکجی پورلیمجی پور هوشنگ هاتریا، ملقب به درویش فانی و همیاری سفارت خانه انگلیس فرمان معافیت زرتشتیان از پرداخت جزیه صادر شد. دراین زمان برای اولین بار دریزد انجمن زرتشتیان یا نام انجمن ناصری تشکیل شد.

براون در سفرنامه خود واکنش زرتشتیان در برابر شرایط روز را چنین توصیف می کند:[3]

یکی از چیزهایی که ضامن بقای مذهب زرتشتی ها بوده این تفکر است که آنها آموخته اند که ظلم و بیرحمی را با اطاعت و بردباری، بهتر از مقاومت می توان از بین برد .

به طور کلی زرتشتیان در دو مقطع زمانی روی خوش نمی دیدند؛ در زمانی که حاکمی ظالم با دستاویز قرار دادن دین بر آنها سخت می گرفت و درخواست باج و خراج می کرد و دوم در زمانی که هرج و مرج کشور را فرا گرفته این گروه هم بالطبع بقیه مردم به علت بی پناه بودن بیشتر مورد تجاوز قرار می گرفتند که سخت ترین این دورانها بر اساس خاطرات و دست نوشته های سفرنامه نویسان اروپایی، عصر صفوی[4]، دوران نادر شاه افشار و زمان قاجارها[5] مخصوصا تا قبل از انقلاب مشروطه بود. هر چند در دوره امیر کبیر،[6] ناصر الدین شاه و پهلوی اول با توجه به نگاه ناسیونالیستی [7] و تفکرات دین زدایی وی گشایش اندکی حاصل شد.

 

 

اقدامات خیریه تشکلی و آئینی زرتشتیان

با توجه به این اوضاع اجتماعی و سیاسی و با هدف بهبود شرایط زندگی زرتشتیان پارسیان هند بعد از اطلاع از اوضاع همکیشان خود و بعد از دوره ناصری به مرور وارد جامعه بهدینان یزد شده و با آنها ارتباط برقرار کردند در بخش اول خیریه های آئینی تحت عنوان گاهنبار که نوعی وقف[8] محسوب می شود و در بخش دوم خیریه های نوین انجمنی را ایجاد کردند.  هر دو دسته اقدامات خیریه در ابتدا به طور کامل از سوی پارسیان و با بودجه های مالی آنها اداره می شد و در ابتدای امر اوضاع معیشتی و سپس بهداشتی و درمانی و آموزشی آنها مورد توجه قرار گرفت.

زرتشتیان بر اساس آموزه های دینی[9] خود که خیر و شادی را از آن اهورامزدا و سوگ و فقر را از آن اهریمن می دانستند گاهنبارها را ایجاد و گسترش دادند. گهنبار در واقع سفره های اطعام برای فقراست که با مراسمی مذهبی و نیایش از سوی موبدان توام است. لازم به ذکر است که برگزاری آیین گاهنبار و شرکت در این مراسم برای زرتشتیان واجب و ترک آن موجب گناه است[10] .

گاهنبارها که در آیین مزدیسنا روزهای رادی است. در شش مرحله[11] در سال انجام می شود و این شش مرحله از آنجا نشات گرفته که هر کدام روز آفرینش یکی از آفریده های اهورامزداست. جشن هر گاهنبار پنج روز است که در چهار روز اول مقدمات و تشریفات فراهم می شود و روز آخر که از همه مهمتر است مراسمی با آداب و رسوم خاص بر اساس متون دینی زرتشت انجام می شود. در یزد در مکانهایی موسوم به “گمبارخونه” و یا در آتشکده ورهرام این مراسم برگزار می شود.

در خصوص نحوه برگزاری مراسم گاهنبار موبد اردشیر آذرگشسب چنین می گوید[12]:

((در بامداد روز اول هر چهره گهنبار، در آدریان (آتشکده) یا آتش ورهرام محل ، واج یشت گهنبار (تلاوت آفرینگان گهنبار) گرفته می شود. در این مراسم کلیه ی موبدان و عده ای از بهدینان حضور دارند. یکی از موبدان سراسر هفتاد و دو های یسنا را تواًم با تشریفات می خواند و سایر موبدان حاضر در بسیاری از قسمت های یسنا با او هم آواز می شوند. پس از اتمام این مراسم که به ” واج یشت” معروف است برگزاری گهنبار در خانه اشخاص انجام می شود.))

 

این آیین در یزد در آتشکده ورهرام برگزار می شود و سپس گهنبار در منزل اشخاص انجام میشود در وقف نامه ها گهنبارهای زیادی از سوی بهدینان وقف شده که بنا به سفارش درگذشتگان این مراسم هنوز هم در خانواده آنها اجرا می شود .

قسمت دوم مراسم که در منزل انجام می شود به این صورت است:

پس از نظافت و آب و جارو کردن و پاکیزگی خانه در صفه بزرگ خانه اتاقی  موسوم به پسکم مس [13] سفره ای شامل یک ظرف بزرگ آجیل شامل مخلوطی از  بادام، گردو، خرما، کشمش ، انجیر و…که لرک نامیده می شود همچنین سبزه و گل ، مجمر آتش و بوی خوش ، آب و نان تازه (لووگ)، میوه جات و سایر مخلفات بنا به وضعیت اقتصادی خانواده گستره می شود .

موبدان در جلو سفره مشغول خواندن دعای آفرینگان می شوند و در ضمن میوه ها را باز کرده و بویشان در هوا پراکنده شود . پس از پایان آفرینگان خوانی به همه شرکت کنندگان مقداری از مواد غذایی را می دهند و بقیه را بین فقرا و مستمندان از هر صنف و مذهبی که در اطراف مکان گهنبار بوده اند پخش می کنند.

در بخش دوم فعالیت های خیریه زرتشتیان به انجمن های زرتشتی می رسیم. پیشینه این انجمن ها به عصر ساسانیان باز میگردد زمانی که زرتشتی گری دین رسمی ایرانیان بود انجمن هایی به نام” مهان” و “مازدیسنان”  که دارای قدرت زیادی در اجرای لوایح سیاسی ، اقتصادی و مذهبی با ریاست موبدان  موبد بود در ایران وجود داشت . پایه های انجمن های امروزی در هند و اولین بار در 1698 میلادی در پنجایت نهاده شد. پنجایت هیئت پنج نفره از سران و بزرگان زرتشتی بود که وظیفه وضع قوانین اجتماعی پارسیان ، داوری درباره دعاوی اشخاص و دادخواهی از دولت و تقسیم املاک و وجوه موقوفات پارسیان را به عهده داشت. اما از زمانی که هندوستان تحت استعمار انگلیس قرار گرفت. این انجمن ها با اجازه دولت انگلیس کمیته ای به نام حقوق پارسی تشکیل دادند و تدریجاً عملکرد آنها جنبه خیریه به خود گرفت.[14] آنها علاوه بر رسیدگی به اموری چون ازدواج ، رهایی(طلاق) و مسایل ارثی به ایجاد و حفظ موسسات عام المنفعه فرهنگی و آموزشی پرداخته و ملجاً و پناهگاه اقلیتهای مذهبی و ماًمنی برای حفظ قومیت ملی و دینی شان شدند.

• انجمن اکابر پارسیان هندوستان[15]

انجمن در شهر بمبئی به شماره 914 مورخ 16 اکتبر 1953 در دفتر اوقاف دولت هند ثبت و به رسمیت شناخته شده و در ایران به شماره 465 مورخ 21 خرداد 1329 به نام انجمن هیئت خیریه بهبود زرتشتیان ایران معروف به انجمن اکابر پارسیان هند در اداره ثبت شرکت ها و علائم تجارتی و اختراعات تهران به ثبت رسید.[16]

در روز 11 ژانویه 1855 فرامجی نسروانجی پتل، کرست جی نسروانجی کاما جی، مهروانجی فرامجی پانده ، بهمن جی فرامجی ، فرامجی کاماجی، دین شاه مانکجی پتیت و عده ای دیگر از زرتشتیان ایرانی ساکن هند در خانه مانکجی نسروانجی پتیت جلسه تشکیل و شالوده انجمن را به منظور کمک به زرتشتیان ایران و احداث مدارس و آتشکده و بهبود وضع آنها پی ریزی کردند و فی المجلس کمیته ای را برای اداره اعانات واصله و اعزام نماینده به ایران تعیین کردند.

