بازتاب عمل خیر و نیکوکاری در داستان های کهن فارسی

بازتاب عمل خیر و نیکوکاری در داستان های کهن فارسی

عبدالحسین موّحد

چکیده مقاله

برخی واژه ها در هر زبانی، کاربردی ویژه دارند. واژه «خیر و نیکوکاری» در زبان فارسی و فرهنگ عمومی ما نیز از دیرباز، کاربردی پر معنی، مردم شناختی و آموزشی داشته است. از این رو، ساختار نوشتاری و داستانی ادب فارسی ما از نظر ادبی و جامعه شناختی، بسیار قابل توجه است. درونمایه و مضمون داستان ها و حکایت های فارسی ما، همواره در تفهیم و تصحیح شیوه زندگانی و اخلاق اجتماعی ما ایرانیان، موثر بوده و خیال، اندیشه و آگاهی ما را در هر دوره تاریخی، نیرومند و پایدار نگاه داشته و ما را برای انجام کار خیر و نیکوکاری، برانگیخته است.

کلید واژه: خیر، نیکوکاری، داستان، مضمون، اخلاق و اجتماع، اجر الهی کار خیر و صدقه

سرآغاز

به احسان، خانه از سیل حوادث، رسته می گردد

در بی خیر، در اندک زمانی، بسته می گردد

“صائب تبریزی”

واژه “خیر” یک واژه عربی و معنی آن در زبان فارسی: نیک، خوب، نیکویی و خوبی است. متضاد واژه “خیر” در زبان عربی، واژه “شر” به معنی: “بد” و “بدی” درزبان فارسی است. جمله ی دعایی: “خیرببینی” به عاقبت نیک انجام کاری اشاره دارد و وقتی می گوییم: “خدا خیرت بدهد” از یک عمل خیر و کار نیک، قدردانی کرده ایم. بازتاب این واژه در نقل ها، حکایت ها، قصه ها و داستان هاو ادب شفاهی ما ایرانیان، پیشینه ای به قدمت افسانه ها و اسطوره ها، تمثیل ها و مثل ها دارد و بیشتر تا پیش از دوره مشروطه، به معنی همین “نیکوکاری” بوده است. ادبیات داستانی اکنون ما، برای واژه های حکایت، قصه و داستان، معنی های ویژه ای به دست داده است و هر یک به صورت گونه ای ویژه و خلاقه به شمار می آید.

بیشتر حکایت ها و قصه ها در سده های پیشین فارسی، بر محور انسان، جانوران و موجودات طبیعی، به عنوان شخصیت های اصلی، با موضوعی ویژه، شکل گرفته و هدف آنها، در اصل، ترویج آموزه ها و ارزش های انسانی، اخلاقی و تهذیب نفس بوده است.

کتاب های قابوسنامه، گلستان، بوستان، کلیله و دمنه، مرزبان نامه و جوامع الحکایات و دیگر آثار برجسته روایی و داستانی زبان فارسی، در بردارنده حکایت ها و قصه هایی است که غرض نویسنده یا گوینده آنها، در اصل، اخلاق و اثبات حقیقت های زندگانی و به تصویر کشیدن خلق و خوی پسندیده و ناپسند انسان ها و نشان دادن نیکی و بدی، تاریکی و روشنایی و اثر هر یک از این صفت ها در زندگی مادی و معنوی این جهانی است؛ حکایت ها و قصه هایی که در آنها، واقعیت، تاریخ و افسانه و اسطوره، با هم در یک طرح ثابت و پیرنگی مشخص، شکل گرفته و ادب عامیانه ما را با سنت شفاهی نقل و روایت، پیوند زده اند.

موضوع گفتار اکنون ما “بازتاب عمل خیر و نیکوکاری در داستان های کهن فارسی” است. دامنه ی بحث در این باره، بسیار گسترده است و ما با توجه به زمان و محدودیت متن در این همایش، کوشیده ایم با گزینش چهار حکایت کوتاه و واکاوی کالبد روایی آنها، بازتاب موضوع مقاله، عمل خیر و نیکوکاری، را نشان دهیم.

