ارائه الگوی نوین جذب منابع مالی سازمان های مردم نهاد

با رویکرد سرمایه گذاری اجتماعی

 

محمود خطیب

دانشجو دکترا، گروه مالی و بانکداری، دانشکده مدیریت و حسابداری، دانشگاه علامه طباطبایی^(ره)

 

چکیده:

در این تحقیق با بررسی انواع روش های جذب کمک مالی در سازمان های غیر انتفاعی به شناسایی انواع نهادهای مالی نیکوکاری با تاکید بر سرمایه گذاری اجتماعی برای سازمان های مردم نهاد پرداخته است .

هدف این مقاله ارائه الگو بومی از صندوق های سرمایه گذاری نیکوکاری به عنوان نهاد مالی اسلامی برای جذب منابع مالی                    سازمان های مردم نهاد با تاکید بر سرمایه گذاری اجتماعی با استفاده از روش کتابخانه ای است.رویکرد این تحقیق، اکتشافی با روش تحلیلی – توصیفی است و در قلمرو تحقیقات کاربردی به شمار می‌آید . یافته هاي این تحقیق که بر اساس تحلیل هاي نظري بدست آمده اند، نشان می دهد که “صندوق سرمایه‌گذاری نیکوکاری” با توجه به مدیریت غیرمتمرکز،ارتباط با خیرین، متنوع روش های مشارکت، قدرت تبلیغ و اشتراک ،ارائه محتوا (گزارش) مختلف از سودآوری و سرمایه گذاری به خیرین ، اعتبار فعالیت و رعایت موازین شرعی به عنوان نهاد مالی نیکوکاری مناسب برای جذب منابع خیرین در ایران می باشد که سمن ها با استفاده از آن به منبع مالی پایدار و قابل اتکا در جهت توسعه فعالیت های خیرانه و ارتقا سطح رفاه، امنیت و سلامت کشور دست می یابند.

 

واژگان کلیدی: نهادهای مالی نیکوکاری؛ سازمان مردم نهاد(سمن)؛ سرمایه‌گذاری اجتماعی

 

 

1.      مقدمه

بیشتر کشورها پژوهش هایی پیرامون جذب و جلب مشارکت های مردم صورت گرفته است و کشورهایی مانند آلمان، استرالیا، اسپانیا، انگلستان و غیره، راهکارهایی قانونی را برای این امر پیشب ینی نموده اند؛ اما در ایران مردم همواره به صورت خودجوش و غیررسمی با عنوان هایی چون “وقف” و “امور خیر” به این مهم پرداخته اند (اکرامی فر، 1383، ص53)

اهمیت نقش خیرین هنگامی آشکارتر می شود که می بینیم در کشوری درحال توسعه زندگی می کنیم که علاوه بر انقلاب، جنگ تحمیلی و تحریم اقتصادی بین المللی، تحولات درونی شگرفی در فرهنگ و مدنیت را تجربه می کند. کشورهای صنعتی پیشرفتهای که هیچ یک از این گرفتاری ها را نداشته و در گذشته نزدیک نیز نداشته اند، نیاز فراوانی به خیرین دارند (با وجود اینکه تعداد مؤسسات خیریه در آن کشورها و ارقامی که هزینه می شود، بسیار بیشتر از کشور ما است)؛ لذا، باید بدانیم که این موضوع، خاص کشور ما و یا شرایط تاریخی ما نمی باشد و در این حیطه، نیاز به امور خیریه بسیار متنوعی احساس می شود (منصوری، 1390،ص3)

امروزه، اساس پیشرفت و توسعه، تفکر گروهی است که جز با مشارکت همگانی و آحاد مردم تحقق نمی یابد. (متین، 1389،ص193)

بخشی از فرهنگ دینی، مذهبی و ملی را فرهنگ و سنت حسنه وقف و انفاق تشکیل داده است که آثار و برکات آن در کلیه ابعاد بر هیچ کس پوشیده نمی باشد. امروزه، با توجه به رشد جمعیت، کمیابی منابع و گسترش رقابت در تمامی عرصه های اجتماعی و بازارهای جهانی، استفاده بهینه و کارآمد از منابع موجود وقفی و ایجاد منابع تازه با ظهور موقوفات جدید از اهمیت به سزایی برخوردار است (معراجی،1385،ص192 )

مدل تامین مالی سرمایه گذاری اجتماعی در چندین سطح مختلف و موازی با بازارهای متعارف و سنتی ظهور کرده است . شناسایی صندوق های سرمایه گذاری مناسب با امور خیریه به عنوان واسطه های مالی نقش حیاتی در جذب منابع خیرین و کسب بازده برای تامین مالی فعالیت خیرانه دارد.

3.3.1.    پیشینه تحقیق:

گلادن و همکاران ( 2005) انگیزه ها و دلایل مهم مشارکت خیرین در بخش های ورزشی را میل به حمایت و بهبود برنامه های ورزشی، منافع بلیطی (اولویت صندلی)، کمک به دانشجویان ورزشکار و عوامل نوع دوستانه دانسته اند.

اونیل و اسچنک(2007)  نیز به این نتیجه دست یافتند که چهار عامل اصلی که میتوانند به طور بالقوه کمکهای مالی به ورزشکاران را برای بخش های ورزشی دانشگاهها تحت تأثیر قرار دهند، عبارت هستند از: عدم شناسایی محل تحصیل خود، تجربه دانشجویان ورزشکار، احساس انزوا به عنوان یک ورزشکار و احساساتی که فارغ التحصیلان ورزشکار اکنون طی تمرین و رقابت نسبت به گروه آموزشی ورزش خود دارند .

مادن(2006) نیز محدودیتهای کمکهای مالی مردم استرالیا در بخش غیرانتفاعی را مسائل مربوط به اطلاعات، عدم نیاز و مسائل مربوط به سازمانها عنوان کرد .

شاپیرو و همکاران ( 2009) پنج مانع کمکهای مالی به ورزشکاران را عدم اهمیت، قطع ارتباط، دانش مسائل مربوط به ارتباطات، مسائل مربوط به تجربه و نارضایتی بیان کردند .