ریاست انجمن را تاکنون خانواده پتیت برعهده دارند. این خانواده از اعقاب کیخسرو ایزد یار از زرتشتیان کرمان هستند که در 1796م (1175ه.ش) به بمبئی رفت و دختر او گلستان بانو با بازرگانی به نام فرامجی پندای ازدواج کرد با همت این زن و شوهر و فرزندان آن ها ابتدا در سال 1834م (1213ه.ش) صندوقی جهت کمک به پناهند گان ایرانی به هند تاسیس وچند سال بعد انجمن بهبود وضعیت زرتشتیان در ایران تشکیل شد که بعدها انجمن اکابر پارسیان هند نامیده شد و معمولا شخصی را به عنوان نماینده با اختیارات وسیع به ایران اعزام می کرد که این افراد معمولا در دربار ایران و دولت انگلیس افراد پذیرفته شده و با تحصیلات عالیه بودند از جمله مانکجی لیمجی هاتریا[17]، کیخسرو تیر انداز کوچه بیوکی، اردشیر جی ریپورتر، پستن جی تسگر، دستور پشوتن، فرامرز سهراب ماستر، رستم اسفندیار خان بهادری، جهانبخش دارو والا، بهرام سروش فرهمند، سهراب رستم کیانیان، سروش لهراسب . از پس از پیروزی انقلاب اسلامی مسئولیت اداره تاسیسات پارسیان به انجمن زرتشتیان تهران و یزد واگذار شد.

مانکجی به عنوان اولین نماینده اکابر پارسیان با چهار سفارشنامه از سوی دولت انگلیس به دربار ایران وارد شد. وی به واسطه دوستی با میرزا حسین خان سپهسالار که در آن زمان ماموریت سرکنسولگری بمبئی را داشت به دربار وارد شده و در نهایت با مذاکره با ناصرالدین شاه متن فرمان لغو جزیه در رمضان سال 1299 هجری با نفوذ رونالد تامپسون(نماینده دولت بریتانیا در ایران) و پول انجمن اکابر هندوستان  صادر شد. ^[18]

در ادامه سفرش مانکجی در تعلیم و تربیت کودکان زرتشتی تلاش زیادی کرد وی بعد از تاسیس مدرسه همچنین قانون نامه ای برای مدرسه وقفی و خیریه خود نگاشت و در آن متقبل شد کودکانی که به مدرسه بیایند و پنج سال تحصیل کنند ،کلیه مخارج آنها و حتی بابت  میزان کاری که آن ها می توانستند در منزل پدرانشان انجام دهند مقرری برای والدین آنها منظور کند.[19]

در سال 1882م (1261ه. ش) مانکجی سرپرستی چهارده مدرسه دخترانه را در اطراف یزد به عهده  داشت که با کمک مالی انجمن پارسیان اداره می شد. وی سرانجام در 1890م(1269ه. ش) در تهران در گذشت . در سال 1356 دکتر فرهنگ مهر رئیس انجمن زرتشتیان و دکتر منوچهر گنجی در تفاهم نامه ای قرار گذاشتند که تمام بنگاه های آموزشی اکابر هندوستان به وزارت معارف داده شود اما وزارت سالیانه تا سقف مبلغ سه درصد از ارزش عرضه و تاسیسات برای مرمت و نگهداری این ابنیه در اختیار انجمن قرار دهد که از 60 مدرسه تاکنون تنها 6 مدرسه این هزینه را پرداخت کردند [20]

• انجمن زرتشتیان یزد [21]

انجمن یزد  به نام انجمن ناصری یزد در پنجم رجب 1309 هجری قمری به همت روانشاد کیخسرو جی خان صاحب که نماینده اکابر هندوستان بود تشکیل گردید . این انجمن مسئولیت اداره تمامی اماکن مقدسه زرتشتیان از جمله آتشکده، دخمه ، خیله ها و زیارت گاه ها در یزد را به عهده گرفت و وقف نامه های آنها با امضای علمای اسلام به این انجمن سپرده شده. هم اکنون تنها انجمن فعال در شهر یزد است.

 

• انجمن خیرخواه زرتشتیان یزد

این انجمن که به موازات انجمن ناصری در یزد فعالیت می کرد وبیشتر به امور داخلی، دینی، تجارت و فلاحت زرتشتیان رسیدگی می نمود و برطبق آیین نامه داخلی آن در امورسیاسی و مملکتی و اموری مربوط به انجمن ناصری دخالتی نداشت. تعداد اعضای آن 63 نفر بود و با حضور 15 نفر از اعضا رسمیت می یافت . این انجمن در عصر جمعه در منزل خسرو شاهجهان تشکیل می شد و در ایام مقدس و روزهای اعیاد مجلس جشن و خطابه برگزار می کرد ضمنا در صورت تصویب دستوران و روسای ملت زرتشتی انجمن صلاحیت داشت که در قوانین و رسومات زرتشتی تغییراتی ایجاد نماید و همه مقید به قبول آن بودند. [22]

• انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی

این انجمن در هند شهر بمبئی -به شماره 271 ب- در 14 اکتبر 1952 در اداه اوقاف بمبئی و در ایران با شماره دفتری- 463  نمره 15751 -در تاریخ 21 دی ماه 1339 با موضوع کوشش در پیشرفت امور اجتماعی و بهداشتی و فرهنگی زرتشتیان تاسیس گردیده به ثبت رسید . دارایی آن در ایران سالیانه سی هزار روپیه و مکان آن در دبیرستان مارکار بود. مطب  سررتن تاتا ، دواخانه دینا بای دسای  و زایشگاه بهمن به همت این انجمن در یزد ساخته شد . [23]

موسسین انجمن، دین شاه جی جی بای ایرانی، پستن جی ، خورشید جی ایرانی، به مرد انوشیروان یزدانی، شاپور کیخسرو کوچه بیوکی ، گشتاسب خداداد خودی کلاه کوچه بیوکی، خسرو رشید ایرانی بودند.

 

فعالیت های انجمن ها در ایران

• مدارس

از تاسیس دولت صفویه تا سال 1870م (1249 ه.ش) زرتشتیان نمی توانستند برای فرزندان خود مدرسه داشته باشند.کیخسرو جی خان صاحب فرزند تیر انداز کوچه بیوکی (لیسانسیه دانشگاه بمبئی در سال 1871 م (1250 ش)سرشماری دقیقی از جمعیت زرتشتیان یزد به عمل آورد وی شمار مردان باسواد و پسران باسواد هر محل را نیز مشخص و بیان نمود که بانوان ایران عموما بی سواد بوده اند و از جمعیت زرتشتیان یزد حدود 5% فرزندان آن ها با سواد بوده اند.[24] اما از نیمه قرن نوزده میلادی با همت انجمن اکابرپارسیان هندوستان[25] و بعدها انجمن ناصری یزد و انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی در وضعیت حقوقی و اجتماعی و فرهنگی زرتشتیان تحولات مهمی رخ داد که ایجاد مدارس از سوی آنها در یزد از این نوع اقدامات است. اغلب این مدارس در روستاها ساخته شده بود و دارای بودجه حدود صد تا سیصد روپیه بودند.[26] و کاملا به صورت خیریه و بدون پرداخت شهریه و گاه حتی با کمک به دانش آموزان مستضعف اداره می شد. در شهر یزد بزرگترین مجموعه فرهنگی آموزشی مجموعه مارکار بود که با دهش پشوتن مارکار در سال 1301 شامل مدرسه، پرورشگاه و برج ساعت ( بلدیه مسئول امور آن بود) ساخته شد.

انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی در ادامه اقدامات فرهنگی در جهت چاپ و نشر پژوهش های دینی بهدینان و آثار استاد  ابراهیم پورداود تلاش زیادی کرد.