حکایت اول: گشایش پس از مرگ

ابوسعید خرگوشی، روایت کند که اندر مصر، مردی بود که درویشان را پایمردی کردی. درویشی را فرزندی آمد و هیچ چیز نداشت. گفت: “نزدیک وی رفتم. بیامد و از هرکس سوال کرد، هیچ فتوح نبود. پس برخاست و مرا بر سر گوری برد و نشست و گفت: «خدای بر تو رحمت کناد. تو بودی که اندوه درویشان همی بردی و هر چه بایستی همی دادی. امروز برای کودک این مرد، بسیار جهد کردم، هیچ فتوح نبود. “پس، برخاست و دیناری که داشت، به دونیم کرد و یک نیمه به من داد و گفت: “این با وام به تو دادم تا چیزی پدید آید و این مرد را محتسب گفتندی.” گفت: “فراستدم و کار کودک تمام کردم و بساختم. محتسب، آن شب، مرده را به خواب دید که گفت: “هر چه گفتی، شنیدم. امروز لیکن ما را در خواب دستوری نیست. اکنون به خانه من شو و کودکان مرا گوی، آن جا که آتشدان است، بکنند و پانصد دینار اندر آن جاست؛ بدان مرد دهند. محتسب، دیگر روز برفت و چنان که شنیده بود، بکرد و پانصد دینار بیافت. فرزندان وی را گفت: “بر خواب، حکمی نیست و این زر، شما راست، برگیرید.” گفتند: “وی مرده است و سخاوت می کند. ما که زنده ایم، بخیلی می کنیم؟!” جمله، نزد مرد برد، چنان که گفته بود. مرد، یک دینار برگرفت و به دو نیم کرد و یک نیم از جهت وام به وی داد و دیگر نیمه، خود بازگرفت و مابقی گفت: “برگیر و به درویشان ده، که مرا حاجت بیش از این نبود.” ابوسعید خرگوشی گفت: “چون به مصر رسیدم، سرای آن مرده، طلب کردم . کودکان وی مانده بودند، ایشان را بدیدم” (غزالی، 1361، ص ص: 546 – 547)

درونمایه این حکایت، پایمردی، میانجیگری، بخشش و کمک کردن و این که درک عمل خیر نیکوکاری، یک امر فطری و خواهشی طبیعی است و آدمی در باطن،نسبت به همنوع خود، عطوفت و مهربانی پیدا کرده و همواره ، رضای الهی را در زندگانی خود در نظر داشته است. آن جا که مرد درویش، دینار خود را به دو نیم می کند و یک نیمه را به مرد نیازمند می دهد ، در واقع به عنوان یک مؤمن واقعی و درستکار، نیّت خیر و وجدان اخلاقی خود را به نمایش می گذارد. طرح این حکایت بر پایه این حدیث دینی شکل گرفته که روح آدمی، پس از مرگ به صدا در می آید و او را از اعمال و پیامدهای آن، با خبر می کند. حقیقت این است که هر عمل خیر و نیکوکاری ما، از سرشت و فطرت الهی ما، مایه می گیرد و به صورت دو نیروی متضاد در باطن و مزاج ما، بروز می کند، یکی مثبت و به قول این متن «سخاوت» ودیگر منفی به نام «بخیلی» . سخاوت ؛ یعنی ، بخشش و کرم داشتن و بخیلی ؛ یعنی ، خسیسی و دون همتی و فرو مایگی. پیام اخلاقی و انسان شناختی این حکایت هم در واقع این دو خوی آمیخته در فطرت آدمی و این که انسانیت به احسان و نیکوکاری است و بخیلی، شایسته انسان با ایمان نیست و کسی که بخیلی می کند از مرده هم بی ارزش تر است. آن جا که آن مرد (محتسب) پانصد دینار را می یابد و فرزندان مرد مرده، از گرفتن آن خودداری می کنند و محتسب، یک دنیار از آن را برداشته، دو نیمه می کند و مابقی را می دهد و می گوید: «برگیر و به درویشان ده؛ که مرا حاجت بیش از این نبود.» در واقع ، اشاره دارد به این که پیروی کردن از نیّت خیر، یک امر روان شناختی است و آدمیان را از نظر نفس و روان، به آرامش و خشنودی و رضایت الهی می رساند؛چرا آن مرد و فرزندان شخص مرده، پانصد دینار را نپذیرفتند؟ چون نمی خواستند، بدهکار حیات از دنیا بروند, چون نفسی مطمئن داشتند و در روح و درون جان آن ها، نیرویی مثبت (رحمت و الهام پروردگار) پرورش یافته بود و عقل و خرد، میزان کردار آن ها بود و نمی توانستند یا نمی خواستند بر خلاف فرمان الهام تکوینی و فطرت و سرشت الهی خود عمل کنند. معنی و مفهوم «صدقه دادن» که پیشوایان دینی در آموزه های خود، همواره سفارش کرده اند و این حقیقت که پس از مرگ هم برکات و ثواب بخشش در راه خدا، باقی می ماند، نتیجه آموزنده این حکایت می تواند باشد. کرم کن که فردا که دیوان نهند/ منازل به مقدار احسان دهند. (سعدی، 1359، ص 29)