موسویان (1386 ) ضمن بیان تاریخچه اوراق مشارکت، به تبیین ارکان، ویژگیها و آثار اقتصادی عملکرد انتشار این اوراق پرداخته و سپس ماهیت فقهی و روابط حقوقی عناصر مربوط با یکدیگر را در این نوع اوراق مورد توجه قرار داده است.

صابری نیا ( 1387) ضمن بررسی اقسام اوراق مشارکت، به بررسی وجوه شباهت و تمایز اوراق مشارکت، اوراق قرضه و سهام پرداخته است. وی سپس ضمن بررسی فقهی اوراق مشارکت، ابهامات شرعی و حقوقی را پیرامون این اوراق بیان نموده و راه حل هایی را ارائه کرده است.

علیزاده (1387) مهمترین موانع مشارکت خیرین در ارایه خدمات به آموزش وپرورش را رواج دنیاگرایی، اجازه ندادن خیرین به دخالت در اداره مدرسه ای که خود ساخته و یا تجهیز کرده اند، عدم روحیه تعاون، عدم تجلیل مناسب از خیرین، نداشتن الگوی مناسب، عدم تبلیغات مناسب، کم شدن درآمد مردم، موانع اداری خارج از حیطه آموزش وپرورش، عدم اطلاع رسانی مناسب، عدم احترام مناسب به خیرین از سوی مسئولان و کم شدن روحیه دیگرخواهی عنوان نمود .

اسکینی ( 1388) با بیان اینکه تدقیق در مقررات حاکم بر اوراق مشارکت نشان میدهد که رابطه میان ناشر و صاحبان ورقه، ماهیت عقد شرکت را دارد، نه مضاربه و قرض و امثال آن، اشاره مینماید که علت این امر آن است که اموال ناشر و اموال (وجوه) صاحبان اوراق مشارکت در طرح موضوع مشارکت ممزوج میشوند و مالکیت مشاع بر آنها برقرار میگردد.

موسویان و سروش (1390) با بیان این نکته که ممنوعیت استفاده از ابزارهای ربوی جهت تأمین مالی بنگاهها و طرحهای اقتصادی سبب شده تا شرکتها به دنبال استفاده از ابزارهای جایگزین باشند، اوراق مشارکت را از جمله ابزارهای مالی معرفی می نمایند که می تواند به تأمین مالی شرکتها و طرحها کمک نماید.

شعبانی و قلیچ ( 1390) پس از تبیین علل بوجود آورنده تورم در ایران طی چند دهه اخیر به نقش اوراق بهادار اسلامی پرداخته و با بررسی فقهی جواز چهار اوراق بهادار اسلامی مشارکت، اجاره، مرابحه و استصناع به واکاوی نقش این اوراق در کاهش و کنترل تورم اشاره داشته اند.

حسن زاده سروستانی و سرشار (1391 ) در پژوهش خود، تفاوت های دو گونه اوراق مشارکت منتشره در ایران با مجوز بانک مرکزی و نیز سازمان بورس و اوراق بهادار و صکوک مشارکت منتشر شده در کشورهای خارجی از ابعاد مختلفی چون آمار انتشار، تعاریف، ارکان، سازوکار انتشار و بررسی فقهی مورد واکاوی و تحلیل قرار داده و پیشنهاداتی جهت انتشار صکوک مشارکت در ایران و رفع ضعف های ساختاری اوراق مشارکت فعلی ارائه نموده است.

آقازاده (1392) نشان داد که موانع و کاستی های موجود در مشارکتهای مردم در امر مدرسه سازی شامل: کمبود تبلیغات، اطلاع رسانی و تشویق مردم، عدم آگاهی مردم با نحوۀ مشارکت و تأثیر آن، عدم فرهنگسازی درزمینه مشارکت بی اعتمادی مردم نسبت به برخی از مسئولان، عدم توجیه مردم از نظر شرعی، پشت گرمی به اعتبارات دولتی و نقص در قانون تحصیل رایگان و احساس طلب از دولت، عدم وجود برنامه ریزی منظم و تشکیلاتی در نهادهای پیگیر و کمبود نیروی انسانی متخصص در زمینه مشارکت های مردمی می باشد .

سلیمی و همکاران(1392) به اولویت بندی موانع توسعه حمایت مالی شرکتهای خصوصی از ورزش قهرمانی پرداختند که نتایج آن بیانگر این موارد می باشد: موانع اقتصادی، موانع فرهنگی ـ اجتماعی، موانع دولتی، موانع رسانه ای، موانع مدیریتی و سازمانی و مشکلات مربوط به تماشاگران و اماکن ورزشی .

 

3.3.2.    ادبیات تحقیق :

3.1.  سازمان مردم نهاد (سمن[1])

به سازمانی اطلاق می شود که باشخصیت حقوقی مستقل، غیردولتـی، غیرانتفاعی، غیرسیاسی، برای انجام فعالیت داوطلبانه با گـرای فرهنگـی، اجتمـاعی، مـاهبی و بشردوستانه و بر اساس قانونمنـدی و اساسنامه ای مـدون، رعایـت چـارچو قـوانین موضـوعه کشور و مفاد آیین نامه های اجرایی آن فعالیت میکند (استون ،2004 ،ص 550). ایـن سـازمانهـا، لایـه گسترده ای از مسائل پیش روی انسـان امـروزی را چـون آمـوزش و در سـطوح مختلـف مسـائل دینی، مذهبی، فرهنگی، هنری، محیط زیست، مبارزه بـا فقـر و اعتیـاد و سـایر مسـائل بـه جهـت تلاش در بهبود امور و ایجاد پیشرفتهای مردمی شامل می شوند.

