حکومت محمد تقی خان بافقی در یزد(از کنش سیاسی تا فعالیت مذهبی-اقتصادی وقف)

حکومت محمّد تقی­خان ­بافقی در یزد

(از کنش سیاسی تا فعالیّت مذهبی- اقتصادی وقف)

 

عاطفه رنجبر جمال­آبادی

دانش­آموخته کارشناسی ارشد رشته ایران­شناسی، پردیس علوم انسانی و اجتماعی، دانشکده الهیات، بخش تاریخ، دانشگاه یزد، Iranshenas8892@gmail.com

چکیده

 

اوضاع کشور ایران پس از قتل نادر شاه با تحولاتی چون استقلال­طلبی حکام محلی مانند یزد همراه بود. تشکيل دودمان خوانين (1161- 1264ه.ق.) توسط محمّدتقي­خان­بافقي باعث ثبات سياسي يزد شد و براي يک دوره­ي طولاني فصل نويني را در تاريخ سياسي، اقتصادي و اجتماعي يزد گشود. يزد با توجّه به عواملي­ مانند موقعيت جغرافيايي، جايگاه اقتصادي منطقه، قرارگيري در مسير تجاري و بعد مسافت از حکومت مرکزي، مورد توجّه دولت مرکزي با نگاه اقتصادي بود. ميزان موقوفات محمد تقي­خان نشان از اعتقادات قوي مذهبي و شرايط اقتصادي او است. از اثرات وقف محمد تقي­خان کسب وجه­ي اجتماعي، کاهش دخالت حکومت در موقوفات، امنيت مال، آباداني شهر، رشد فرهنگی، اقتصادی و مذهبي یزد و گسترش جامعه­ي شهري بود. مقاله­ي حاضر، با روش توصيفي­تحليلي، به واکاوي در اسناد، داده­ها و مکتوبات تاريخي موجود پرداخته تا پاسخ­گوي اين پرسش­ها باشد: عملکرد سياسي محمّد تقي­خان چه تأثيري در ثبات سياسي يزد داشته است؟ بازتاب کارکرد اقتصادي، فرهنگي و مذهبي محمّد تقي خان در يزد چه بوده است؟ موقوفات محمّد تقي خان در حيات اجتماعي يزد چه تاثيراتي داشته است؟ نتایج پژوهش در دوران مذکور نشان مي­دهد که محمد تقی­خان با دفع حاکمانی که مورد رضایت مردم یزد نبودند، ثبات سیاسی را به­وجود آورد و موقوفات او در بسط عدالت اجتماعی و تا حدودی رفع فقر، احیای روحیه­ی وقف در بین مردم یزد، گسترش علم و فرهنگ، رونق محافل مذهبی و حفظ روحیه دینی- مذهبی مردم بازتاب داشته است. نقش وقف در ايجاد و گسترش فضاهاي شهري يزد با توجّه به نیاز عمومی آن زمان با ساخت مدرسه، آب­انبار و غيره تا شکل­­گيري فضاهايي کلان­­تر از جمله بازار توسط محمّد تقي­خان تأثيرگذار بوده است و همچنین سهم موقوفات محمّد تقی­خان، تکافلي توانمندساز در تاريخ اين شهر داشته که بيانگر توجّه او به توسعه­­ی پايدار و ماندگار شهر بوده است.

 

کلمات کلیدی

محمّد ­تقی­خان ­بافقی؛ خوانین ­یزد؛ موقوفات­؛ یزد.

 

• مقدمه

خوانين يزد يکي از حکومت­هاي محلي بوده­اند که محمّد تقي­خان بافقي پايه­گذار و قدرتمندترين فرد اين خاندان با انقياد بر زمامداران افشار و زند ثبات سياسي در يزد را برقرار نمود. وي علاوه بر فعاليّت سياسي، آثاري در جهت تثبيت حکومتش بنا کرد. وقف در یزد سابقه­ای بس دیرینه دارد که در حیات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ریشه داشته و تعدد موقوفات و رقبات تأییدی بر آن است. یکی از عرصه­هایی که نقش محمّد تقی­خان در آن نمود دارد و کمتر مورد توجّه قرار گرفته، عرصه­ی وقف است. بعد از حمله­ی افغان­ها تا زمان قاجار به میزان زیادی وقف کاهش یافت امّا در این اثنا طبق اسناد موجود، وقف در یزد سیر صعودی داشته است. هدف اصلی در این پژوهش، کنکاش انگیزه­های وقف و همچنین نگرشی بر کارکردهای اجتماعی و فرهنگی موقوفات وی در یزد است. بیشترین تعداد رقبات وقفی او مربوط به آب و زمین می­شود که منبع تامین­کننده­ی آب هم بیشتر قنات­ها بوده است. عايدات موقوفات وی به مصرف در حوزه­هاي اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي از قبيل گسترش علوم اسلامي، تعميرات مشاهد مشرفه، بهبود وضع زندگي عموم مردم و حتّي به مصرف آيندگان می­رسيده است. بررسی مصارف موقوفات محمّد تقی­خان بیانگر تعدد مصارف آن در طول دوره­ی زمانی مذکور است. همچنین موقوفات محمّدتقي­خان نقش بسزايي در گسترش جامعه­ي شهري يزد داشته است. سازه­های او و وقف آن­ها با توجّه به نیاز و شرایط آن روزگار بوده است. شخصيّت محمّد تقي خان در عملکرد سياسي، اقتصادي- مذهبي وي آشکار است. اگرچه قطع به یقین نمی­توان راجع به انگیزه­ی محمّد تقی­خان در خصوص وقف اموالش نظر داد امّا به­طورکلی می­توان کسب ثواب اخروی و منزلت اجتماعی را در نظر گرفت. بنابراین، هدف این پژوهش بررسی کنش سیاسی محمدتقی­خان و تأثیرات موقوفاتش بر حیات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی دوران خوانین است که به فهم بیشتر اوضاع یزد از اواخر دوران صفویه تا قاجاریه می­انجامد.