در بررسی نحوه عملکرد و فعالیت مدارس زرتشتی به دو مهم می رسیم ابتدا حضور دانش آموزان مسلمان در کنار زرتشتیان هر چند بعد از گذشت مدت زمانی آغاز شد، اما باعث شد که آنها از جامعه بسته خود خارج شوند و زمینه ارتباط با مسلمانان را فراهم کنند؛ از سوی دیگر اصلاحات اجتماعی خود را وارد بطن جامعه کنند. همچنین اغلب این مدارس که از سوی دهشمندان زرتشتی ایجاد شد بعد از فوت آنها از سوی فرزندانشان حمایت شده و نمود نوعی وقف پایدار است. دوم آنکه با حضور دختران در مدارس از آنجا که زنان بخش موثر و اصلی هر جامعه ای هستند در نوع نگرش وبینش آنها تاثیر گزارده و به تدریج زنان را به جامعه مرد سالار آن زمان وارد کرد. اصلاحات پارسیان هند زنان را که نیمی فراموش شده از جامعه ی عصر قاجار بودند در بر گرفت و علاوه بر تصویب قوانین حمایتی چون عدم تعدد زوجات به تاکید بر ارتقا تحصیلی و سواد دار شدن زنان پرداخت.[27] بانوان زرتشتی در این سالها با توجه به حمایت های معنوی به ایجاد سازمان بانوان زرتشتی پرداخته و جلساتی را به صورت منظم با کلاسهای آموزشی برگزار می کردند، همچنین در اعزام و تربیت معلمان زن به مدارس همکاری داشتند.[28]

• معرفی برخی از مدارس خیریه زرتشتیان در شهر یزد

-دبستان دخترانه کوچه بیوک[29]

این دبستان توسط هرمزدیار شهریاردر کنار آتشکده کهن کوچه بیوک در سال 1259 احداث گردید و به قولی دیگر توسط رستم خدادی خودی کلاه کوچه بیوکی از زرتشتیان بمبئی در 1304 در خانه ای در کوچه بیوک از محلات زرتشتی نشین یزد بنا شد. به نظر می رسد مدرسه ابتدا  در 1259 در عصر ناصرالدین شاه بنا شده و پس از مدت کوتاهی تعطیلی دوباره توسط انجمن اکابر و رستم خودی کلاه بازگشایی شده است.

-دبستان دخترانه ماهیاری قاسم آباد[30]

در سال 1302 با سرمایه جزئی اهالی روستای قاسم آباد که در حدود 60 خانوار کشاورز زرتشتی دارد مدرسه ای دخترانه بر پا شد ولیکن چون حمایت نشد تعطیل گشت اما در 1307 با همت کیخسرو خداداد اشتری ساختمانی در خیابان مشجر این روستا بناشد و چون ساختمان بر روی اراضی خانه  بانو ماهیار آموزگار گذشته قاسم آباد که فرزندی هم نداشت بنا شد این مدرسه را دبستان ماهیاری نامیدند .این دبستان چهار کلاسه توسط همایون اختر خاوری مدیریت می شد و موسس آن سرمایه ای را در یزد و بمبئی برای اداره آن تخصیص داده بود. با کم شدن تعداد دانش آموزان و تعطیلی این مدرسه این ساختمان با بازسازی به عنوان باشگاه زرتشتیان جهت انجام مراسم ها امروزه استفاده می شود.

-مدرسه دخترانه خرمشاه

در سال 1282به همت استاد کیومرث خرمشاهی که خود آموزگار دبستان پسرانه خدادادی خرمشاه بود، تاسیس شد و با برگزاری امتحانات و نتایج درخشان دانش آموزان دختر، بانوان زرتشتی بر آن شدند که در روستاها نیز مدارس دخترانه بنا کنند.

-دبستان خسروی – ارباب خسرو شاه جهان

این دبستان که توسط خسرو شاهجهان و سپس  دخترش سیمین بانو اداره میشد در سال 1275ش/1314ق تاسیس گردید. موسس این مدرسه گرچه خود زرتشتی بود اما برای پذیرش دانش آموزان تبعیضی قائل نمی گردید. وی همچنین دبستان دخترانه ای (1282ش) تاسیس کرد که بعد از فوت وی ضمیمه دبستان دخترانه مارکارگردید.[31]

در زمان میرزا فریدون این مدرسه طبق برنامه وزارت معارف کلاس بندی شد و مراسم آیین زرتشتی در مدرسه گاه اجرا میشد از جله همه ی بچه های زرتشتی هر صبح از در تالار مدرسه وارد آتش ورهرام می شدند و یکی از بچه ها که بهتر از همه اوستا یاد گرفته بود صد و یک نام خداوند و سروش باج و اوستای کشتی و برساد را می گفت و همه تکرار می کردند و این سبب می شد که بچه ها از کلاس اول  تا ششم همه اوستا بدانند و هر روز آن را بخوانند.[32]

دبستان خسروی از زمان تاسیس تاکنون همیشه جهت امور آموزشی استفاده می شده البته در مدتی کوتاه مرکز آموزش بزرگسالان بوده است.

-دبستان دینیاری – ارباب رستم موبد خسرو صداقت

این دبستان در در سال 1295ش/1324ق به نام آموزشگاه کنکاش موبدان تاسیس شد که در ابتدا اختصاص به فرزندان موبدان داشت و برنامه آن هم تا سال 1294 ش فقط تدریس تعلیمات دینی زرتشتیان بوده است. [33] ارباب رستم این مدرسه را به نام فرزندش روان شاد دینیار نام نهاد وی ماهی هزار ریال هزینه مدرسه را خود پرداخت میکرد و برای سال18-1317 امتیاز سه کلاس متوسطه هم گرفته بود، اما به واسطه تاسیس دبیرستان مارکار کلاسهای متوسطه حذف گردید و تنها به آموزش و پرورش نوباوگان پرداخت. در این مدرسه هزینه ای از سوی دانش آموزان پرداخت نمی شد و بعد از فوت ارباب رستم فرزندش فریدون صداقت هزینه های مدرسه را پرداخت می کرد.

در دوره پهلوی جلسات امتحان این دبستان با تشریفات رسمی و حضور مقامات اداره معاریف طبقات مسلمان و زرتشتی برگزار می شد، در دفتر دبستان گزارشاتی از حضور مقامات مختلف در جلسات امتحان وجود دارد. این دبستان هم اکنون به کار خود ادامه می دهد و مخصوص  فرزندان زرتشتیان است. اما دیگر دبستانهای زرتشتیان  به اداره آموزش و پرورش محول شده و سالانه باید مبلغی را به انجمن زرتشتیان پرداخت کنند تا صرف تعمیر و نگهداری مدرسه شودکه تاکنون جز شمار اندکی از آن وصول نشده است[34].

-دبیرستان کیخسروی- کیخسرو مهربان رستم

این دبیرستان در سال 1268ش/1325ق  به وسیله کیخسرو مهربان رستم از بازرگانان زرتشتی بنا نهاده شد در ابتدا صورت مکتب خانه داشت البته زبانهای عربی و انگلیسی نیز به محصلین آموزش داده می شد .درسال 1301ش به صورت دبستان در آمد و درسال 1312 به همت فرامرز ماستر به علت اینکه یزد تا آن زمان دبیرستان نداشت دبستان کیخسروی به دبیرستان کیخسروی تبدیل گشت و برای توسعه آن و تهیه  ساختمان مطلوب اقداماتی انجام شد تا اینکه در سال 1315 با موافقت انجمن اکابر هند جهت توسعه دبیرستان زمینی حدود ده هزار متر مربع از طرف فرزندان مرحوم کیخسرو مهربان رستم اهدا شد و ساختمانی که تا به امروز هم استوار است ساخته شد. کیخسرو مهربان در زمان حیات قسمتی از ثروت خود را برای نگاهداری و برپا داشتن این موسسه فرهنگی به انجمن اکابر صاحبان پارسیان هند واگذار نمود تا از سود آن احتیاجات این آموزشگاه را رفع و بر طبق مقتضیات هر دوره آن را اداره نمایند..[35].

معلمان این مدرسه اغلب دانش آموختگانی بودند که مانکجی هاتریا اولین نماینده انجمن اکابر هند در ایران در تهران تعلیم داده بود[36].

بعد از فوت ارباب کیخسرو مهربان در سال 1285ه.ش  فرزندانش  بهمن، نامدار، شاپور و کاووس که همه بازرگان بودند هزینه های مدرسه را متقبل شدند و مدرسه همچنان به کار خود ادامه داد.

-مجموعه فرهنگی آموزشی مارکار

ساختمان دبیرستان مارکار در تاریخ 17 مهرماه 1313 خورشیدی به اتمام رسید؛ کلیه زمین 70 هزار متر مربع و مقدار زمین زیربنا 2700 مترمربع بود که هزینه کل ساختمان (15هزار تومان برای زمین و 35 هزار تومان برای ساخت) را مارکار پرداخت کرد.[37] البته مسلمانان یزد چون حاج غلامرضا مرشد و حاج سید ابوالقاسم رهنی نیز زمین ابتدای اراضی متصل به مارکار را به قیمت نازل فروختند و در این امر خیر همراهی کردند. معماری مدرسه تلفیقی از عرفان و حماسه است و به دست شادروان استاد جعفر و استاد مهدی قیومی بنا شد . این مدرسه شامل نه اتاق در طرفین و سالن امتحانات در وسط و راهرو درهر دوطرف و ساختمان پرورشگاه مشتمل بر سه سالن خواب و 11 اتاق برای احتیاجات و نگه داری 75 نفر با زیر زمین و وسایل برای فرزندان زرتشتی تاسیس گردید . [38] هم اکنون مدرسه مارکار در میدان مارکار برای آموزش فرزندان کویر به فعالیت آموزشی خود ادامه می دهد. در این مدرسه دانش آموزان مسلمان در کنار زرتشتیان مشغول تحصیل بوده و هستند. [39].