شکل 1: ویژگی سازمان های مردم نهاد

 

وجود سمن ها با توجه بـه نـوع مسئولیتها و اهدافی که پیش رو دارند و توجه به فرایند جهانی سازی در هـر جامعـه ای، دارای اهمیت بوده و می تواند سبب پیشبرد چشم اندازهای مهمی را فراهم آورد.  هر یک از این سمن ها با توجه به نـوع نیـاز خـود و خلاقیـت موجـود در اعضـا و دیگـر مسـائل متفاوت و با توجه به مسـئله استقلال از تـأمین منـابع دولتـی مـی تواننـد بـه روش های مختلـف بـرای رسیدن به مأموریت های خـود کسـب درامـد داشـته باشـند. (مبشر راد و غنبر طهرانی،1397،ص109)

3.2. مدل های جمع‎آوری کمک مالی در سازمان های غیر انتفاعی

ایجاد یک چارچوب برای جمع‎آوری کمک مالی در سازمان‎های غیرانتفاعی یک چالش است اما هر سازمانی باید یک مدل کارآمد برای جمع‌آوری کمک‎های مالی داشته باشد که به‌خوبی توسعه‌یافته است.

برای پیداکردن یک مدل کارآمد جمع‌آوری کمک‌های مالی باید به سه عامل منبع کمک مالی، انواع تصمیم‌گیرندگان، و انگیزه‎های تصمیم گیرندگان توجه کنید.

• مدل اول «مرتبط‎کننده‌های احساسی» : برای سازمان‌هایی مناسب است که هدف‌ سازمان‌شان منعکس‎کننده دغدغه‌های تعداد زیادی از مردم با سطح درآمد مختلف است. رسالت بیش‌تر این‎گونه سازمان‎ها در زمینه‎های تحقیقات محیط زیست، بین‎الملل و سلامت متمرکز است. این سازمان‎ها متفاوت از آن‎هایی هستند که به سراغ افراد با باور دینی خاص، گرایشات سیاسی و یا علاقه ورزشی خاص می‎روند که با هم برای بیان عقاید و علایق مشترکشان سازمانی را تشکیل داده‎اند.
• مدل دوم «متکی بر دریافت‎کنندگان خیریه» : برای سازمان‌هایی کارآمد است که به ازای خدمات ارائه‌شده به هر فرد، کمک مالی دریافت می‎کنند. این سازمان‎ها سعی می‎کنند رابطه خوب و طولانی مدتی با افرادی که زمانی از خدمات‌شان استفاده کرده‎اند، برقرار کنند اگر چه این کمک‎های مالی در مقابل هزینه‎ها بسیار اندک هستند اما این کمک‌‏های مالی منبع مهمی برای تامین بودجه پروژه‎های بزرگی مانند ساختمان‎سازی، تحقیقات و صندوق پشتوانه مالی هستند. مانند دانشگاه پرینستون
• مدل سوم «مشوق اعضا» : در سازمان‌هایی کاربرد دارد که اعضا در آن کمک مالی می‌کنند زیرا هدف سازمان را جزئی از زندگی روزمره خود می‎دانند، بنابراین در نهایت خود این افراد هستند که از این کمک‌ها بهره خواهند برد. سازمان‎هایی که از مدل مشوق اعضا استفاده می‎کنند، دارای اساس و پایه خاصی برای ایجاد فعالیت‌های گروهی جدیدی نیستند و در مقابل، با اعضا (کمک‌کنندگان مالی) از طریق حمایت از فعالیت‎هایی که آن افراد به دنبال تحقق آن‌ها هستند، ارتباط برقرار می‎کنند. این سازمان‎ها اغلب در زمینه‎های مذهبی، محیط زیست، هنر، فرهنگ و کارهای انسان دوستانه فعالیت می‏‌کنند.
• مدل چهارم «شرط‎‌بندی کننده بزرگ» : در تعداد محدودی از سازمان‎های غیرانتفاعی کاربرد دارد که بزرگ‌ترین اهداکننده سازمان، موسس آن نیز هست. در اغلب موارد، هدف موسس برطرف کردن معضلی است که احساس و انگیزه شخصی عمیقی نسبت به آن دارد.
• مدل پنجم «ارائه‌دهنده خدمات عمومی» : در بسیاری از سازمان‎های غیرانتفاعی به‌کار گرفته می‌شود که با ارگان‎های دولتی در راستای ارائه خدمات اجتماعی اساسی مورد نیاز مانند مسکن، کمک‎های بشردوستانه و آموزش و پرورش همکاری می‌کنند. سازمان‎های غیرانتفاعی‎ را که ارائه‌دهنده این نوع از خدمات هستند ارائه دهنده خدمات عمومی می‎نامیم. دولت در بعضی از موارد، این ارائه خدمات را کاملا به سازمان‎های غیرانتفاعی واگذار می‎کند ولی مقررات خاصی را هم برای دریافت کمک مالی وضع کرده است که می‎توان از فرمول بازپرداخت هزینه‎ها و یا درخواست طرح پیشنهادی نام برد. سازمان‎های ارائه دهنده خدمات عمومی هم‎‌گام با رشد و توسعه، به دنبال منابع مالی دیگر هم می‎روند.
• مدل ششم «ابداع‌کننده قوانین و سیاست‎ها» : در برخی از سازمان‎های غیرانتفاعی کاربرد دارد که روش‌های جدیدی را برای مقابله با مشکلات اجتماعی ایجاد کرده‎اند که لزوما با برنامه‎های جاری کمک‎های مالی دولت سازگار نیست.
• مدل هفتم «کارگزار ذی‌نفعان»: در برخی از سازمان‎های غیرانتفاعی استفاده می‌شود که با رقبای خود بر سر ارائه خدماتی که از سوی دولت عرضه یا پشتیبانی می‎شود، رقابت می‎کنند. این سازمان‎ها در زمینه مسکن، خدمات استخدامی، خدمات درمانی و وام‎های دانشجویی فعالیت می‎کنند. وجه تمایز این دسته از سازمان‎های غیرانتفاعی با بقیه برنامه‎های دولتی این است که دریافت‎کنندگان خدمات خیریه، آزادی کاملی در انتخاب سازمان غیرانتفاعی برای دریافت خدمات دارند.
• مدل هشتم «بازیافت‎کننده منابع» : در برخی از سازمان‎های غیرانتفاعی کاربرد دارد که از طریق دریافت اجناس و کالاهای خیریه و اهدایی از شرکت‌ها و افراد مختلف و رساندن آن‎ها به افراد نیازمندی که توانایی خرید آن‎ها را ندارند، فعالیت می‌کنند. کسب و کارها تمایل زیادی به اهدا کالا و اجناس مختلف مثل غذاهایی با تاریخ مصرف مشخص دارند زیرا در غیر این صورت این اقلام به هدر می‎روند و یا هزینه نهایی تولید اجناس زیاد از حد پایین است و در بازار رقابت با تولیدکننده عرضه نخواهند شد، مثل دارو در کشورهای در حال توسعه. اجناس و کالاهای اهدایی بخش بزرگی از دارایی اصلی شرکت هستند ولی برای پرداخت هزینه‌های عملیاتی باید منابع مالی دیگری را پیدا کرد. اکثریت بازیافت‎کننده منابع در زمینه‎ برنامه‎های غذایی، کشاورزی، درمانی و تغذیه در سطح بین‎المللی فعال هستند.
• مدل نهم «ایجادکننده بازار» : در آن دسته از سازمان‎های غیرانتفاعی کاربرد دارد که خدماتی را ارائه می‌دهند که هم‌زمان نیاز به آن‌ها در بازار وجود دارد اما پرداخت مستقیم پول برای آن‌ها در جامعه غیراخلاقی یا حتی غیرقانونی است. به‌عنوان نمونه می‎توان از اهدای عضو نام برد. تقاضای زیادی برای اعضای بدن انسان وجود دارد ولی فروش آن غیرقانونی است. این سازمان‎های غیرانتفاعی عمده بودجه خود را از طریق دریافتی‌های خیریه و هزینه‎های دریافتی مستقیم در ازای فعالیت و خدمات، تامین می‎کنند. بیشتر ایجادکنندگان بازار در زمینه سلامت و بیماری فعالیت می‎کنند ولی نمونه‎هایی نیز در زمینه حفاظت از محیط زیست وجود دارد.
• مدل دهم «اجراکننده در سطح محله ولی در سرتاسر کشور» : سازمان‎های غیرانتفاعی که با ایجاد شبکه‌ای ملی در داخل یک کشور از افراد مختلف در محله‎ و منطقه‎های خودشان، رشد و توسعه پیدا کرده‌اند از این مدل استفاده می‎کنند. این سازمان‎ها روی مسائلی مانند مدارس با شرایط بد و یا بچه‎های نیازمند به الگویی مناسب در میان بزرگسالان می‎پردازند که این مشکلات در میان انجمن‎های محلی از اهمیت زیادی برخوردار است و دولت به تنهایی قادر به حل این مشکلات نیست. بیشتر کمک‎های مالی این سازمان‎ها از محلات جمع‎آوری می‎شود و دولت مقدار خیلی کمی به آن‎ها کمک می‌کند.( Landes Foster,2009,P32)