 

• پیشینه­ی پژوهش

تاکنون تحقيق جامعي از فعاليّت­هاي مذهبي- اقتصادي وقف محمّدتقي­خان و تاثيرات آن در ايجاد دگرگوني­ جغرافيايي و ايجاد فضاهاي شهري يزد در دوره خوانين انجام نگرفته است. اگرچه شايد نقض منابع، مشکل اساسي بررسي پيشينه­ي اجتماعي و اقتصادي اين قدرت محلي بوده است. از اين رو اين نوشتار بر آن است با استفاده از منابع کتابخانه­اي و وقفنامه­ها به تجزيه و تحليل نقش وقف در توسعه منابع آبي، گسترش فضاهاي درون شهري و غيره در شهر يزد بپردازد.

برخی از کتاب­ها و مقالاتی که در این زمینه به نگارش درآمده است، بدین شرح است:

کتاب جامع جعفری اثر طرب نایینی از منشیان عصر قاجاری، حدود دویست سال از تاریخ یزد، از عصر افشاریه و زندیه و بخشی از دوره­ قاجاریه تا سال 1245 ه.ق را دربر می­گیرد. این کتاب در مورد دوران خوانین یزد اطلاعات زیادی را در اختیار خوانندگان قرار می­دهد. پایان­نامه­ی «یزد در دوره­ی خوانین» به کوشش جمال عابدنیا؛ مقاله­ی «کریم خان­زند و تقی­خان­یزدی» به کوشش محمّدرضا رحمتی تحقیقاتی در باب خوانین است. در مورد وقف، آثار زیادی وجود دارد مانند: مقاله­ای از لمبتون تحت عنوان «وقف در ایران»؛ یا «وقف، شالوده­ی توسعه­ی اقتصادی و اجتماعی» نگارش یافته محمّد حبیبی؛ همینطور پژوهشی از سوی هرمز ابراهیم­نژاد تحت عنوان:

»The Waqf, The State and Medical Education in Ninteenth century Iran«

انجام گرفته که به بررسی نهاد وقف پرداخته است.

 

• قدرت ­و ­نفوذ محمّد ­تقی­خان­ از دوران­ افشاریه تا قاجاريه (1148-1213 ه.ق)

در بررسی ادوار گذشته­ی ایران با مرگ هر پادشاه اوضاع کشور دچار دگرگونی شده و فرصتی به برخی از شاهزادگان می­داد تا به بسط قدرت خویش با استفاده از شرایط موجود برآیند و حکومت­های محلی با اعلان استقلال، نظم و امنیت کشور را تحت تاثیر قرار می­دادند. اوضاع یزد هم پس از قتل نادرشاه چنین بود. زمانی­که محمّد تقی­خان (ملقب به خان­بزرگ) سی ساله بود، مردم یزد از سفاهت و سوء تدبیر علم­خان به ستوه آمده، جمعی از اعیان و بزرگان شهر به بافق رفته و طی دعوت­های مکرر از محمّد تقی­خان، در سال 1161ه.ق عازم یزد شد که در این سال علی قلی افشار بر ایران مستولی شده بود. محمّد ­تقی­خان ­زمانی­که به ­حکومت ­یزد­ رسید، با­ جدا­ کردن­ یزد از قلمرو شاهرخ­خان­ مانند یک حاکم خودمختار عمل ­می­کرد (رجائی، 1387، ص49) و مدعی استقلال ­بود، به همین سبب حکومت­ مرکزی­­ برآن می­شد که یزد را تسخیر و تقی­خان را مطیع خود نماید (باستانی­پاریزی، 2536، ص53). تشکیل این دودمان باعث ثبات سیاسی یزد شد. دست­یابی به حکومت کرمان و بازسازی شهر در اثر حملات و جنگ­های متعدد از جمله اقداماتی است که انجام شد. وی قریب چهل سال در دوران زندیه حاکم یزد بود.

این حکومت محلی تا سال 1234 ه.ق. (1818 م) حیات داشت و بعد از وفات خان­بزرگ که به روایتی 53 سال حکومت کرد، علی ­نقی­خان جانشین پدر شد و تا سال 1219ه.ق حکومت ­کرمان­در دست ­برادران و پسران­ او بود (باستانی­پاریزی، 1356، ص143). در سال 1245 ه.ق. (بعد از قرارداد ترکمنچای) یکی از فرزندان محمّدتقی­خان به نام عبدالرضا خان رهبري شورشی که ناشي از نارضايتي عمومي از عملکرد محمّد ولي ميرزا انجاميد را به­عهده داشت. سرانجام یزد از سوی عباس­میرزای ولیعهد به تصرف درآمد (تشکری بافقی، 1388، ص 17).

 

4- حیات ­اجتماعی­ مردم ­یزد در دوره­ی­ حکومت ­محمّد ­تقی­خان­ بافقی

جامعه­ی ایران از فاصله­ی بین انقراض صفویه تا تاسیس سلسله­ی قاجار همان خصایص خود را حفظ نمود و جامعه­ی قاجاریه وارث آن عصر شد (شمیم،1370، ص 366). حتّی با بررسی عصر افشاریه، روال زندگی مردم با نظام­ها و ترتیبات سنتی عصر صفوی در تداوم بوده است (شعبانی، 1365، ص245). یکی از این خصایص در حوزه­ی مراتب اجتماعی بود که خوانین غالباً از رده­های عمال دیوانی یعنی از افراد دستگاه سلطنت محسوب می­شدند. عصر صفوی که در اواخر آن با ظهور عنایت­سلطان تاریخ خوانین پا می­گیرد، شهر یزد از آرامش و امنیت برخوردار بوده و توانست در زمینه­ی بازرگانی به ویژه منسوجات و ابریشم به رشد چشمگیری برسد.