حکایت دوم: من پاسبان نیستم

ملک‌زاده‌ای، گنج فراوان از پدر، میراث یافت. دست کرم بر گشاد و داد سخاوت بداد و نعمت بی دریغ، بر سپاه و رعیت بریخت: نیاساید مشام از طبله ی عود/ برآتش نه که چون عنبر ببوید/ بزرگی بایدت، بخشندگی کن/ که دانه تا نیفشانی، نروید

یکی از جلسای بی تدبیر، نصیحتش آغاز کرد که : “ملوک پیشین، این نعمت را به سعی اندوخته اند و برای مصلحت نهاده. دست از این حرکت، کوتاه کن که واقعه ها در پیش است و دشمنان در پس. نباید که به وقت حاجت، درمانی: «اگر گنجی کنی، بر عامیان بخش/رسد هر کدخدایی را برنجی، چرا نستانی از هریک، جوی سیم/ که گرد آید تو را هر روز گنجی؟»

ملک، روی از این سخن درهم کشید و او را زجر فرمود و گفت: “مرا خدای عَزَّوَجَل، پادشاه این مملکت گردانیده است تا بخورم و ببخشم، نه پاسبانم که نگه دارم.” قارون هلاک شد که چهل خانه گنج داشت/نوشیروان نمرد که نام نکو گذاشت(سعدی، 1368، ص:73)

طرح این حکایت بر محور این پرسش ها که؛ چرا آدمیان، نیکی می کنند؟ وظیفه ارباب در برابر رعیت چیست؟ چگونه تدبیر و مصلحت در زندگانی انسان ها تاثیر می گذارد؟ چه سرانجامی انسان های بخیل و خسیس، پیدا می کنند؟ است. نیکوکاری و عمل خیر، نشانه وظیفه شناسی و نوعدوستی است. همین که ما به پیروی از عقل و وجدان اخلاقی خود، مال و ثروت خود را در راه یاری تهیدستان و نیازمندان و بدون توقع اجر و حق شناسی، صادقانه صرف می کنیم، فطرت ما، در وجود ما بیدار شده و بر ایمان و اخلاق ما چیره گشته، ما را به سنّت مقدس نیکی کردن، پایبند می کند. هنگامی که کسی به ما نیکی می کند و ما را از یک گرفتاری و دشواری می رهاند، به یقین، ما او را دوست می داریم و می کوشیم به او کمک کنیم و پاسدار یاری و محبت او باشیم؛ با این باور که «کُلُ نَفسٍ بما کَسَبت رَهینَه؛ هر انسانی در گرو و اعمال خویشتن است و اعمال نیک هر انسانی به نفع خود اوست.» (سوره مدّثر ، آیه: 38، ص 452) اینجاست که برای ما نوعی وظیفه و یایستگی به وجود می آید و ما ، ارجمندی و شرف معنوی خود را در بروز عاطفمه و حس انسانی ویژه ای می یابیم و به این ترتیب ، نیکوکاری در وجود ما، جایگزین می‌شود و با راهنمایی عاطفه و عقل، به آرامش و آسایش می رسیم. این وظیفه انسانی، ما را بر آن می دارد که نسبت به دیگران و فرودستان، بی توجه نباشیم و از اندوختن و مصرف بیش از حد ثروت، پرهیز کنیم و تدبیر و مصلحت ما در این می شود که نگذاریم، در جامعه انسانی ما، فاصله ها زیاد شود و اختلاف و ناهماهنگی ها در زندگانی ما پایدار بماند. وظیفه ای که سنّت مقدس نیکوکاری بر عهدة ما انسان ها گذاشته است، همان کاری است که ملک زادة این حکایت، انجام داده است، با این پند و اندرز که تا آدمی، کار خیر و عمل نیک انجام ندهد، یعنی علم را به عمل در نیاورد، سودی برای خود و جامعه نخواهد داشت؛ همان گونه که تا عود در صندوقچه هست، بو و سودی از آن بر نمی خیزد؛ مگر آن که آن را بر آتش بگذاریم تا بسوزد و مانند عنبر، بوی خوشی از خود در هوا پخش کند. بوی خوش آدمی هم، نام و کار خیر اوست. بنابراین، وظیفه انسانی و مصلحت اجتماعی ما ، این نیست که فقط به فکر خود و بر آوردن حاجت ها و نگهبان ثروت شخصی خود باشیم، فراموش نکنیم که: «سود دنیا و دین، اگر خواهی/ مایه هردوشان ، نکوکاری است/ راحت بندگان حق جستن/ عین تقوا و زهد و دنیداری است/ گر در خلد را کلیدی هست/ بیش بخشیدن و کم آزاری است. (ابن یمین، 1344، ص 343).