3.3. انواع صندوق های سرمایه گذاری در امور خیریه :

3.3.1.       صندوق های توصیه شده به اعطا کننده (DAF)[2]

ابزاری در امور نیکوکارانه است که در یک موسسه خیریه عمومی یا هر نهاد دیگری که قصد انجام امور خیریه دارد، تاسیس می شود (کارگزاری های آمریکا غالبا چنین صندوقی هستند).این صندوق ها به اعطا کنندگان اجازه می دهند تا بلافاصله بعد از اعطای نچه در امور خیر مد نظر دارند ، از منابع کسر مالیات بهره مند شوند و آنچه را که اعطا نموده اند ،خود مدیریت کنند. شاید بتوان صندوق های توصیه شده به اعطا کننده را یک حساب پس انداز[3] خیریه دانست که فرد اعطاکننده در فواصل زمانی که خودتشخیص دهد ، به صندوق کمک کرده و به هر میزان که تمایل دارد به امور خیریه مد نظری که درصندوق امکان سرمایه گذاری در آن فراهم شده است، کمک می کند .

ویژگی های سرمایه گذاری در این صندوق ها عبارتند از  :

• مبلغ اعطا شده ( یادارایی اعطا شده سهام، ملک و حتی سهام اختصاصی) غیر قابل بازگشت[4] به فرد است.
• بلافاصله پس از اعطای دارایی ، حداکثر میزان کسر مالیات لحاظ می گردد.
• مبالغ اعطایی در حساب صندوق نشسته و قابلیت سرمایه گاری دارد.
• در هر زمان پس از سرمایه گذاری ، فرد اعطا کننده می تواند مبالغ مدنظر خود را به موسسه خیریه واجد شرایط یا امور خیریه پذیرش شده ، اختصاص دهد.
• معافیت مالیاتی کامل برای اعطای سهام و معافیت 30 تا 50 درصدی درآمدهای مشمول مالیاتی برای اعطای وجوه .جود دارد.
• امکان افتتاح دوگونه حساب وجود دارد : حساب اصلی [5]و حساب مدیریت شده[6].
• ساختار شکل گیری صندوق بسیار ساده است و صرفا موسسه یا نهاد خیریه به عنوان حامی[7] در نظر گرفته می شود .(هیچ گونه رکن دیگری صندوق ندارد)

3.3.2.    صندوق های سرمایه گذاری اجتماعی(CIF)[8]:

این صندوق ها مشابه صندوق های سرمایه گذاری مشترک  دارای واحدهای سرمایه گذاری می باشند . این صندوق های ابزار سرمایه گذاری مشترکی است که به طور خاص برای موسسات و نهادهای خیریه تاسیس می شود. این صندوق ها فرصتت سرمایه گذاری در سهام، اوراق قرضه،مستغلات و دارایی های صندوق پوششی را فراهم می آورد.منابع تجمیع شده از سوی سرمایه گذاران در اختیار مدیر صندوق قرار گرفته و مدیر ، گستره ای از سرمایه گذاری ها را طبق سیاست منتشر شده صندوق ،اعمال می کند.