طبق مستندات تاریخی، شهر یزد در اوایل قاجار، از نظر تجارت و اقتصاد و همین­طور نساجی از معتبرترین شهرهای کشور محسوب می­شده است. همجواری شهر با کویر و محدود بودن کشاورزی، تکیه­ی یزد بر تجارت و بازار، از منابع کسب درآمد بود. همچنین قرارگیری در مسیر تجاری ابریشم باعث رونق اقتصادی یزد می­شد. بدین سبب بازرگانان از تأثیرگذارترین افراد در شهر یزد به شمار می­آمدند (کریمیان و عزیزی، 1394، ص237- 238).

محمّد تقی­خان با وقف اموال خود سعی ­نمود تا زمانی­که زمام امور ­حکومتی ­را در ­دست دارد، خدمات ­شایان توجّهی­ را به مردم عرضه بدارد. این موقوفات در تداوم حیات مجموعه­های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی شهر یزد موثر و در دوره­های بعد منشأ حرکت­های تاثیرگذاری از سوی نوادگان او و عموم مردم بوده است.

 

4-1- موقوفات خان در اعتلای حیات اجتماعی یزد

در بررسی میزان رشد یا کاهش موقوفات و همچنین تأثيرهاي آن توسط حاکمان و مردم در بهبود وضعیت اجتماعی از صفویه تا اوایل قاجاریه، باید گفت در زمان هجوم محمود افغان دفاتر و رقبات وقفی از بین رفتند و در زمان نادرشاه به واسطه­ی ناآگاهی او، بسیاری از موقوفات ایران توسط حکومت و درباریان ضبط، و درآمد حاصل از آن صرف لشکریان و نظامیان شد. ­در نتیجه وضعیت وقف دچار رکود شد (میرعلمی، 1389، ج1، ص17). در دوره­ی قاجاریه براساس نگرشِ حاکمان و دولتمردان، نهادِ وقف اداره می­شد که با توجّه به بافت سنتي جامعه­ی آن روز، بسیاری از موقوفات صرف روشنایی عتبات عالیات، تهیّه­ی بوریا، شمع مساجد و برگزاری مجالس روضه­خوانی و تعزیه­داری می­شد (طباطباییان، 1389، ص170). در حمله­ی افغان­ها به ایران (1134- 1148 ه.ق) صدمات و لطمات زیادی به شهر یزد وارد شد. از اواخر افشاریه (1148- 1160 ه.ق) تا دوره­ی قاجاریه به مدّت نیم قرن یزد سیر صعودی پیش گرفت. در این دوره محمّد تقی­خان علاوه بر تأسیس بناهای عام­المنفعه، موقوفات بسیاری که شامل میدان خان، بازار قیصریه و موقوفات عام بوده را داشته است. در دوره­ی قاجاریه، نیز روند آبادانی یزد توسط فرزندانش ادامه يافت (موسوی، 1377، ص66)

از انگیزه­ها­ی محمّد تقی­خان براي وقف اموال خود به عنوان یک حاکم محلي؛ وطن­دوستی، کسب وجهه­ی اجتماعی و شهرت به نیکوکاری مي توان نام برد (لمبتون، 1388، صص89- 90). با گسترش سنت نیکوی وقف توسط محمّد تقی­خان، مردم یزد هم بناهای زیادی تأسیس و سپس وقف نموده­اند که نه تنها در یزد بلکه در بافق، بهاباد و دیگر مناطق یزد با توجّه به آثار و رقبات و سنگ­نوشته­های موقوفاتی که باقی­مانده، می­توان صحت این مدعا را اثبات نمود. بنابراین یکی از تأثیرات وقف محمّد تقی­خان در یزد، احیای روحیه­ی وقف در بین مردم بوده است.

براساس ویژگی استقلال وقف، وقف حاکم و سلطان با شخص معمولی یکسان است (الفضلی، 1378، ص20) و در زمره­ی «وقف خاص» قرار می­گیرد. انجام وقف، به همه­ی قشرهای جامعه تعلق دارد و این همبستگی اجتماعی به منظور رفع نیازهای ضروری طبقات محروم، تحقق عدالت اجتماعی (طباطباییان، 1389، صص156- 157) و جلوگیری از تمرکز ثروت در دست عدّه­ای معدود است که بی­شک محمّد تقی­خان به این موارد توجّه داشته است. شهر یزد به دلیل شهرت و اهمیّت مذهبی خود در سده­ی هشتم هجری به بعد نام «دارالعباده» به آن اطلاق شد و سنت وقف در آن اعتبار چشمگیری داشته است.

 

5– حیات فرهنگی یزد در دوران محمّد تقی­خان

مدارس عصر صفوی تا قاجار، تا قبل از تاسیس مدارس نوین، رونقی نداشته و به دو شکل عمده و ابتدایی دیده می­شد (باقری،1371، ص156). در زمان سلطنت نادر شاه افشار، کریم خان زند و فتحعلی شاه قاجار به واسطه­ی دلایل عدیده­ای، به فرهنگ و تعلیم و تربیت عامه توجّه خاصی نشد و روند فعالیّت­های آموزش و پرورش مانند دوره­های قبل دچار رکود شد (آقازاده، 1386، ص8). در دوران افشار و زندیه، کتابخانه­ی مهّمی به وجود نیامد. در این دوران حکومت خوانین مراکز علمی- فرهنگی را بر پا کردند که به­طور اَخص به مدرسه­ی خان پرداخته خواهد شد.