قصه «قارون» – یکی از کسان قوم بنی اسراییل – و دشمنی او را با موسی (ع) شنیده اید؛ «قارون؛ ثروتی فراوان داشت و هر چند او را اندرز می دادند که به مال دنیا مغرور نشود و آن را در راه خیر مردم صرف کند، نمی پذیرفت و در پرداخت زکات، بخل می ورزید. قارون موسی (ع) را متهم کرد؛ ولی در مجمع بنی اسرائیل، موسی (ع) پاک و بی گناه دانسته شد و به علت نفرین موسی (ع) خدا زلزله ای سخت پدید آورد و زمین، قارون و خانه و گنجش را به کام خود کشید (معین، 1352،  1427). شیخ مصلح الدین، با اشاره به این قصه، در پایان حکایت خود، نتیجه می گیرد که هر کس از راه زور و ستم ، ثروت اندوزد و بر اثر آن ، مغرور شود و خود را از دیگران بی نیاز پندارد و سرکشی کند و نسبت به همنوعان خود، مهربان و نیکوکار نباشد، هیچ گشایشی در دنیای او به وجود نمی آید و او نابرده کام، از دنیا می رود.

نظامی گنجه ای نیز پیش از سعدی شیرازی از قصه قارون، این گونه نتیجه گرفته است: ببین قارون، چه برد از گنج دنیا/ نیرزد گنج دنیا، رنج دنیا/ (خسرو شیرین 1363، ص: 275).

ظهیرالدین فاریابی نیز،قصه غرور اهل دنیا را این گونه، توصیف کرده است: قارون هلاک گشت و هنوز از غرور او/ آید به گوش طالب دنیا، صدای گنج (ظهرالدین، 1361، ص 333)

حکایت سوم: نظر آفتاب

آورده اند که امیرالمومنین مُعتَصِم، روزی نشاط شکار فرموده بود. در اثنای آن، از چشم خلق دور افتاد. در ان راه، به موضعی رسید. پیری را دید که خری را با بارخار، در وحل افتاده و پیر، منتظر مانده تا کسی برسد و او را یاری دهد. چون معتصم برسید و حیرت آن پیر بدید، از اسب فرود آمد و او را یاری کرد تا بار، بر پشت خر نهاد. آن گاه بر نشست و او را پنج هزار دینار فرمود. خود بگذشت و به شهر آمد. پیر، خر را بفروخت و اسبی خرید و آن خانه بفروخت و کوشکی خرید. پیر را گفتند: “این اسب از کجا اورده ای؟” گفت: “روزی کریمی برما بگذشت و به نظر کرم در ما نگریست و این ، از اثر نظر اوست و نظرآفتاب، این خاصیت دارد که سنگ را لعل گرداند و خار را گل برو یاند.” (عوفی، 1363، ص177)