ویژگی های سرمایه گذاری در این صندوق ها عبارتند از  :

• بازده سرمایه گذاری صندوق صرف امور خیریه مدنظر می گردد.
• سرمایه گذاری صندوق صرفا از منابع مالی موسسه یا نهاد خیریه تامین می گردد.
• نیاز به اخذ مجوز از سوی نهاد ناظر خدمات مالی ( FCA)[9] نیست و می توان سرمایه گذاری آنها را نظارت نشده در نظر گرفت )

3.3.3.    صندوق های سپرده گذاری اجتماعی(CDF)[10]:

این صندوق های از نظر ماهیت مشابه صندوق های سرمایه گذاری اجتماعی می باشند با این تفاوت که به جای سرمایه گذاری در بازارسرمایه، سپرده گذاری در بازار پول انجام می دهند .این صندوق ها ، سرمایه های خرد را از موسسات و نهادهای مالی گردآوری کرده ، با تجمیع منابع قدرت چانه زنی  بالا برده و با سپرده گذاری حجم زیادی از منابع ، بهره بالاتری نسبت به بازار در یافت می کنند.

این صندوق ها هیچگونه واحدی منتشر نمی کنند و صرفا هر موسسه یا نهاد به اندازه سرمایه تخصیص داده شده به صندوق مالک آن است و به همان نسبت از بهره پرداختی سهم می برد. امین به موسسات یا نهادهای خیریه گواهی سپرده گذاری اعطا می کند. در صورت درخواست بازپرداخت اصل سپرده از سوی موسسه یا نهاد، چنانچه در توافق بین موسسات و صندوق مدت نگه داشت سپرده ذکر شود، منطبق بر دوره ودر غیر اینصورت با درخواست سپرده گذار ، سپرده قابل استرداد است.

در انگلیس حدود 21000موسسه یا نهاد خیریه در صندوق های سپرده گذاری اجتماعی منابع دارند که براساس گزارس سال 2014 دولت، حدود 1.35میلیارد پوند را به خود اختصاص داده است.

3.3.4.    صندوق های سرمایه گذاری خیریه دارای مجوز (CAIF)[11]:

بازار سرمایه گذاری موسسات خیریه در انگلیس بازار منحصر به فردی سات که حدود 10 شرکت سرمایه گذاری معتبر و مشهور ،32 میلیارد پوند از دارایی های حدود 1600موسسه یا نهاد خیریه را مدیریت می کنند . در اختیار داشتن نهادی برای سرمایه گذاری مشتر، که تحت نظارت FCA بوده، کارایی مالیاتی داشته و خصوصیاتی داشته باشد که نیاز خاص سرمایه گذاران در امور خیریه را تامین کند. این مهم با پیشگامی گروه سرمایه گذاران موسسات خیریه (CIG) [12]، کمیسیون خیریه ، نهاد ناظر بر رویه های مالی (FCA) ،کانون سرمایه گذاری (IA) و کانون قانون خیریه در سال 2016 عملیاتی شد.صندوق های سرمایه گذاری خیریه دارای مجوز (CAIF) هم صندوق سرمایه گذاری تحت نظارت FCA است و هم موسسه خیریه ثبت می شود.

ویژگی های سرمایه گذاری در این صندوق ها عبارتند از  :

• هم صندوق سرمایه گذاری تحت نظارت نهاد خدمات مالی و هم موسسه خیریه ثبت شده هستند.
• این صندوق ها موسسه خیریه محسوب می شوند
• انواع معافیت های مالیاتی اعم از مالیات مستقیم ، هزینه های مدیریتی صندوق و مالیات ارزش افزوده را دارد.
• این صندوق به جای هیات مدیره مشورتی، کمیته مشورتی دارد که مستقل از مدیر و امین می باشد و وظیفه مشاوره به امین و مدیر را برعهده دارد. (حامدی و بیات منش،1395،ص 16)

3.3.5.    صندوق وقف[13]

اصطلاح Endowment عبارت است از وجوه یا اموالی که به یک موسسه ،فرد یا گروهی از افراد ، جهت ایجاد درآمد ، اعطا می شود.

صندوق وقف زمانی ایجاد می شود که واقف یا جمعی از متولیان[14] تعیین می کنند که هدیه یا اعطا شده ای( موقوفه) سرمایه گذاری شود و فقط رآمد های حاصل از هدیه ، برای مقاصد خاص مصرف گردد. سه نوع صندوق وقف وجود دارد: صندوق وقف حقیقی[15] ، صندوق وقف مدت دار[16]و صندوق شبه وقف[17]

صندوق های وقف کاملا از طریق موقوفات ، هدایا یا مبالغ اعطایی تامین مالی می شوند و بلافاصه پس از تخصیص منابع به صندوق ، برای اعطا کننده یا واقف ، سپر مالیاتی محسوب می گردد. توزیع منابع صندوق عموما براساس یکی از روش های زیر صورت می گیرد :

الف- صرفا درآمدها: درآمدهای صندوق توزیع می گردد و اصل سرمایه باقی می ماند .از آنجایی که اصل پول یا اموال برای سالیان متمادی دست نخوره باقی م یماند و با کمک های بیشتر نیز مقدار آن افزایش می یابد ، صندوق مبنای مالی قوی برای تحقق چشم انداز آتی موسسه یا نهادی که آن را راه اندازی نموده است ، ایجاد می کند.

ب- درصدی از ارزش صندوق: به دلیل افق بلند مدت سرمایه گذاران صندوق های وقفی و تمایل ایشان برای سرمایه گذاری صندوق در صندوق های سرمایه گذاری مشترک، تعیین درآمد را مشکل ساخته است . بنابراین نهادهای تاسیس کننده صندوق های وقفی به سمت سیاست توزیع درصدی از ارزش صندوق تمایل پیدا کرده اند. معمولا این درصد بین 4تا6 درصد می باشد و بدان معنی است که طی سالیان، اگربازده بیش از این درصد شود ، صندوق رشد می کند. این رشد موجب می شود تا در سال هایی که عملکرد ضعیف است ، توزیع درصد مشخصی از ارزش صندوق همچنان ادامه داشته باشد.(قلیچ،1395،ص 5)

ویژگی های سرمایه گذاری در این صندوق ها عبارتند از  :