تا آن زمان برای دختران زرتشتی مدرسه ای نوین در ساختمانی مجهز مانند پسران در یزد وجود نداشت. لذا میرزا سروش تاسیس مدرسه دخترانه مارکار را به انجمن زرتشتیان ایرانی هند پیشنهاد می دهد. آنها نیز موافقت خویش را اعلام می دارند. همچنین معلمان مدارس جهانیان و موبدان نیز همکاری کرده و در سال 1314 دبیرستان دخترانه مارکار در ساختمان اجاره ای دایر شد. بعدها دو خواهر ،آدخت همسر شاپورگشتاسب و دولت همسر فریبرز نسیمی محل فعلی را به انجمن واگذار می نمایند.(اداره مدرسه با هر دوگروه مسلمان و زرتشتی).

پس مدرسه دخترانه مارکار در 1306 با اختلاط مدرسه موبدان و جهانیان در محله زرتشتی نشین و با مدیریت بتول اویسی و معاونت مروارید هرمز کیامنش و نظارت  خانم ها پریزاد گودرز شاه جهان، خرمن دستور تیرانداز ،آذر میدخت رستم کی نژاد و آقایان  مهربان رستم تیرانداز و شاهپور گشتاسب کی نژاد و جمشید پرویز شروع به کار کرد.

در 1313 کلاس های متوسطه به مدیریت طیبه شمسی و رخشنده شاکر کرمانی و دکتر مهربان سهراب ایرانی معاون انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی ایجاد شد.[40]

-پرورشگاه مارکار

مارکار در سال 1301 برآن شد که پرورشگاهی برای یتیمان یزد تاسیس نماید و پس از اقدامات اولیه که دراین راه به عمل آورد. در سال 1303 ش با گروهی از پارسیان برای دیدن اوضاع زرتشتیان به یزدآمد و  پس از بازگشت به هند در شهرهای مختلف هند سخنرانی نمود و توانست مبلغ هزار روپیه برای بهبود وضع آموزش و پرورش کودکان زرتشتی ایران گرد آوری نماید ومبلغ فوق را به ایران ارسال کند . درسال 1312 ش ساختمان عمارت آغاز و با حضور وی افتتاح گردید وی بار دیگر نیز در سال 1328 ش به مناسبت بیست و پنجمین سال خدمت پرورشگاه به ایران آمد. پرورشگاه در سال 1301 باعده 20 نفر تاسیس و روانشاد ارباب رستم شاه جهان منزل متصل به خانه مسکونی خود را به رایگان در اختیار نماینده انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی ،آقای دکترجمشید پتل، برای سکونت یتیمان اختصاص داد . فرزندان این پرورشگاه برای تحصیل به دبستان 6 کلاسه خسروی که نزدیک به یتیم خانه بود مراجعه کرده و به رایگان درس می خواندند.[41]

اسفندیار مرادیان که دانش آموز سال 1322 این آموزشگاه بوده است و بعد از فراغت از تحصیل، سمت سرپرستی و مدیریت پذیرشگاه و پرورشگاه را برعهده داشته است؛ گفت : “پرورشگاه این مجموعه برخلاف اذهان عموم،خوابگاهی شبانه روزی برای اسکان دانش آموزان بی بضاعت روستاها بودکه برای تحصیل به شهر یزد می آمدند البته با همه امکانات ،بدون پرداخت شهریه. “[42]

همچنین در سال 1346 با کم شدن تعداد فرزندان زرتشتیان به علت مهاجرت به تهران و افزایش مدارس دولتی و پذیرش زرتشتیان در آنها مقداری از اراضی مارکار فروخته شد و در حسابی برای پرورشگاه مارکار سپرده گذاری شد، بعدها قرار شد که این مبلغ برای اتمام کارهای ساختمانی هنرستان زرتشتیان در تهران مصرف شود.[43]

زرتشتیان نیکوکار دیگری چون روانشاد کیخسرو خداداد  اشتری قاسم آبادی، بهرام مهربان خداوندی، خداداد مهربان منشی نرسی آبادی و آقای  اسفندیار خرمشاهی و بانو سرافراز پور چیستی دختر شهریار اهرستانی ، ارباب رستم گیو ، ارباب گودرز شاهجهان ، دکتر اسفندیار یگانگی و …. زمین ها و باغات و کمک های نقدی برای هزینه های پرورشگاه اختصاص دادند.

در این دوره برای اولین بار در یزد کودکستانی برای نگهداری کودکان قبل از سن مدرسه ایجاد شد که با دهش ارباب رشید ایدون و هزینه وی با مدیریت خانم بلقیس مشکیان و دو آموزگار در سال 18-1317 تعداد 50 نفر کودک قبل از سن مدرسه که مادرانشان عموما به معلمی در مدارس مشغول بودند را نگهداری می کرد. [44]

-کتابخانه مارکار

به پرورشگاه مارکار یزد که در سال  1313  تاسیس شد بیش از دوهزار کتاب که بخش مهم آن به توسط دینشاه جی جی باهای ایرانی سلیسیتربمبئی و رشید شهمردان اهدا گردید که آنها هسته اولیه کتابخانه مارکار را تشکیل دادند.

2–امور بهداشتی- رفاهی

-درمانگاه   سر رتن تا تا Sir Ratan Tata

به علت شرایط نامساعد زندگی در ایران در طول سده گذشته زرتشتیان به مهاجرت خود به هندوستان و مخصوصا شهر بمبئی که یکی از مراکز اصلی زندگی زرتشتیان در هند بود، ادامه یافت.  علت بیشتر این مسافرت ها شرایط دشوار زندگی و گاه شرایط نامساعد جامعه برای دختران جوان بود. این افراد باید با کارهای سخت گذران امور می کردند و شرایط سختی داشتند. بنابراین زرتشتیان نیکوکاری که از سالها قبل به هند مهاجرت کرده بودند و در آنجا دارای امکانات و ثروت زیاد بودند گرد هم آمده و در سال 1918 میلادی انجمنی با نام انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی ایجاد کردند. این اشخاص پذیرشگاهی در بمبئی ساخته و در آن به طور رایگان افرادی که به هند مهاجرت میکردند می پذیرفتند و تا زمانی که این افراد دارای شغل مناسب شوند به آنها غذا و مکان زندگی رایگان میدادند. در این زمان انجمن زرتشتیان ایرانی-بمبئی تشکیل شد و ایجاد آن مصادف شد با تحریم زرتشتیان یزد از دوا و طبیب و خرید و فروش که به علت متحدالشکل کردن لباس مدارس آنها صورت گرفته بود. پس چون طبیبی تا آن زمان در بین زرتشتیان یزد نبود، انجمن دکتر جمشید پتل را با مقداری دارو به ایران فرستاد دکترپتل مطب سررتن تا تا را در 1298 ه.ش در یزد تاسیس کرد. سررتن تاتا[45] یکی از پارسیان هند بود که قدیمی ترین موسسه خیریه را به شکل نوین در هندوستان ایجاد کرد وی در سال 1918در انگلستان وفات کرد. بازماندگان وی  امروزه صاحب برزگترین مجموعه کارخانه جات صنعتی در صنایع نرم افزار، ماشین سازی، استیل و فولاد و…. در هند هستند .

درمانگاه تا تا در قسمتی از زمین مخابرات یزد روبروی آتشکده یزد در خیابان آیت الله کاشانی امروزی برپا بوده است و پزشکان خدمتگزار آن خارجی بودند که حقوقشان را از پارسیان هندوستان دریافت میداشتند و بیماران را به رایگان معالجه می کردند. بعد از دکتر پتل، دکتر گودرز و دکتر سهراب واتچاگندی، دکتر منوچهر رستمجی در دو نوبت سه سال و سپس دکتر زال به مدت دوسال به ایران آمد. در این زمان دکتر خسرو خسروی یزدی تحصیلات خود را در بمبی تکمیل کرده و از سوی انجمن به ایران اعزام شد با پیشرفت علم درکشورمان پزشکان داخلی تربیت و در آن درمانگاه به خدمت مشغول شدند که با جلوگیری از خروج ارز دولت هندوستان این درمانگاه تعطیل شد و لوازم پزشکی آن به بیمارستان بهمن(زایشگاه بهمن گشتاسب خودی کلاه) انتقال یافت.[46] در کنار مطب سررتن تاتا داروخانه ای هم با نام دوا خانه دینا بائی دسائی ایجاد شد که به رایگان داروها را به بیماران مطب می داد.