بنیاد این حکایت، بر پایه یک رفتار اخلاقی و حس بزرگ انسانی، شکل گرفته است. هدف نویسنده در این حکایت، باز تابانیدن نتیجه ای اخلاقی و کرم و کرامت انسانی در قالب یک متن روایی است، پیرخارکن در برابر ابواسحاق بن رشید (در گذشته: 227 ق)، هشتمین خلیفه عباسی، اتفاقی قرار می گیرد. نقش پیر مرد خارکن نماینده مردم نادار و ضعیف) و نقش خلیفه معتصم (نماینده مردم دارا و قدرتمند و مسئول اجتماعی) در این حکایت ، مضمون آفرینی است تا از این راه، تاثیر مفهوم کرم و بخشش و کار خیر را در زندگانی انسان ها، در ذهن خواننده باقی گذارد و این حقیقت که برخی انسان ها در برخی زمان ها ، شایستگی رسیدن به برتری و فضیلت انسانی را پیدا می کنند و روح شیطانی در آن ها گم می شود و سایه ای از رحمت الهی می مانند و پروردگار تبارک و تعالی ، با قدرت بی همتای خود، میان دو انسان در دو پایه اجتماعی متفاوت، ارتباط کامل برقرار می کند و نشان می دهد که تمام نیرو و تکاپوی ما انسان ها، از یک روح بزرگ، سرچشمه می گیرد و بردباری از شتابزدگی، همت بلند را آشکا رمی کند و رفتار با رحمت و محبت نسبت به مردم، فضیلت روانی انسان ها را بیشتر کرده، در زندگانی انسان ها/ اثر مطلوب می گذارد؛ بیا که چارة ذوق حضور و نظم امور/ به فیض بخشی اهل نظر توانی کرد. (حافظ ، 1336، ص 84)

حکایت چهارم: خیرجهانبان

طرح این حکایت منظوم و ویژگی های آن، جنبه خلاقه دارد و با آن که زبان ساده و دارای مختصه ی زبانی کهن است، بار معنایی و محتوایی آن بسیار است. پیام این حکایت در اصل، این باور دینی است که «انَّ الله لا یُضیعُ اَجر المُحسِنین: خدا هرگز نیکوکاران را ضایع نخواهد گذاشت»(سوره توبه، ایه: 120، ص: 157). هوشمندی شیخ اجل در پرورش این معنی، در این است که آدمیان به پروردگار عالم، جلب و نسبت به انجام عمل خیر و احسان، تشویق شوند. آن چه میان انسان و حیوان – به عنوان مخلوق خدا- ارزشمند و کار ساز است، پایبندی به نیکی و دادرسی است.

کمک کردن به حیوانات و جانداران آفرینش ، یک وظیفه حیاتی است؛ چرا که ما و حیوانات همه جزو شبکه حیات هستیم و در عمل ، به هم وابسته ایم و بدون یکدیگر ، نمی توانیم به حیات خود ادامه دهیم. چرخ های زندگی ما را همین جانوران وفادار به حرکت در آورده و به نوعی ، زیستن ما را تعدیل کرده اند. پس، بنا به گفته شیخ اجل، کارهای خیر ما به سود ماست و هر عملی را عکس العملی است؛ مساوی و مختلف الجهت و هیچ گاه، از خیر و برکت پروردگار عالم، بی نصیب نخواهیم ماند.

پیش از شیخ مصلح الدین سعدی ، الیاس نظامی گنجه ای نیز در «مخزن الاسرار» خود به سگی اشاره کرده که رابعه عَدَویه – زن عارف و زاهد اهل بصره – آن را در بیابان ، تشنه دیده و گیسوی خود را بریده و با آن طنابی ساخته و به دور جامه خود بسته و به چاهی اندر شده و سپس، با فشردن جامه تر خود، آبی به دست آورده و آن سگ را سیراب کرده است، پروردگار عالم از این کار او، راضی شده و او را به مقام اولیایی رسانیده است. خلاصه سخن الیاس نظامی چنین است:

ببینید، نتیجه هر دو حکایت، یکی است. فردای الیاس نظامی ، همان عقبای شیخ مصلح الدین سعدی است؛ فردایی که انسان نیکوکار، از رحمت وفیض الهی ، بی نصیب نخواهد بود و «نیکی پسند» همان «جهانبان» است که در خیر رابر هیچ کس نمی بندد: اَحسِنوا انَّ الله یُحِب المُحسنین: به درستی که خدا دوست دارد نیکوکاران را » (سوره بقره، آیه : 195، ص 75).

عبدالرحمان جامی نیز در فضیلت جود و کرم، این گونه نتیجه گرفته است:

«معنی جود چیست؟ بخشیدن/ عادت برق چیست؟ رخشیدن/ رفت حاتم از این نشیمن خاک/ ماند نامش، کتابه افلاک/ هرچه داری ببخش و نام برآر/ به نکویی و نام نیک، گذار.» (جامی 1361، ص 286) همین شاعر در حکایتی دیگر، شفقت ورزیدن موسی (ع) و به دوش کشیدن بره سرگردان و رهانیدن آن از دست گرگ و پلنگ، نشانه آیین نیکوکاری و اثبات درستکاری آدمی و مقام پیغمبری یافتن موسی (ع) را در اثر انجام آن کار دانسته است. دکتر غلامحسین یوسفی نیز در توضیحات خود در «بوستان» نقل کرده است که «مردی سگی را دید که از تشنگی خاک می خورد. لنگ کفش خود را در آورد و با آن، آب برداشت و به سگ داد تا سیراب شد. پس خداوند به پاس آن کار ، او را به بهشت در آورد. (به نقل از المتنبی و سعدی، 114).»