 

5-1- مدرسه­ی خان

مدرسه­ی خان یکی از بناهای باشکوه و به یادماندنی محمّد تقی­خان بافقی است که این مدرسه را در خارج حصار شهر یزد ایجاد کرد. مدرسه مرکب از دو طرف، یعنی دو مدرسه کوچک و بزرگ که مدرسه کوچک را مرحوم محمّد تقی­خان بنا نمود و مدرسه­ی بزرگ را فرزندش علی­نقی­خان به صورت کنونی به اتمام رسانید. این مدرسه از بزرگترین مدارس شهر است که وقفیات فراوانی دارد (باستانی­پاریزی، 2536، ص53). وقفیات بر این مدرسه صرف هزینه­ی تعمیر و اداره­ی آن بوده که واقف به آن توجّه داشته است. مدرسه­ی خان رونق بسیار چشمگیری در عصر خود داشته که علمای زیادی در آن­جا به تدریس پرداخته­اند که دو نفر مدرس (یکی مدرس کل و یکی مدرس جزء) به صلاح­دید متولی به آموزش و تدریس طلاب می­پرداختند (میرجلیلی،1379، صص72-73) که بتوانند مفاهيم مذهبي را براساس متون ديني درک و استخراج و در وضع قوانين و ورود به مسائل سياسي عمل کنند. موقوفات این دو مدرسه هشت فقره از رقبات و مستقلات محمّد تقی­خان­ بافقی است (دهقانیان­نصرآبادی، 1387، ص173). وقف در امر پژوهش می­تواند توسعه­ی علمی و تحقیقاتی و گسترش کتابخانه و مدارس و دارالعلم را در جامعه­ی اسلامی در بر داشته باشد. از اهداف اصلی محمّد تقی خان در تاسیس مدرسه­ی خان، گسترش علم و فرهنگ بود.

 

 

6- نگرشی ­بر سیاست­ مذهبی و ترویج­ مذهب ­در زمان ­حکومت محمّد تقی­خان

خاندان­های حکومتگر ایران همچون خوانین­یزد، از خط­مشی اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی خاصی برخوردار بوده­اند که به عقاید، ساختار و بافت درونی قبیلگی آنان مربوط می­شده و جزئی از هویت­ آن­ها بوده است. محمّد تقی­خان به دلیل فضای حکومتی شهر یزد که مردمان به مذهب توجّه ویژه­ای داشتند، پای­بندی­ او به ­مذهب ­را در چند­ مورد می­توان کنکاش کرد. وقفيات خان­بزرگ ­در نجف ­اشرف، کربلا، مشهد ­مقدّس و سایر مشاهد مشرّفه،­ مسجد­ کوفه­ و ­مهمانی دادن به طلّاب ­در اعیادی­ همانند غدیر بود ­و­ زوّار را تکريم مي­کرد ­و همچنين ­تدارکات روضه­خوانی ­و ­سوخت ­و­ سقایت نجف­اشرف ­را برعهده داشت (رضوی، 1388، ج1، ص729). او در نجف­اشرف به ­تعمیر حرم­ و ­رواق حرم­ حضرت­ علی ­(ع) پرداخت­ تا جایی­که سنگ مرمر از برای رواق و سقّاخانه ارسال داشت و هدف ­او از ساخت سقّاخانه؛ خمس ­قنات ­دولت­آباد ­بود. همچنین دستور ­داده ­بود؛­ همیشه ­دو شمع ­کافوری ­بالای­ ضریح ­و ­دو  شمع ­پایین ضریح ­مبارک روشن ­باشد (همان، ص626).

پدیده­ی وقف علاوه بر رشد فرهنگی و اقتصادی یک شهر، باعث رونق محافل مذهبی و حفظ روحیه دینی- مذهبی در بین مردم هم می­شود (شاطری، 1384، ص65) که موقوفات خان­بزرگ در ترویج فرهنگ مذهبی در یزد موثر بوده است. به­طورکلی میزان موقوفات نشان از اعتقادات قوی مذهبی و شرایط اقتصادی آن زمان مردم دارد و به آگاهی، تدین، حس همدردی اجتماعی و شرایط و نیازهای اقتصادی، اجتماعی جامعه بر می­گردد. در وقف امکانات مادي باعث ارتقاي ارزش­هاي معنوي مي­شود؛ بدين معنا که ثروت مادي جامعه به صورت عادلانه در ميان همه­ي اقشار جامعه توزيع مي­گردد. با وقف، اموال شخصي واقف تضمين مي­شود و نحوه­ي استفاده­ي آن را مشخص و عايدات آن به مصرف مي­رسد.

 