-زایشگاه بهمن

هرمزجی دینشاه و مانک بائی هرمزجی دینشاه از پارسیان هند بودند که نخستین زایشگاه را در 1316 ش در یزد توسط آنها تاسیس شد و به یاد فرزندشان بهمن نام بهمن را بر این زایشگاه گذاردند. عکس این بانیان در سر در این زایشگاه هنوز هم موجود است. سر در ورودی زایشگاه و ساختمان مرکزی آن با مصالح آجر و گچ و پلکان هایی از سنگ و با سبک معماری سنتی شبیه به تاسیسات مارکار است. در نمای بیرونی ساختمان مرکزی، در دو کتیبه کاشیکاری شده نگاره فروهر به طور قرینه مشاهده می شود.

اولین فردی که ریاست زایشگاه بهمن را به مدت 12 سال به عهده داشت دکتر خسرو خسروی یزدی بود و بعد از آنکه به تهران آمد دکترخدارحم بهرامی به مدت سه سال  مطب و زایشگاه بهمن را اداره کرد و پس از او فرخ بهمن جمشیدی عهده دار امور شد.

در این زمان زایشگاه شیر خورشید سرخ در یزد افتتاح شد و خانم سیمین صرفه نیا ریاست آن را داشت و زرتشتیان از وسایل و دوای رایگان برخوردار بودند[47] اما چون نیاز به مکان وسیع تری داشتند مستقیماً به وسیله سفارت ایران در دهلی و کنسولگری بمبئی به انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی که در آن زمان میرزا سروش لهراسب نماینده انجمن بود، مراجعه و با توصیه حکمت سفیر ایران انجمن بیمارستان بهمن را طی قراردادی به مدت 10 سال به شیر و خورشید سرخ واگذار کرد.

در ادامه فعالیت های بهداشتی درمانی فردی با نام استاد کیومرث خرمشاهی که خود از دانش آموختگان دبستان دینیاری بود به آبله کوبی زرتشتیان اقدام کرد وی از گوساله ماده سرم آبله استخراج و درشهر ودهات به رایگان مشغول آبله کوبی گشت.

3-اقدامات خیریه اقلیمی

یزد به عنوان شهری با اقلیمی گرم و خشک در میان دو کویر بزرگ ایران شناخته می شود در سالهای گذشته نیز همین شرایط مردم را به سازگاری با محیط واداشته بود. آب همواره در فرهنگ ایران زمین و به طور اخص در میان کویرنشینان عنصری ارزشمند بود و آناهیتا ایزد بانوی آب مقام ارجمندی داشته است. در آیین بهدینان پاک نگه داشتن آب از پلیدی ها، یکی از ارکان دین به شمار می رود و در اوستا یکی از یشت ها به ایزد آب پیشکش شده است. از این رو بهدینان با توجه به نگاه مردم نادان به آنها در خصوص عدم طهارت به  ایجاد تاسیسات آب رسانی اهتمام ویژه ای داشتند و آب انبارهای زیادی به عنوان محلی برای نگهداری آب از سوی آنها ساخته و وقف شد. اغلب آب انبارهایی که زرتشتیان در یزد ساختند دارای دو ورودی یکی برای مسلمانان و دیگری برای  زرتشتیان است از جمله آب انبار کیانی اهرستان و آب انبار گیو.

-آب انبار مریم آباد[48]

این آب انبار به همت کیخسرو رستم، جهانگیر و خورشید فرزندان اسفندیار کیخسرو مریابادی برای بخشش روان پدرشان اسفندیار و عمویشان شهریار کیخسرو ساخته و دارای دو دهانه یکی برای مسلمانان و دیگری برای زرتشتیان است و با همیاری مسلمان و زررتشتیان در روزهایی که مسلمانان تعطیل هستند و از آّب استفاده نمی کنند مثل عاشورا و یا شهادت حضرت علی(ع) پر می شد.

-آب انبار اورک

آب انبار اورک که مخفف اسم هرمزدیار یا اورمزدیار است و در انتهای کوچه هزار درخت و مرزبانی قرار دارد هر چند امروزه آب دارد ولی آب آن بهداشتی نیست. آب انبار چهار بادگیر دارد و متروکه است و درگذشته آب آن از چشمه غربالبیز مهریز تامین میشد.

-آب انبار کیانی گل یا کیانی

به سال 1296 هجری شمسی که مصادف بوده با خشکسالی و قحطی شهریار بهمن کیانی بعد از تحقیق و مناسب دیدن این مکان که بر سر دو راهی اهرستان و نزدیک جوی اب وقف آباد یزد از چشمه های ده بالا به یزد بود و به یاد برادش به ساخت این آب انبار دو دهنه پرداخت.  بنا بر کتیبه سر در این آب انبار در سال 1300 هجری شمسی به اتمام رسید. این آب انبار هنوز هم قابل استفاده و آب آن بهداشتی است[49]

-آب انبار رستم گیو

این آب انبار که کار استاد حاجی علی اکبر خرمی آخوند می باشد، در محله تل واقع است. ارباب رستم گیو در 1267 ه.ش در یک خانواده زرتشتی در یزد از پدر و مادری به نام بهمن و خرمن به دنیا آمد . رستم بهمن در مدرسه کیخسروی یزد به آموختن زبان پارسی و انگلیسی پرداخت و برای تکمیل انگلیسی به مدرسه مرسلین (ایزد پیمان) رفت. در 1287 به تهران آمد و با برادر خود گیو شاپور در شرکت یگانگی پارسیان به تجارت پرداخت در 1312 که نام خانوادگی خود را از بهمن به گیو تغییر داده بود به عضویت انجمن زرتشتیان تهران برگزیده شد و در دوره بعد به نیابت ریاست انتخاب شد. در تیر ماه 1319 او به ریاست انجمن رسید و تا چندین دوره در این مسند ماند. ارباب رستم در دوره چهاردهم مجلس به عنوان نماینده زرتشتیان به مجلس شورای ملی راه یافت و تا دوره 19 باقی بود. از آن پس به علت کهولت سن از نمایندگی معذور گشته و در 1342 از سوی محمد رضا شاه به عنوان سناتور انتصابی به مجلس سنا راه یافت. وی در جامعه زرتشتیان مصدر امورخیر زیادی است در تهران پارس آپارتمان هایی برای اقشار کم در آمد زرتشتی بنا نهاد همچنین یک آدریان( آتشکده) و تالار برای انجام امور دینی در محوطه رستم باغ ساخت .دبستان دخترانه و پسرانه و درمانگاه در کوهان دماوند و کمک های مالی به دبیرستان کیخسروی یزد و ایرانشهر کرمان همچنین ساخت آب انبار رستم گیو در یزد از دیگر بناهای خیرمنشانه وی بوده است. وی در 1332 سازمانی با عنوان سازمان گیو ایجاد کرد که مسئول اداره امور این بنا های عام المنفعه بود.[50]

ازدیگر آب انبارهایی که زرتشتیان در یزد ایجاد کردند می توان به آب انبار جمشید امانت، شاه بهرام، قلعه اسدان (بهرام رستم رشید نرسی آبادی)،خداپرست(گشتاسب خداپرست)، و آب انبار داراب خسرو اشاره کرد.

4-اقدامات خیریه آئینی

ایجاد مکانهایی مخصوص زرتشتیان مانند آتشکده برای عبادت،آب انبارهای در مسیر زیارتگاههای زرتشتیان،  دخمه محلی برای نگهداری مردگان، خیله ها محلی در نزدیکی عبادتگاه ها برای اتراق چند روزه  و تعمیر و بازسازی عبادت گاه ها در اطراف یزد از دیگر امور خیری است که توسط خیرین زرتشتی انجام میشد. دربیشتر موارد بر سر در این اماکن کتیبه سنگی از نام فرد و تاریخ بنا نصب شده است.

-دخمه

واژه دخمه در اصل دغمه بود که به معنی جای داغ کردن و سوزاندن است و به نظر می رسد که این قوانین در دوران عشایری و قبل از زرتشت به عمل در می آمد.[51] دخمه محلی است که زرتشتیان مردگان خود را برطیق آداب دینی در آن می نهادند و از وقتی که به دفن کردن در گورستان پرداخته اند حدود 60 سال پیش این دخمه ها متروک شده است. دخمه گذاری که از روش های قدیم مرسوم بین زرتشتیان ایران و هند می باشد به علت ویژگی سرزمین شان بوده، زیرا که در آن هنگام سرزمینشان ده ماه از سال از یخ و برف پوشیده شده بود و فقط دو ماه هوای ملایم داشت.پس کندن زمین با قشر ضخیمی از یخ ممکن نبود بنابراین روش عاقلانه برای دفع اموات قرار دادن آنها در جای بلند و در معرض دید مرغان شکاری بود که وندیداد آنها را سگ مرده خوار می نامد.[52] دخمه های زیادی در یزد است. دخمه قدیمی یزد ، دخمه مانکجی لیمجی هاتریا که در 1225 یزدگردی مطابق 1235 خورشیدی بنا شده است قدیمی ترین دخمه ها هستند.