• واقف یا هبه کننده می تواند محل مصرف هدیه را مشخص یا تصمیم را به مدیر صندوق واگذارکند.
• هدایایی نظیر پول نقد، بیمه عمر،دارایی با نقدینگی بالا مانند اوراق بهادار قابل معامله در بورس و… به صندوق وقفی اعطا می شود.
• همچنین انواع ملک بدون معارض، سهام راهبردی یا کنترلی شرکت، احشام و محصولات کشاورزی و… نیز قابلیت اعطا به صندوق را دارد.
• هدایا اعطا شده به صندوق موجب کسر مالیات در همان سال و کاهش مالیات بر ارث می شود.
• اهدای دارایی های سرمایه ای ( غیر وجه نقد) به صندوق موجب مزیت عدم پرداخت مالیات بر عایدی سرمایه می باشد.
• صندوق های وقفی برای امور عام المنفعه مانند دانشگاهها، مدارس،کلیساها،بیمارستان ها و… راه اندازیمی شوند بنابراین معاف از مالیات می باشند.

3.3.6.    صندوق های قرض الحسنه(BF) :

صندوق های قرض الحسنه مؤسساتی غیرتجاری محسوب می شوند، بر اساس مواد 584 و 585 قانون تجارت به ثبت می رسند و مطابق بند (ه) ماده 6 آئین نامه اصلاحی ثبت مؤسسات غیر تجاری، مصوب سال 1337 موظف به کسب اجازه نامه از شهربانی هستند .

پس از پیروزی انقلاب، هیئت وزیران در تاریخ 20/11/1363 مصوبه ای را تصویب نمود که بر اساس آن، صندوق های قرض الحسنه موظف شدند، زیر نظر وزارت کشور و بانک مرکزی و بر اساس ضوابط زیر عمل کنند .

• تاسیس صندوق های قرض الحسنه موکول به تایید اساسنامه آنها به وسیله وزارت کشور می باشد .
• وزارت کشور باید با توجه به اهداف و نوع فعالیت صندوق ها، موافقت سازمان دولتی ذیربط را قبلا جلب نماید .
• مرجع ثبت شرکت ها، با رعایت ضوابط و مقررات مربوطه، نسبت به ثبت آن اقدام نماید .
• مرجع صدور پروانه فعالیت صندوق، کماکان شهربانی جمهوری اسلامی ایران است .
• بر عملیات جاری صندوق های قرض الحسنه، وزارت کشور و بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران نظارت نموده، تا بر طبق اساسنامه مصوب فعالیت نمایند .
• مراجع تدوین آئین نامه اجرایی بند 5 این مصوبه، وزارت کشور و بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران هستند و پس از تصویب باید توسط وزرای کشور و امور اقتصادی و دارایی به مرحله اجرا گذارده شود .

با توجه به خلا قانونی، از سال 1370 تا 1381، صندوق های قرض الحسنه رشد بی رویه ای یافت و با سوء استفاده از شرایط، از هدف عالی، یعنی قرض الحسنه بازماندند و به سوء استفاده های مالی پرداختند . در پی این جریانات، قانونگذار در ماده 92 قانون برنامه سوم توسعه، و هیئت وزیران در مصوبه مورخ 9/11/81 مجددا نظارت بر کلیه فعالیت های مالی و پولی سازمان ها، موسسات و صندوق ها را به بانک مرکزی محول کرد و پس از ابلاغ مصوبه هیئت وزیران، ضوابط و نحوه فعالیت اینگونه صندوق ها تدوین، و جهت تصویب به شورای پول و اعتبار ارسال گردید .(موسویان،1383،ص35)

درحال حاضر بانک قرض الحسنه برای نظارت و کنترل مؤسسه های بزرگ قرض الحسنه، ساختار جدیدی زیر نظر مستقیم بانک مرکزی و با محوریت رفتار انسانی قرض الحسنه، شکل گرفته اند. این بانک ها براساس قرارداد قرض الحسنه، به تجهیز و تخصیص منابع اقدام می کنند.

 

3.3.7.     های سرمایه گذاری نیکوکاری(EIF):

صندوق سرمایه گذاری نیکوکاری در ایران به صورت درآمد ثابت، سهامی و مختلط می باشند. هدف از تشکیل صندوق، جمع‌آوری سرمایه از خیرین و واقفین و تشکیل سبدی از دارایی‌ها و مدیریت این سبد است؛ با توجه به پذیرش ریسک موردقبول، تلاش مي‌شود، بیشترین بازدهی ممکن نصیب سرمایه‌گذاران گردد. انباشته‌شدن سرمایه در صندوق، دو مزیت‌های مهم نسبت به سرمایه‌گذاری انفرادي سرمایه‌گذاران دارد:

– هزینة بکارگیری نیروهای متخصص، گردآوري و تحليل اطلاعات و گزينش سبد بهينة اوراق بهادار بین همة سرمایه‌گذاران تقسيم مي‌شود و سرانة هزینة هر سرمایه‌گذ‌ار کاهش می‌یابد.

– صندوق از جانب سرمایه‌گذاران، كلية حقوق اجرايي مربوط به صندوق از قبيل دريافت سود سهام و كوپن اوراق بهادار را انجام مي‌دهد و در نتيجه سرانة هزینة هر سرمایه‌گذ‌ار برای انجام سرمايه‌گذاري کاهش می‌یابد. ثالثا،ً امکان سرمایه‌گذاری مناسب و متنوع‌تر دارایی‌ها فراهم شده و در نتیجه ریسک سرمایه‌گذ‌اری کاهش می‌یابد.