7- ارزیابی ­آثار و مستحدثات ­محمّد ­تقی­خان­ بافقی

محمّد ­تقی­خان­ ­در ساخت یا آباد­ کردن­ منطقه­ی ­محروسه­ی­ تحت ­فرمانروایی­اش حتّی ­حصار خارج ­شهر یزد (منظور زمانی است که­ یزد هنوز تا به ­این­ حد به ­گسترش ­نرسیده ­بود و مناطقی ­که ­در آن زمان خارج حصار بوده، الان ­جزء ­شهر به­حساب ­می­آیند) به ­ساخت ­و تعمیر­ بناها پرداخت. او با آباد­ کردن­ زمین­های بایر که ­بر طبق ­شرع این ­زمین­ها بعد از آباد­ شدن تحت مالکیت همان­ شخص­ در می­آید، به­ املاک­ و­ مستغلات­ خود افزود و در میان فرزندانش ­تقسیم­ کرد، سپس همگی ­را احتمالا براي فرار از پرداخت ماليات، حفظ املاک، ميراثي ماندگار براي فرزندان خود و همچنين توليت نسل به نسل در بين آن­ها وقف نمود. گرچه اولادان ­و احفاد­ خان­بزرگ هم به پیروی ­از پدر ­به­ ساخت ­بناهایی پرداختند و سپس وقف نمودند. محمّد تقی­خان اکثر مستحدثات خود ­را در خارج ­از شهر ­یزد به دلیل کثرت جمعیّت و مرکز بازرگانی ­که از مرکز شهر به ­بازار بیرون شهر انتقال­ یافته ­بود، ایجاد کرد. احتمالا محمد تقی­خان­ توسعه شهر­ یزد را در نظر گرفته و به ­علّت هوای ­خشک ­یزد، بیشتر زمین­های ­این ­منطقه می­بایست ­با­ آب ­قنات ­و ­احداث ­باغات آباد ­شود (کوندو نوبوآکی، 1379، صص73- 74).

اقتصاد يزد را مي­توان حول محورهاي کشاورزي و سود حاصل از کشت محصولات ارزآور در زمين­هاي زراعتي که مالکيت آن منبع عمده نفوذ و قدرت افراد به حساب مي آمد، بررسي کرد. باید گفت «قسمت ­عمده­ی خاک ­یزد را کویر­ و­ صحاری ­لم­یزرع تشکیل ­می­دهد مانند صحرای ­نوگنبد، کویر ­بافق، کویر ­ابرقو و غیره» (طاهری، 1317، ص18). مهّم­ترین محوری ­که­ در اینجا مدنظر است، محور­ یزد به ­بافق است ­که­ با گذار از مسجد ­کهن ­فهرج ­در حاشیه­ی ­کویر تا بافق­ و همین­طور شهر ­یزد ادامه­ می­یابد (زنده­دل، 1390، صص78-79) که­ محمّد تقی­خان مستحدثات ­خود را در حول ­این محورها­ ساخته ­است. واتسن ­در کتابش­ در مورد وضعیت طبیعی ­یزد این­گونه ­می­نویسد:

«نواحی­­ یزد ­به­واسطه­ی ­خشکی بیابان­ و کمیابی آب، محدود­ و­ کم­جمعیت است» (واتسن، 1354، ص181).

نیدرمایر در سفرنامه­ی خود­ از قسمت ­غربی ­شهر ­یزد که­ توسط­ ریگ­های ­نرم ­­محاصره شده­ و مردم ­آن ­در هر دم­ با طوفانی­ از ریگ­های تازه روبرو می­شدند، سخن گفته است (نیدرمایر، 1380، صص256- 257).

آثار محمّد ­تقی­خان را به دو ­دسته می­توان­ تقسیم­بندی ­کرد:

گروه­ اول: ساخته­های­ محلی­ بازار ­یزد در ­بیرون ­حصار ­شهر ­نزدیک ­دروازه مهریجرد ­که ­می­توان ­به تعمیر میدان ­خان، ساخت­ مدرسه­ی ­خان، تاسیس ­قیصریه و خان­ گلشن و ضرابخانه ­اشاره­ کرد. احداث ­باغ­ها و کاروانسراها و بازار و ضرابخانه؛ نشان از­ اندیشه­ی قوی اقتصادی محمّد تقی­خان است، به­طور مثال صادرات ­میوه­ی ­باغ­ها را به ­شهرهای­ همجوار، حمل ­و­ جابجایی بار در کاروانسرا­ها و وجود بازارهايي چون بازار قيصريه نشان از پويايي اقتصاد شهر بوده ­است. از شاخص­ترين عنصر کالبدي با عملکرد اقتصادي در يزد بازار است.

گروه­ دوم: قنوات ­و ­باغ­ها هستند که­ محمّد تقی­خان ­آن­ها را احداث و بین­ اولادانش ­تقسیم­ کرد. از قنوات احداثی ­مهّم­ترین آن­ها قنات­ دولت­آباد و قنات ­تقی­آباد به ­انضمام­ سه قنات­ دیگر که­ مجموع­ این پنج قنات­ را قنات­ دولت­آباد ­می­گفتند. از مهّم­ترین­ مستحدثات­ او، بنای ­باغ­ دولت­آباد است و همچنین باغ­ جنّت­آباد که دو کاروانسرا هم احداث­ کرد. ساخت باغ در کشور ایران به خصوص دوره­ی اسلامی سابقه­ای بس دیرینه داشته است. به دلیل اختلاف آب و هوایی، ساخت باغ در مناطق گرمسیری اهمیّت ویژه­ای دارد. یکی از اصول معماری ایران درون­گرایی است، باغ­ها نیز از همین امر تبعیت کرده و عموما اطراف آن با دیوار محصور بوده است. مهّم­ترین مساله برای حیات بخشیدن باغ، آب­رسانی از راه­های دور دست بدانجا بوده که از طریق قنوات این امر ممکن می­شده است. اکثرا در کنار آن­ها طاحونه­ای بنا می­داشتند تا به تولید آرد منطقه هم به کمک آسیابی که به واسطه­ی آب این قنوات کار می­کرده، کمک کرده باشند. تولیت آن­ها را بعد از وقف به اولادشان می­سپردند و شرایطی برای استفاده از موقوفات خود وضع می­کردند. این باغات هم به آبادانی منطقه کمک می­کرده و هم صدقه­ای جاریه برای خوانین بوده است. مالکیت قنات­های ­احداث­شده­ توسط­ محمّد تقی­خان در انحصار­ خودش­ بود و در دوره­ی خوانین ­توانستند از این ­راه زمین­های ­بایر را آباد کنند. حفر قنات­ بدون شک یکی از مهّم­ترین­ پدیده­ها و شگفتی­های­ زندگی در کویر است (سرهنگ­اشتری و یزدی،1352، ص12). در مورد اهمیّت قنوات باید گفت­ که در عین­آبدهی­ که مناسب­ برای ­شرایط در کویر است، در برابر اقداماتی­ که انسان­ در استفاده­ از منابع ­آب­ زیرزمینی ­انجام می­دهد، نوعی محافظت­ دارد و ابداع ­آن ­به­ ده­ها قرن قبل­ مربوط ­می­شود (قبادیان،1361، صص244- 245). اهميّت عنصر آب از ديرباز باعث تقويت انگيزه­اي در واقفان براي ساخت تأسيسات آبي مي­شد. قنات به عنوان یک فناوری در طول قرون متمادی تبدیل به یک فرهنگ شده و ارتباطی نزدیک با وقف داشته که باعث تأثیرات مثبت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و حتّی مذهبی در سطح جامعه شده است.