دخمه چم ،دخمه شریف آباد ( مانکجی در 1225 یزدگردی)، دخمه ترک آباد اردکان، دخمه گلستان خانم ، دخمه باستانی بین دخمه یزد و چم تفت، دخمه اله آبد رستاق ازدیگر دخمه های شهر یزد است که امروزه همه متروک شده اند.

-خیله^[53]

در پایین دو دخمه و در نزدیکی پیرانگاه ها در یزد مجموعه ساختمان هایی ساخته شده که زرتشتیان به آنها خیله می گویند این ساختمانها گاه از آجر و گاه از سنگ و یا حتی خشت ساخته شده است خیله به چند منظور مورد استفاده قرار میگیرد: اتراق دوستان و آشنایان و بستگان متوفی بعد دفن وی در دخمه، حضور در مراسم پرسه همگانی به نام پرسه هماروانان ، حضور در ایام خاص در پرستشگاه ها و برگزاری مراسم. خیله ها هر کدام به وسیله افراد یک محل یا یک فرد ساخته شده است در مراسم های همگانی هر فرد در خیله مخصوص خود باید باشد اما در زمانهای دیگرهمگان می توانند از خیله ها استفاده کنند .[54]

-آتشکده یزد(آتش ورهرام)

از مهمترین بنا های مخصوص زرتشتیان که به همت گروهی آنها و با نظارت برادران امانت به نامگاه پدرشان اردشیر مهربان رستم و بر قطعه زمین اهدایی این خانواده در سال 1313 ش   ساخته شد. امروزه مالکیت بنا وقفی جامعه زرتشتیان یزد است و از سالهای گذشته  با کمک های مالی برخی زرتشتیان و تحت نظارت انجمن زرتشتیان یزد اداره می شود[55].

در زمان استقرار حکومت ساسانیان فرهنگ وقف به شکلی متفاوت از امروزه رواج داشت. شاهان ساسانی در مواقع گوناگونی که با مشکل و خطر مواجه می شدند به زیارت آتش شاهی آذر گشسب[56] می رفتند و بسیاری زر و سیم و گوهر و زمین های زراعی و بنده وقف آن می کردند. همچنین منبع مهم درآمد مغان زرتشتی املاک و مستغلاتی بود که از سوی شاه و درباریان و رجال به عنوان وقف به آتشکده هدیه می شد.[57] اما امروزه اندیشه وقف در آئین زرتشت علاوه بر توجه به امور دینی به نیاز جامعه هم توجه کرده و در زمانی که جامعه خواستار سواد و آموزش و نگهداری بی سرپرستان و معیشت مردم بود به این سو سوق پیدا کرد و بدون یقین پارسیان با الگو گیری از اروپائیان این نوع نمود اصول مذهبی در جامعه امروزی را یاد گرفته بودند.

در فصل 18 از کتاب موبد رستم شهزادی که برداشت هایی از کتاب ماتیکان هزار داتستان یعنی  “هزار ماه از قوانین مدنی ساسانیان”  به زبان پهلوی است چنین آمده [58]

در صرف وجوه یا اموالیکه برای برائت  یا امور خیریه داده شده است:

بند 1- مالی را که برای انجام امر خیری داده شده است هرگاه دارای درآمدی باشد تنها باید در آمد آن مال را به مصرف آن کار خیر رساند ولی اگر فاقد در آمد باشد آن وقت می توان اهل مال را به منظور آن امر خیر خرج کرد.

بند 2- هرگاه شخصی برای صرف وجوه خیریه خود جهت مخصوصی را تعیین نکرده باشد آنرا می توان به هر راه خیری که صلاح باشد به مصرف رساند.

بند 3- صرف وجوه خیریه به عهده شخص یا اشخاصی است که دهنده تعیین کرده باشد

بند 4- کسیکه وجهی را برای امر خیری داده است نمی تواند آنرا به عنوان اشوداد (صدقه ، ذکوت، خمس، خرج کفن ودفن و سایر واجبات مالی شرعی زرتشتی) صرف نماید .

بند 5- متصدیان امور خیریه حق ندارند مالی را که باید به مصرف امور خیری رسانند اصل یا بهره آن را بفروشند.

بند 6- حق تصدی ارثاً قابل انتقال می باشد

بند 7- هرگاه روز یا ماه امر خیر تعیین باشد مثلا روز اطعام فقرا یا انجام مراسم گهنبار متصدی حق ندارد آنرا در تاریخ دیگری انجام دهد .

بند 8- کسیکه امر خیری را از طرف دیگری به درستی انجام دهد چنان است که خود او نیز در آن عمل خیر شریک بوده است.

5-فعالیت اقتصادی

عموم زرتشتیان تا قبل از دوره ناصری و ورود انجمن اکابر هندوستان در یزد کشاورز بودند اما به مرور با بازشدن جامعه آنها و کمک و سرمایه پارسیان به امور تجارت و بازرگانی و صرافی نیز پرداختند. در سال 1274 ه.ش خسرو شاهجهان و برادرانش پرویز، گودرز،رستم و بهرام شرکتی برای کارهای تجاری و صرافی در یزد تشکیل دادند. ابتدا عملیات بازرگانی آنها مخصوص صدور پنبه بود و آنها از طریق کشاورزی به تجارت رسیدند و با توسعه شرکت به امور صرافی نیز پرداختند. مهمترین کار صرافی آنان عبارت بود از قبول سپرده و وجوه نقدی اشخاص در مقابل “بیجک صندوق ” ، “قبض عندالمطالبه ” نقل و انتقال پول در داخل کشور و خرید و فروش ارز و بروات خارجی که حتی حکومت مرکزی هم گاه به آنها نیازمند بود [59]. در دوره اول مجلس آنها سعی کردند که بانک ملی را راه اندازی کنند که با توطئه قدرت های خارجی و مستبدین داخلی این امر محقق نشد و درنهایت در1291/1912 با قتل پرویز شاهجهان و تبعید خسرو شاهجهان این موسسه کاملا متوقف شد. تاسیس نخستین شرکت گوشت و شرکت سهامی کل تلفن نیز از کارهای برجسته تجارتخانه وی می توان به شمار آورد.

هدف این فعالیت های اقتصادی که با به کارگیری کارگران زرتشتی در تاسیسات نوین و صنعتی و تجاری زرتشتیان آغاز شد، ارتقا وضعیت معیشتی و ایجاد رونق اقتصادی در جامعه زرتشتیان بوده است. زیرا که با قدرت اقتصادی حضور سیاسی این قشر در جامعه نمود یافته و از جمله اقدامات خسرو شاهجهان که از آزادیخواهان و طرفداران مشروطه بود را می توان مثال زد.

6-تاثیرات سیاسی

درانقلاب مشروطه زرتشتیان و در راس آنها ارباب جمشید جمشیدیان کمکهای مالی زیادی به مشروطه خواهان کردند. دریزد ارباب خسرو شاهجهان، صاحب تجارتخانه جهانیان با آزادیخواهان همکاری های زیادی کرد و اسلحه مورد نیاز آنها را از راه بندر های جنوبی دربین مال التجاره هایشان به تهران و سایر شهرها حمل میکردند،اما پس از استقرار مشروطه با وجود تصویب قانون تساوی حقوق اقلیت ها با تلاش روسای زرتشتی چون کیخسرو شاهرخ[60] و فتوای آخوند خراسانی،[61] مرجع آن روز ایران ، دیدگاه عمومی مردم چندان تغییر نکرد و همچنان اقلیت ها مورد تجاوز و غارت بودند.