واحد های سرمایه گذاری صندوق به چهار نوع تقسیم می شود : مدیریتی قابل انتقال،مدیریتی غیر قابل انتقال، عادی قابل انتقال،عادی غیر قابل ابطال. (خطیب،1395)

جدول 1: نوع مشارکت نیکوکاران در صندوق سرمایه گذاری نیکوکاری

نوع مشارکت	اصل سرمایه	سود حاصل از سرمایه
هبه	متعلق به صندوق	متعلق به مدیر اجرا
قرض الحسنه	متعلق به سرمایه گذار	متعلق به مدیراجرا
هبه بخشی از سود	متعلق به سرمایه گذار	متعلق به مدیر اجرا و سرمایه گذار

 

سه تفاوت اصلی میان صندوق های نیکوکاری در سطح جهان و صندوق های نیکوکاری در ایران می توان برشمرد:

• عدم ثبت این صندوق ها نزد نهاد ناظر و متعاقبا سهولت در راه اندازی
• تعداد ارکان اندک در ساختار صندوق
• معافیت مالیاتی هم برای صندوق و هم برای سرمایه گذار

 

ارکان صندوق سرمایه گذاری نیکوکاری در اندازه کوچک (حداقل سرمایه 20 میلیارد ریال) شامل: مجمع، مدیر، ضامن، متولی، حسابرس و در صندوق­های سرمایه‌گذاری در اندازه بزرگ (با حداقل سرمایه 50 میلیارد ریال) مدیر ثبت نیز به آن افزوده می شود. است.

مجمع صندوق با حضور دارندگان حداقل نصف به علاوة يك واحدهاي سرمايه‌گذاري ممتاز ( در صندوق­های سرمایه­گذاری با حضور دارندگان واحدهای مدیریتی) داراي حق رأي صندوق رسميت مي‌يابد. واحدهاي سرمايه‌گذاري ممتاز آن بخش از سرماية اوليه است كه توسط مؤسسين تأمين مي‌‌گردد و پس از پرداخت اين مبلغ، مجوز عرضة‌ عمومي براي تأمين باقي‌ماندة سرماية اوليه(به عنوان واحدهاي سرمايه‌گذاري عادي) صادر خواهد شد. مجمع صندوق بالاترين ركن صندوق قلمداد مي‌گردد و مهم‌ترين وظيفة آن انتخاب مدير، مدیر ثبت، متولي، ضامن، نصب و عزل حسابرس و معرفي به سازمان بورس و اوراق بهادار جهت تأييد است.

 

 

شکل 2- نمودار ساختار اجرایی و نظارتی صندوق سرمایه گذاری ونیکوکاری

 

 

 

4. نتیجه گیری(ارایه مدل پیشنهادی):

اصلی ترین محدودیتهای و موانع پیش روی صندوق ها عبارتند از : تعریف نشدن امر خیر به عنوان پدیده ای اجتماعی ، وضع عمومی اقتصاد و توسعه بازار سرمایه، عدم جذب منابع خیریه به علت اعتماد بالاتر مردم به نهادهای خیریه دولتی و حکومتی، عدم فرهنگ سازی در خصوص انجام کارهای خیر از طریق سرمایه گذاری، عدم شفافیت اطلاعاتی مدیر اجرا، قلمرو محدود اهداف و عدم جذابیت اهداف صندوق های نیکوکاری، فقدان مزیت کافی برای ورود به صندوق های نیکوکاری برای سرمایه گذاران، هزینه های صندوق های نیکوکاری و سیاست های توسعه آن ، حداقل سرمایه 10 میلیارد تومانی و تعداد سرمایه گذاران بیشتر از 500 نفر، عدم امکان ارزیابی دقیق اثر اجتماعی، بی انگیزگی مدیران صندوق، عدم وجود راهکارهای دیگر برای جذب منابع خیرین در بازار سرمایه و عدم جذب منابع خرد (واحدهای سرمایه گذاری حداقل 100هزار تومان) و پیچیدگی ثبت و صدور واحدهای سرمایه گذاری برای خیرین حقیقی و… .

به طور کلی صندوق سرمایه‌گذاری نیکوکاری” با توجه به مدیریت غیرمتمرکز،ارتباط با خیرین، متنوع روش های مشارکت، قدرت تبلیغ و اشتراک ،ارائه محتوا (گزارش) مختلف از سودآوری و سرمایه گذاری به خیرین ، اعتبار فعالیت و رعایت موازین شرعی به عنوان نهاد مالی نیکوکاری مناسب برای جذب منابع خیرین در ایران  محسوب می شود.

 

در الگوي نوین تامین مالی اسلامی طراحی شده به تبیـین روشهـاي تجهیز منابع مالی براي موسسه از طریق بخش خصوصی و دولتی و خیرین و واقفین (شامل وقف اموال منقول و غیرمنقول، وقف سهام، کمک های دولتی و… ) و دریافت وجوه نقدی، قرض الحسنه در قالب تامین مالی جمعی  و همچنین بیان روشهاي تخصیص منابع با استفاده از کمیته مشورتی و فعالیتهای خیرانه بصورت حمایتی، سرمایه گذاری مشترک، مشورتی و سیاستگذاری در امور خیر جدید و کسب درآمد بیشتر برای سرمایه گذاری مجدد در نهاد مالی با هدف ارتقای مشارکت خیرین و واقفین در کشور و دستیابی به منابع پایدار توجه شده است.

شکل3- ارائه الگوی نوین جذب منابع مالی سازمان های مردم نهاد

 

برای جذب منابع مالی خرد خیرین در صندوق های نیکوکاری بایستی از تامین مالی جمعی با تکیه بر فناوری اطلاعات و کمپین های اجتماعی استفاده شود. تسهیل در جذب منابع هبه کنندگان وجوه نقدی خرد (کمتر 100هزار تومان) با صدور واحدها به نام مدیر اجرا ، دریافت کمترین مدارک شناسایی برای ورود به درگاه اینترنتی شارکت در صندوق و ایجاد شبکه ای از خیرین و واقفین برای ارتباط گیری موثر مشارکت کنندگان بسیار موثر خواهد بود.

مدیران سازمان‎های غیرانتفاعی غیر دولتی (NGO) با استفاده از الگوی نوین صندوق های سرمایه گذاری نیکوکاری می توانند با افزایش جذب منابع مالی و کسب بازده سرمایه از بازار پول و سرمایه موجب رشد و توسعه سازمان‌ و افزایش اثر اجتماعی گردد.