 

8- موقوفات­ محمّد ­­تقی­خان ­بافقی

محمّد ­تقی­خان­ بافقی ­بعد از ساخت ­ابنیه­ی ­مذکور، سه­ مؤرد از آنها را وقف­ کرد که ­در­حال­حاضر مشهود است.

اوّل: وقف ­بر­ جنّت­آباد که­ شامل ­باغ ­و ­عمارت ­آن­ است­ که ­به ساحت ­امام ­رضا (ع) تقدیم ­داشته است (افشار، 1374، ج2، ص794).

دوّم: وقف ­بر مدرسه­ی ­خان ­است­ که ­به­ سال 1188ه.ق. ­وقف ­به­ طلبه­های ­علوم ­دینی ­ساکن ­در مدرسه شده­ است. تولیت آن ­را فرزندانش بر­عهده­ داشته­اند. از موارد وقف ­بر این­ مدرسه­ بازارچه­ی ­قیصریه و ضرابخانه و یک درب حانوت ­خبازی در جنب ­منار مسجد ­ریگ، مزارع و موضع­های اطراف جنت­آباد ­است (همان، صص377- 378).

سوّم: وقف­ بر باغ ­و ­قنات ­دولت­آباد که ­آن­ را وقف ­چهارده ­معصوم­ نموده ­است. در وقف­نامه­ی قنات دولت­آباد یزد، نام چندین آب­انبار که به وسیله­ی این قنات تامین آب می­شده، آمده است (مسرت، 1387، ص74). آب­انبارها، يکي از تأسيسات عمومي و ضروري پس از قنات­ها و یک کار اجتماعی عام­المنفعه در شهر يزد بوده­اند که کارکردهاي مختلفي از جمله تأمين آب شرب مردم را داشته­اند.

یکی­ از شرایط محمّد تقی­خان ­برای باغ­ مذکور­ این ­است­ که ­در وقف­نامه­ اشاره­ شده­ شخصی (متولی) که می­خواهد از این باغ استفاده ­کند، باید حتّی ­یک­ وجب­ از زمین ­هم ­که ­باشد آبیاری ­کند و سپس از این ­آب ­استفاده کند. در بیان ­مصارف ­وقف­ بعد از وضع حواله­جات ­دیوان ­و ­تعمیر اراضی و مرمت عمارات ­موقوفه، ­یک ­پنجم­ را به ­ازای ­حق­التولیه تصرف نماید و چهار خمس­ دیگر (معادل چهار پنجم) را صرف­ تعمیر و تزیین و فرش و روشنایی اصلی روضه­ی­ مطهره و رواق­ها ­و­ روشنائی سرای­ کفشدارها و علما و صلحائی ­که ­از روضات ­متبرکات ­به ­تلاوت ­کلام­الله و دعا و زیارات مشغول هستند و زوار صرف ­نماید. تولیت ­با ­محمّد ­تقی­خان و اولادش ­بوده و حق­التولیه ­هم ­بعد از ایشان ­به احفاد­شان ­یعنی خوانین ­یزد باقی­ خواهد ­ماند. در وقفنامه ­آمده که بر هر یک از متولیان ­هر طبقه ­لازم ­است ­که ­در تعمیر و ترویج و آبادانی­ موقوفات ­نهایت­ جد و اهتمام­ را به عمل آورند (طرب­نائینی، 1353، صص743- 745). تولیت نسل به نسل در وقفیات توسط واقف در واقع همان استمرار اصل مسئولیّت­پذیری اجتماعی با شرایط وضع­شده از آداب اجتماعی بوده است که می­بایست اجرا شود. این انضباط اجتماعی موجب تقویت ارزش­های اجتماعی می­شود حتّی برای کسانی­که از عایدات موقوفات بهره­مند می­شوند.

محمّد تقی­خان ­این ­مجموعه ­را پیش ­از سال­1172ه.ق. احداث­ کرده و چهل ­سال­ بعد آن­ را وقف ­کرده است. به احتمال زياد او تا سال 1212 ه.ق. بيشتر حق­آب را بين بستگان تقسيم کرده بود و شاید هدف­ او ایجاد بنایی­ ماندگار و با وقف ­آن، صدقه­ بر مقابر شریفه­ی­ خود و اولادی باشد و آبادانی اراضی و باغاتی که ­از آب قنات­ دولت­آباد مشروب ­می­شده­اند و از مصارف ­وقف، میزانی ­از آن­ صرف­ روضه­ی متبرکه­ی ­سقایه­ی نجف­ اشرف ­و امداد زوّار می­شده ­است. مازاد آب قنات به قريه­ي محمد آباد و چاهوک انتقال داده شد که پس از خريد دو هزار قفيز زمين باير با آب اين قنات زمين­ها را آباد کرد. در ذیل به تأثیرات موقوفات محمّد تقی­خان به عنوان یک حاکم محلیِ واقف در حیات اجتماعی مردم یزد با توجّه به وضعیت وقف و موقوفات در اواخر صفویه تا ظهور قاجاریه که در فوق ذکر شد، پرداخته خواهد شد.