یکی از اعضای جلسه مشورتی در یزد برای تعیین وکیل دوم چنین می گوید: ((..نگذارید زرتشتیان غالب شوند،زیرا که می شنوم یکی از فصول قوانین مجلس مسئله مساوات است!! بایستی در یزد زرتشتی خفیف و خوار باشد!! بروید طهران و با اهل مجلس حالی کنید که یزد سوای سایر بلاد ایران است!مثلاً می شنوم در شهرهای داخله زرتشتیها سوار بر اسب و قاطر و الاغ می شوند.البسه ی فاخر و الوان می پوشند،کلاه به سر می گذارند، این کارها خلاف شرع است!!؟ زرتشتی بایستی قبای کرباس (مله ) بپوشد، عمامه ی کرباس مله به سر گذارد، اگر متمول باشد و الا….. [62]))

اما پارسیان هند با حمایت مستقیم دولت انگلیس[63] فعالیت خود را در هند و سپس در ایران آغاز کردند. آنها بعد از استعمار هند تحت نظر دولت انگلیس آسوده و فارغ از هر دغدغه شدند و چون در بعضی از امور به دولت انگلیس همراهی می نمودند دولت نیز در تعلیم و تربیت آنها سعی وافر نمود و بعضی مشاغل دولتی هم به ایشان سپرد و تا به حدی که چند نفر از آنها به عضویت دارالشورای انگلیس در آمدند…))

….در قحطی سال 1288 ه.ق که در ایران اتفاق افتاد قریب دو هزار تومان وجه از پارسیان هند توسط سفارت انگلیس به زرتشتیان ایران رسید که باعث نجات این گروه شد^[64]..

ناپیرمالکوم مبلغ مسیحیت در یزد که از سوی انجمن کلیسا اعزام شده بود کتابی با عنوان پنج سال در یک شهر ایرانی نوشته او در این کتاب از آیین زردتشت سرسختانه و بسیار جانبدارانه حمایت کرده ، به صراحت می نویسد که زرتشتیان برای خدمت به کشورهای اروپایی جهت تشکیل هر قدرت دست نشانده در جنوب ایران آماده هستند و افزون بر آن به رغم اعتقادی که به برتری الهی آیین مسیحیت دارد، کوچک ترین تلاش برای مسیحی کردن زرتشتیان انجام نمی دهد و آن گونه که از کتابش بر می آید به طور ضمنی از آنان می خواهد که بردین خویش باقی بمانند.[65]

هر چند نگارنده به رغم نظر برخی مورخان که معتقدند پارسیان به عنوان مهره انگلیس در ایران در صدد اهداف سیاسی خاص بودند؛ چندان موافق نیست اما به صورت نرم آنها توانسته به فرهنگ مردم یزد به عنوان شهری با بستری کاملا مذهبی و سنتی وارد شده و تغییرات بالقوه و بالفعلی را ایجاد کنند و در پذیرش زرتشتیان در جامعه مسلمانان و آشنایی مسلمانان با مظاهر تجدد تاثیر به سزایی داشته باشند. این طیف با بازشدن جامعه بسته آن روزگار و رواج دادن مفاهیمی چون حقوق شهروندی و ارجحیت اخلاقی  به تدریج در نوع تفکر مردم چنان تغییری ایجاد کردند که این روزها یک زرتشتی به عنوان عضو فعال شورای شهر رای آورده و پذیرفته می شود.

7-ممانعت از نابودی آئین زرتشتی گری

حضور میسیون های مذهبی مسیحی و فعالیت آنها در ایران باعث شد پارسیان به تکاپو افتند تا مانع از مسیحی شدن هموطنان خود شوند.

زرتشت در سروده هایش آموزش های نادرست و گمراه کننده را نکوهش می کند و میگوید: (یسنا 32 بند 9-10)

(( ای اهورامزدای پاک ، آموزگار بد، با تعالیم مذاهب گذشتگان ، مردمان  را تحریک کرده  با آموزش های نادرست خویش آدمیان را گمراه و از اهداف اصلی و درست زندگانی منحرف می سازد. او مردمان را از توجه به راستی و پارسایی و اندیشه نیک باز می دارد . ای خدای پاک و ای مظهر دانایی و راستی ، با گفتاری که از جان و روانم تراوش می کند ، به درگاهت شکوه کرده، طلب یاری می کنم))

اما ناگفته نماند که در طول این سالها و با وجود حضور مسیحیان و کلیسای آنها در یزد و مدرسه میس آیدین تنها یک نفر یزدی با نام حسن دهقانی تفتی مسیحی شد و بعدها به مقام اسقفی هم رسید البته وی از کودکی در کنار آنها در یزد زندگی کرده بود.(مصاحبه با آقای حسین بشارت).

گرچه زرتشتیان خود معتقدند که پارسیان هند با وجود زندگی در سالهای متمادی در میان برهمنان و بودائیان هند آئین پدران خود را فراموش نکرده اند . امروز هدفشان در ایران تنها حفظ آئین و رهنمودهای زرتشت پیامبر مبنی بر رادی و جوانمردی و به دست آوردن بخشایش مینوی در جهانی دیگر است. و موسسات آنها فارغ از هر دین و نژاد به روی همه کس باز است.

در فرگرد چهارم وندیداد  در فقرات 44-45 از داد و دهش و دستگیری همدیگر می گوید(( اگر کسانی در رسند که خواستار چیزی باشند باید آنان را بی نیاز کرد از برای مستمندان باید وسائل زناشویی فراهم ساخت، بویژه اگر کسی در رسد که جویای دانش دینی است و خواستارست که آئین مزدیسنا فرا گیرد و از راستی برخوردار گردد باید با او همراهی کرد و بهره ای ازاوقات شبانه روز را صرف آموزش و پرورش او کرد، خود آن دانش پژوه نیز باید کوشا باشد، جز از نیمروز و نیمش خواب و آسایش بر خویشتن روا مدارد تا اینکه مانند آموزگار خویش از دستور دین و آموزش آیین  برخوردار شود.

 

منابع و ماخذ

 

• جامع مفیدی، جلد سوم
• تاریخ پهلوی و زرتشتیان، اشیدری، جهانگیر، تهران،ماهنامه هوخت،1355،جلد اول
• یک سال در میان ایرانیان، ادوارد براون، ترجمه ذبیح الله منصوری، تهران:بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1349
• تاریخ زرتشتیان پس از ساسانیان ، رشید شهمردان
• بشیری، احمد،کتاب آبی
• تاریخ پهلوی و زرتشتیان، دکتر جهانگیر اوشیدری، جلد 1،آبان 2535 ، تهران، هوخت،
• مراسم مذهبی و آداب زرتشتیان، موبد اردشیر آذر گشسب، فروهر، پاییز 58
• اولیا،محمد رضا ،یزد نگین کویر،بخش هنر و معماری سنتی یزد،1375
• فرهنگ زرتشتیان یزد، رمضانخانی، صدیقه،
• آثار الباقیه عن القرون الخالیه ابوریحان بیرونی سال 390هجری قمری ترجمه اکبر دانا سرشت با تجدید نظر و اضافات تهران امیرکبیر1363
• آئین برگزاری جشن های ایران باستان اردشیر آذر گشسب تهران 2536یا 1356 بنیاد فرهنگی آریایی
• زرتشتیان ایران پس از اسلام تا امروز مزداپور کتایون،
• زرتشتیان ایران پس از اسلام تا امروز، کتایون نمیرانیان،1387 مرکز کرمان شناسی
• اسنادی از زرتشتیان معاصر ایران، امینی تورج ، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1380ه.ش
• میرزا سروش لهراسب، جمشید پیشدادی ،مهر 77، فروهر، تهران
• انجمن ایران لیگ(هرمزجی عدن والا)، یادنامه پشوتن دو سابای مارکار، بمبئی،بی نا،1335 یزد گردی
• شهمردان رشید، فرزانگان زرتشتی، تهران، انتشارات راستی، 1360ه ش
• تاریخ مدارس جدید در دوره قاجار بانیان و پیشروان ، قاسمی پویا اقبال ، تهران انتشارات نشر دانشگاهی 1377 ه ش ص 537
• تاریخچه مدارس زرتشتی در یزد، اعلایی، سید حسین ، موسسه خیریه مدرسه سازان امید 1375 ،ص5
• فرهنگ یزد سالنامه فرهنگ یزد،فرهنگ یزد، سال 1327-28 ه ش ، یزد ، بی نا ، 1328 ش ص 79
• خاطرات 365 روز یا پاره ای از سنتهای زرتشتیان در سده گذشته ، پیشدادی، جمشید، تهران، انتشارات ققنوس، 1381 ه. ش
• اسنادی از زرتشتیان معاصر ایران، امینی، تورج،
• یزد شهر من، حسین بشارت، یزد شناسی
• میرزا سروش لهراسب، جمشید پیشدادی، مهر 77،تهران فروهر
• مستند مدارس یزد، حسن نقاشی، فرودین 1392 شبکه تابان (صدا و سیمای یزد)
• یزد یادگار تاریخ، حسین مسرت،
• وندیداد،هاشم رضی جلد سوم ، انتشارات فکر روز، چاپ اول 76 تهران
• قانون مدنی زرتشتیان در زمان ساسانیان، موبد رستم شهزادی، 1328، پایان نامه رشته حقوق قضایی دانشگاه تهران
• تشکری، علی اکبر، مشروطیت در یزد، یزد شناسی، 1377
• علی محمد طرفداری، نگاهی به مبلغان مسیحی درایران، فصلنامه مطالعات تاریخی، شماره 22 ،پاییز 1389 ،
• مقاله دکتر لقمان دهقان نیری و اصغر زرنگار، نقش زرتشتیان در تاسیس مدارس نوین و تحول نظام آموزشی در یزد فصلنامه علمی پژوهشی دانشگاه بجنورد سال 6 شماره 24 پاییز 90
• پایان نامه صبرحوا واله رشته ادبیات فارسی دانشگاه تهران، راهنمایی دکتر محمد مقدم،1344، روابط پارسیان هند با ایران