 

5. منابع:
6. اسکینی، ربیعا ،تاملاتی درخصوص ساختار و ماهیت حقوقی اوراق مشارکت موسسات و شرکت های دولتی و خصوصی، فصلنامه مدرس علوم انسانی، 1388،شماره4،صفحات18-1.
7. حامدی،میثم و بیات منش ،مهدی،گزارش آسیب شناسی صندوق های نیکوکاری ،مرکز پژوهش،توسعه و مطالعات اسلامی ،بهمن ماه 1395،تهران
8. حسن زاده سروستانی، حسین و سرشار، مهدییار ، مطالعه تطبیقی اوراق مشارکت منتشره در ایران و صکوک مشارکت، تحقیقات مالی اسلامی، 1391،سال دوم،شماره 1،صفحات96-67.
9. خطیب، محمود،” مدل جامعه خادم المصطفی ^(ص)؛الگوی نوین تامین مالی اسلامی علم و فناوری جهان اسلام”، اولین همایش ملی خیر ماندگار، اسفند ماه 1395،تهران
10. شریفیان ، اسماعیل و حیدری فرد، سمیه، شناسایی و مقایسه موانع مشارکت خیرین در توسعه فضاهای ورزشی، مطالعات مدیریت ورزشی شماره 41 ، فروردین و اردیبهشت 1396،صفحات96-81
11. شعبانی، احمد و قلیچ، وهاب، قابلیت اوراق بهادار اسلامی در مهار تورم به عنوان ابزار سیاستی؛ مطالعه موردی: اوراق مشارکت، اجاره، مرابحه و استصناع، فصلنامه اقتصاد اسلامی، 1390، سال یازدهم،شماره 43، صفحات156-127.
12. صابری نیا ، بررسی فقهی و حقوقی اوراق مشارکت، پایان نامه کارشناسی ارشد، 1387، دانشگاه مفید قم
13. قلیچ، وهاب، تبیین ظرفیت های ابزارهای مالی اسلامی در تامین مالی طرح های غیرانتفاعی ،پژوهشکده پولی و بانکی ،مهرماه1395،تهران
14. مبشر راد ، فاطمه و غنبر طهرانی، نسیم ،عوامل تأثیرگذار بر کارکرد رسانه های اجتماعی در تأمین مالی جمعی مؤسسات خیریه،فصلنامة مطالعات مدیریت کسب و کار هوشمند، سال ششم ، شماره 42، تابستان1397، صفحات 136-109
15. موسویان، سید عباس، طرحی برای ساماندهی صندوق های قرض الحسنه ، فصلنامه اقتصاد اسلامی،1383، سال چهارم، صفحات40-38
16. موسویان، سیدعباس ،ابزارهای مالی اسلامی (صکوک)، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی،1386،تهران.
17. موسویان، سیدعباس؛ سروش، ابوذر آسیب شناسی فقهی، اقتصادی و مالی انتشار اوراق مشارکت در ایران، فصلنامه بورس اوراق بهادار، 1391، سال چهارم، شماره10، صفحات60-29.
18. Aghazadeh Kalibar, R. (2013). Ways of public participation in education. http://www.emdad.ir. 2013/02/10. 02:09 Am.
19. Alizadeh, M. (1999). Barriers, strategies to increase the number of donors in providing services to education Khorasan province. Master’s thesis. Public Administration Training Center of Khorasan.
20. GIIN, 2014, Global Impact Investing Network website. Available at: www.thegiin.org/cgibin/iowa/resources/about/index.html, accessed 3 February 2014.
21. Gladden, J. M., Mahony, D. F., & Apostolopoulou, A. (2005). Toward a better understanding of college athletic donors: What are the primary motives? (Electronic version). Sport Marketing Quarterly, 14(1), 18-30.
22. Madden, K. (2006). Giving and identify: Why affluent give-or don’t-to community causes. Australian Journal of Social Issues, 41(4), 453-76.
23. Kohler, J., T. Kreiner, and J. Sawhney, 2011, Coordinating Impact Capital: A New Approach to Investing in Small and Growing Businesses: An examination of impact investors and phased investing for the launch and growth of social enterprises, Santa Clara University and The Aspen Network of Development (ANDE), Santa Clara, California.
24. Landes Foster, William, Kim, Peter , Christiansen ,Barbara, Ten Nonprofit Funding Models, Stanford Social Innovation Review, Spring 2009,32-39
25. Mansouri, R. (2011). Public -spirited what to build? Donors School construction site. http://khayerinemadresesaz.ir/ articles.
26. N. (2010). The motivations of donors in providing services to education. Renovation, expansion and equipping school’s organization.
27. Meraji, S. (2006). Vaghf lasting tradition. Foundation research and development of Vaghf culture. First Edition. O’Neil, J., & Schenke, M. (2007). An examination of factors impacting athlete alumni donations to their alma mater: A case study of a U.S. university (electronic version). International Journ
28. Salimi, M., Sultan Husseini, M., & Nasr Esfahani, D. (2013). Prioritize obstacles to the development of the private sponsorship of athletics. Sports Management Studies. 21: 149-72.
29. Shapiro, S. L., Gianoulakis, C., Drayer, J., & Wang, Ch. (2009). An examination of athletic alumni giving behavior: Development of the former Student-Athlete Donor Constraint Scale Sport Management Review 13 (2010) 283–95.
30. Stone D. (2004), “Transfer Agents and Global Networks in the‘Transnationalisation’ of Policy”, Journal of European Public Policy, vol.11, P. 550.

 

[1] Non-Government Organization(NGO)

[2] Donor Advised Funds

[3] Charitable Savings Account

[4]  Irrevocable Contribution

[5] Core Account

[6] Professionally Managed Account

[7] Sponsor

[8] Common Investment Funds

[9] Financial Conduct Authority

[10] Common Deposit Funds

[11] Charity Authorized Investment Fund

[12] Charities Investors Group

[13] در این تحقیق  صرفا معرفی Endowment Fund انجام گرفت. به دنبال مطرح کردن بحث فقهی صندوق وقف، حفظ اصل موقوفه، صحیح بودن وقف پول نمی باشد.

[14] Trustees

[15] True Endowment

[16]Term Endowment Fund

[17] Quasi Endowment