 

 

 

 

9- بررسی تاثیرات موقوفات محمد تقی­خان از بُعد اقتصادی بر یزد

تاثیرات فرهنگ وقف علاوه بر بعد اجتماعی و سیاسی، از جنبه­ی اقتصادی هم مد نظر قرار می­گیرد. وقف ریشه در کارکرد اقتصاد جامعه دارد. به­طوری­که شیوه­های متعددی برای بهره­برداری اقتصادی از اموال موقوفه وجود دارد و همچنین پاسخگوی نیازهای اقتصادی جامعه مي­تواند باشد (طباطباییان، 1389، ص157). بنابراین تجلیات وقف به عنوان عنصری ارزشی در امور اقتصادی جامعه­ی اسلامی تاثیرگذار است و موجب رونق و تحول اقتصادی و اجتماعی می­گردد (حبیبی، 1379، صص175- 176). اعتبار واقفان ميراثي براي وارثان آنان بود. از ديگر منظر دخالت حکومت در املاک موقوفه کاهش مي­يافت. نقش وقف در ايجاد و گسترش فضاهاي شهري يزد با توجّه به نیاز عمومی آن زمان با ساخت مدرسه، آب­انبار و غيره تا شکل­گيري فضاهايي کلان­تر از جمله بازار توسط محمّد تقي­خان تأثيرگذار بوده است.

یزد شهری است که تداوم آن تا به امروز با توجّه به موقعیت مکانی­ آن، در ساز و کارهای اقتصادی نهفته است (میرحسینی، 1385، ص93). مشخصا مردم یزد از قدیم تا کنون در ساخت بناها و مزارع وقفی برای رفاه و آسایش افراد بی بضاعت تلاش کرده­اند (دانش­یزدی، 1386، ص189). املاک خالصه محمّدتقی­خان و در کل خوانین علاوه بر یزد؛ بافق و بهاباد را هم به عنوان تیول خود حفظ کردند و حوالی آن با احداث قنوات، چندین روستا هم احداث کردند (میرحسینی، 1385، صص94- 96) که جزء وقفیات هم محسوب می­شد. گسترش جامعه­ی شهری يکي از کارکردهاي اقتصادي وقف است که احداث آبادی­های جدید توسط محمّد تقی­خان از نمونه­های وقف در اقتصاد یزد است[1] و هدف او براي استفاده ديگران و رفع نيازهاي مادي و معنوي جامعه است؛ زيرا مهّم­ترين کارکرد وقف، از بين بردن فقر در جامعه و کاهش بار تکافل اجتماعي است. کارکرد موقوفات وی در توزیع ثروت و تعدیل اجتماعی موثر بوده است.

هدف محمّدتقی­خان و به­طورکلی خوانین یزد از وقف، استفاده از آن برای فقرا، زوار مشاهد مقدسه، روضات، سادات، برگزاری مجالس عاشورا و خاصه سفره­ی عید غدیر و دیگر اعیاد مذهبی، حقوق خادمان مشاهد مشرفه، کمک هزینه­های نگهداری خود ملک وقف شده، و آبیاری باغات بوده است. همچنین وقف می­توانسته پشتیبان خانوادگی در حفاظت از املاک مذکور باشد که از خطر غصب، اموال را به تأسیسات مذهبی در قالب وقف انتقال می­دادند. انگیزه این واقفان از وقف سیاسی بوده است که عموما حکمرانان را شامل می­شود. برای پی­بردن به اهداف سلاطین و حکام از وقف اموال، شرایط استفاده و بهره­مندی عموم افراد و اطلاع آحاد مردم از عملکرد و انگیزه­ی وقف واقف و نوع اقدام آنان، بینش اجتماعی و سیاسی افراد و زمان انجام وقف اموالشان، همین­طور تغییرات و تقسیمات سیاسی و جغرافیایی حاصله از محل­ها را می­توان در وقف­نامه­ها بررسی کرد (دانش­یزدی، 1386، ص92). وقف با توجّه به مسئولیّت­های متقابل و همبستگی اجتماعی که میان ثروتمندان و نیازمندان ایجاد می­کند، به­طور طبیعی به کاهش چشمگیر فقر و محرومیت، افزایش درآمد و سطح زندگی عموم جامعه کمک می­کند. در این راستا وقف، شکاف طبقاتی از نظر اقتصادی و تنش­های موجود میان گروه­های اجتماعی را کاهش می­دهد. بررسی موقوفه­های خوانین، اطلاعاتی ارزشمند از شرایط اقتصادی و اجتماعی یزد در طول حکومت ایشان، نظیر تملک زمین و املاک، بافت شهر را به­دست می­دهد.

 

نتیجه­گیری:

با تشکیل دودمان خوانين توسط محمّد تقی­خان ثبات سياسي بر يزد حاکم شد. مهّم­ترين رکني که مي­توان در احداثات وي در نظر گرفت وقفيات است. آن­چنان که آورده شد، موقوفات محمّد تقي­خان را مي­توان بازتاب کالبدي وقف در فضاهاي شهري يزد به­شمار آورد. با نگاهي به مندرجات تواريخ محلي يزد و وقفنامه­ها روشن مي­شود که سنت پسنديده­ي وقف از جايگاه ويژه­اي در ميان يزديان برخوردار بوده است. وقف را مي­توان از عوامل مهّم و توسعه­دهنده­ي نظام اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي يزد در عصر خوانين دانست.