 

[1]  جامع مفیدی،جلد سوم صفحات 190-502

[2]  اشیدری، جهانگیر، تاریخ پهلوی و زرتشتیان، تهران،ماهنامه هوخت،1355،جلد اول ،ص228

[3] یک سال در میان ایرانیان، ادوارد براون، ترجمه ذبیح الله منصوری، تهران:بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1349 ص 49

[4] تاریخ زرتشتیان پس از ساسانیان نوشته رشید شهمردان ص 175

[5] بشیری، احمد،کتاب آبی، ص 383-384

[6] تاریخ پهلوی و زرتشتیان، دکتر جهانگیر اوشیدری، جلد 1،آبان 2535 ، تهران، هوخت، ص231

[7] مراسم مذهبی و آداب زرتشتیان، موبد اردشیر آذر گشسب، فروهر، پاییز 58

[8] اولیا،محمد رضا ،یزد نگین کویر،بخش هنر و معماری سنتی یزد،1375،ص141

[9] رمضانخانی، صدیقه،  فرهنگ زرتشتیان یزد، ص 90

[10] همان ص 130

[11] آثار الباقیه عن القرون الخالیه ابوریحان بیرونی سال 390هجری قمری ترجمه اکبر  دانا سرشت با تجدید نظر و اضافات تهران امیرکبیر1363

[12] آئین برگزاری جشن های ایران باستان اردشیر آذر گشسب تهران 2536یا 1356 بنیاد فرهنگی آریایی ص 41

[13] Peskem mes

[14] مزداپور کتایون، زرتشتیان ایران پس از اسلام تا امروز ص 426

[15] Persian Zoroastrain Amelioration Fund

 

[16] زرتشتیان ایران پس از اسلام تا امروز، کتایون نمیرانیان،1387 مرکز کرمان شناسی ص479

[17] اسنادی از زرتشتیان معاصر ایران، امینی تورج ، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1380ه.ش

[18] میرزا سروش لهراسب، جمشید پیشدادی ،مهر 77، فروهر، تهران ص52

[19] انجمن ایران لیگ(هرمزجی عدن والا)، یادنامه پشوتن دو سابای مارکار، بمبئی،بی نا،1335 یزد گردی

[20] آقای معاونت انجمن زرتشتیان تهران مصاحبه

[21]  زرتشتیان ایران پس از اسلام تا امروز،نمیرانیان به نقل از شرح مندرج در شماره آبان ماه1353 شماره 23-26 ماهنامه زرتشتیان انجمن یزد

[22] زرتشتیان ایران پس از اسلام، ص 448

[23] میرزا سروش لهراسب،پیشدادی جمشید ص 45

[24] مقاله دکتر لقمان دهقان نیری و اصغر زرنگار، نقش زرتشتیان در تاسیس مدارس نوین و تحول نظام آموزشی در یزد فصلنامه علمی پژوهشی دانشگاه بجنورد سال 6 شماره 24 پاییز 90ص58

[25] شهمردان رشید، فرزانگان زرتشتی، تهران، انتشارات راستی، 1360ه ش ،ص 152

[26] احمد طاهری تاریخ یزد ص 52

[27] پایان نامه صبرحوا واله رشته ادبیات فارسی دانشگاه تهران، راهنمایی دکتر محمد مقدم،1344، روابط پارسیان هند با ایران

[28] لقمان دهقان نیری اصغر زرنگار نقش زرتشتیان در تاسیس مدارس نوین و تحول نظام آموزشی در یزد فصلنامه علمی پژوهشی دانشگاه آزاد بجنورد سال 6 شماره 24 پاییز 1390 ص 74

[29] قاسمی پویا اقبال ، تاریخ مدارس جدید در دوره قاجار بانیان و پیشروان ، تهران انتشارات نشر دانشگاهی 1377 ه ش ص 537

[30] اعلایی، سید حسین ، تاریخچه مدارس زرتشتی در یزد،موسسه خیریه مدرسه سازان امید 1375 ،ص5

[31] فرهنگ یزد سالنامه فرهنگ یزد،فرهنگ یزد، سال 1327-28 ه ش ، یزد ، بی نا ، 1328 ش ص 79

[32] قلمسیاه اکبر یزد در سفرنامه ها یزد انتشارات یزد 1373 ه.ش

[33] سالنامه فرهنگ یزد ص 85

[34] مصاحبه با آقای معاونت مشاور انجمن زرتشتیان تهران

[35] سالنامه دبیرستان ایرانشهر یزد ص 25

[36] پیشدادی، جمشید، خاطرات 365 روز یا پاره ای از سنتهای زرتشتیان در سده گذشته ، تهران، انتشارات ققنوس، 1381 ه. ش

[37] امینی، تورج، اسنادی از زرتشتیان معاصر ایران، ص265

[38] یزد شهر من، حسین بشارت، ص 63

[39] ص160 رشید شهمردان، تاریخ زرتشتیان پس از ساسانیان

 

[40] میرزا سروش لهراسب، جمشید پیشدادی، مهر 77،تهران فروهرص100

[41] [41] رمضانخانی،صدیقه،فرهنگ زرتشتیان ص472

[42] مستند مدارس یزد، حسن نقاشی، فرودین 1392 شبکه تابان (صدا و سیمای یزد)

[43] میرزا سروش لهراسب، جمشید پیشدادی، مهر 77،تهران فروهرص98

[44] سند شماره 297-12789 مرکز اسناد تهران

[45] www.tata.com

[46] رمضانخانی،صدیقه،فرهنگ زرتشتیان ص462

[47] میرزا سروش لهراسب جمشید پیشدادی مهر 77 ص 91

[48]  یزد یادگار تاریخ، حسین مسرت، ص 577

[49] یزد یادگار تاریخ ص 977

[50] رشید شهمردان، فرزانگان زرتشتی،ص 159

[51] وندیداد،هاشم رضی جلد سوم ، انتشارات فکر روز، چاپ اول 76 تهران ص10

[52] وندیداد،هاشم رضی جلد سوم ، انتشارات فکر روز، چاپ اول 76 تهران ص12

kheilah[53]

 [54]ا فشار ایرج یزد نامه  ص 366

[55]  فرهنگ زرتشتیان یزد رمضانخانی صدیقه ص 347

[56] یکی از سه آتش مهم زرتشتیان بود که به طبقه جنگاوران و ارتشداران تعلق داشت و در شیز آذربایجان نگهداری می شد.

[57] وندیداد، هاشم رضی جلد سوم انتشارات فکر روز چاپ اول 76 تهران ص 1472

[58] قانون مدنی زرتشتیان در زمان ساسانیان، موبد رستم شهزادی، 1328، پایان نامه رشته حقوق قضایی دانشگاه تهران ص 70

[59]  تشکری علی اکبر،مشروطیت در یزد، ص 181

 [60] ارباب کیخسروفرزند بهمن نماینده اقلیت زرتشتیان از دوره دوم تا پایان عمر در زمانی که معاضد السلطنه حاکم یزد بود انتخاب شد.

[61]اشیدری تاریخ پهلوی و زرتشتیان ص251

[62] تشکری، علی اکبر، مشروطیت در یزد، یزد شناسی، 1377،ص61

[63] تذکره بزرگان زرتشتی تالیف شهریار ساسانی ترجمه مستر خدابخش بهرام رئیس دی ماه 1281 یزدگردی دریافتی از عدن والا از پارسیان هند توسط آقای مهربان کوشش در کتابخانه اردشیر یگانگی انجمن زرتشتیان تهران

[64] رشید شهمردان تاریخ زرتشتیان پس از ساسانیان ص135

[65] علی محمد طرفداری، نگاهی به مبلغان مسیحی درایران، فصلنامه مطالعات تاریخی، شماره    22 ،پاییز 1389 ،  ص205