پس، عمل خیر و نیکوکاری، نشانه مردانگی و یگانه شدن با حق است و هنگامی که روح ایمان، تقوا و نیکی کردن در آدمی، ادامه می یابد، عزّت و آبروی معنوی او، جاودانه می‌ماند.

فرجام

برخی واژه ها در هر زبانی ، کاربردی ویژه دارند. واژه «خیر» در زبان و فرهنگ ما ایرانیان نیز کاربردی پر معنی و گسترده یافته است. وقتی می گوییم :«خیر دَرِ خونه ی صاحبشو می زنه» به برگشت خیر به خیرخواه و خیّر و نیکوکار، اشاره کرده ایم. وقتی جمله اسمی «حَی علی خَیُرالعَمَل» را در اذان نماز تکرار می کنیم، همگان را برای بهترین کار و کردار (نیکوکاری) فرا خوانده ایم. حقیقت این است که انسان های نیکوکار و خیّر، به فضیلت، پاکی و خشنودی از بودن وزیستن رسیده اند.

انسان های نیکوکار، هیچ گاه از پیمان فطری خود سرباز نمی زنند. بسیاری از ناهمتایی ها، ناراحتی های روانی و اضطراب های اجتماعی، ناشی از رویگردانی انسان ها از راهنمایی های درونی و الهام و عقل؛ یعنی حجّت الهی است. نیکوکاران ، انسان های با عاطفه و عقل و فهم سرشاری هستند. جامعه شناسان، دانشمندان و متولیان تربیت و فرهنگ جامعه، باید با روش های منطقی و موثر، ایمان، اخلاق و عقل و عاطفه بی دریغ آدمیان را در آن ها بیدار کنند و به رشد برسانند و با تلاش های خالصانه و صادقانه، پرده های تاریکی نفس و خواهش های طبیعی و نفسانی را که چهره فطرت ها را پوشانیده، به کنار زنند و ارزش های نیک انسانی و مکارم اخلاقی را در همگان زنده نگاه دارند و بر میل به درست کاری، نیکوکاری و شقفت به دیگران را در جامعه بیفزایند و از این راه، دغدغه خدمت به خلق داشتن را، همبستگی اجتماعی و آرامش خاطر نهادهای مدنی را تداوم بخشند تا انسان ها بتوانند با وارستگی و شایستگی، عمر خود را وقف محرومان جامعه کنند.هر گه که دل به عشق دهی ، خوش دمی بود/ در کار خیر، حاجت هیچ استخاره نیست.

                    عبدالحسین موّحد

                                                                                            25/8/1397

منابع:

• الیاس، نظامی( 1363)، خمسه نظامی گنجه ای، به تصحیح وحید دستگردی، موسسه مطبوعاتی علمی، تهران .
• حافظ، شمس الدین محمد (1336)، دیوان اشعار، به تصحیح: علی نقی بهروزی، کانون معرفت، تهران.
• سعدی، مصلح الدین(1359)، بوستان، به تصحیح: دکتر غلامحسین یوسفی، انتشارات انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی، تهران.
• سعدی، مصلح الدین (1368) ، گلستان ، به تصحیح: دکترغلامحسین یوسفی، انتشارات خوارزمی ، تهران.
• غزالی، محمد (1361)، کیمیای سعادت، به تصحیح: احمد آرام، کتابخانه مرکزی، تهران.
• فاریابی، ظهیرالدین(1361)، دیوان اشعار، به سعی و اهتمام: حاجی شیخ احمد شیرازی، کتابفروشی فروغی، تهران.
• فریومدی، ابن یمین (1364)، دیوان اشعار، به تصحیح: حسینعلی باستانی راد، کتابخانه سنایی، تهران.
• قرآن مجید، ترجمه: مهدی الهی قمشه ای (1352)، انتشارات جاویدان، تهران.
• معین، محمد( 1352)، فرهنگ فارسی( دوره شش جلدی)، امیر کبیر، تهران.