از نخستين انگيزه­هاي محمد تقي خان براي مبادرت به وقف، محروميت­زدايي از يزد بوده است که نمودي از سياست مذهبي او به­شمار مي­آيد و در نتيجه مفهوم “عدالت اجتماعي” در شهر يزد نمود پيدا مي­کند. وقف اموال شخصي محمّد تقي­خان را تضمين کرده بود و نحوه­ي استفاده­ي آن مشخص و عايداتش به مصرف مي­رسید. اقدامات وي در اين حوزه، بيانگر ترويج اين سنت و توجّه به توسعه­اي پايدار و ماندگار بوده که سهم موقوفات، تکافلي توانمندساز در تاريخ يزد در دوران مذکور داشته است. در نتيجه حکومت محمّد تقي خان فصل نويني را در تاريخ سياسي، اجتماعي و اقتصادي منطقه يزد به­وجود آورد که اثرات آن تا به امروز قابل مشاهده است. به­طورکلي ميزان موقوفات نشان از اعتقادات قوي مذهبي و شرايط اقتصادي آن زمان مردم دارد و به آگاهي، تدين، حس همدردي اجتماعي، شرايط و نيازهاي اقتصادي- اجتماعي شهر برمي­گردد.

 

کتابنامه:

کتاب­های فارسی

آقا زاده، احمد. مسائل آموزش و پرورش ایران، سمت، 1386، تهران.

افشار، ایرج. یادگارهای­ یزد، ج2، چ2، انجمن ­آثار و مفاخر­ فرهنگی، 1374، تهران.

باستانی ­پاریزی، محمد ­ابراهیم. حماسه­ کویر، امیرکبیر، 2536، تهران.

باستانی­­پاریزی، محمد­ ابراهیم. خاتون ­هفت ­قلعه (مجموعه مقالات تاریخی)، امیرکبیر، 1356، تهران.

باقری، علی. جامعه و حکومت در ایران، بین الملل، 1371، تهران.

دهقانیان نصرآبادی، کاظم. سیمای تفت، ج دوم، اندیشمندان یزد، 1387، یزد.

رجائی، غلام­علی. ایران و کریم­خان ­زند (نوآوری­های کریم­خان در دوره­ی حکومت)، نیکتاب، 1387، تهران.

رضوی، محمّد. خاطرات وکیل­التولیه، به­کوشش علی­اکبر تشکّری­بافقی، با مقدمه­ی ایرج افشار، 2مجلّد، سخن، 1388، تهران.

زنده­دل، حسن. راهنمای­ گردشگری ایران (استان یزد)، ایرانگردی ]کاروان جهان گردان[، 1390، تهران.

سرهنگ ­اشتری و یزدی، منوچهر. مروارید کویر «مقالات: آشنایی با هنر موسیقی در یزد، نحوه­ی کشاورزی در یزد»، شرکت پاینده یزد، 1352، استانداری یزد.

شعبانی، رضا. تاریخ  اجتماعی ایران در عصر افشاریه، ج اول، نوین، 1365، تهران.

شمیم، علی­اصغر.  ایران در دوره­ی سلطنت قاجار، علمی، 1370، تهران.

طاهری، احمد. تاریخ یزد، چاپخانه گلبهار یزد، 1317، یزد.

طرب نائینی، محمّد جعفر بن محمّد حسین. جامع جعفری (تاریخ یزد در دوران نادری، زندی و عصر سلطنت فتحعلیشاه)، به کوشش ایرج افشار، انجمن ملّی، 1353، تهران.

قبادیان، عطاالله. فلات ­مرکزی­ ایران­ سیمای طبیعی استان­ یزد در ارتباط با مسائل ­کویری، دانشگاه جندی­شاپور، 1361.

میرجلیلی، سید محمد جعفر. وقف در یزد، صدا و سیمای جمهوری ­اسلامی مرکز یزد، 1379، یزد.

میرعلمی، بی بی سادات. فرهنگ نیکو (مجموعه موقوفات شهرستان بافق، بهاباد و توابع)، ج اول، چ اول، ستایش، 1389، تهران.

نیدرمایر، اسکارفن. خاطرات نیدرمایر (زیر آفتاب سوزان ایران)، ترجمه کیکاووس جهانداری، اساطیر، 1380، تهران.

واتسن، رابرت گرانت. تاریخ ایران دوره قاجار، ترجمه ع. وحید مازندرانی، چ چهارم، امیرکبیر، 1354، تهران.

 

مقالات فارسی

الفضلی، داهی. ساختار تاریخی نظام وقف از لحاظ اجتماعی، اقتصادی و تشکیلاتی، وقف میراث جاویدان، 1378، ش 27، صص 16-23.

تشکری بافقی، علی­اکبر. نقش عبدالرضا خان بافقی در بحران یزد در دومین دوره جنگ­های ایران و روس، تاریخ ایران، 1388، ش 5/60، صص 17- 38.

حبیبی، محمّد. وقف، شالوده­ی توسعه­ی اقتصادی و اجتماعی، وقف میراث جاویدان، 1379، ش 30، صص 175- 180.

دانش یزدی، فاطمه. تحلیل فرهنگ وقف در دوره صفویه (به استناد کتیبه­های سنگی در بناهای اسلامی شهر یزد)، وقف میراث جاویدان، 1386، ش 60، صص 88- 103.

شاطری، مفید. وقف قنات در قاین و آثار اجتماعی، فرهنگی آن، وقف میراث جاویدان، 1384، ش 49، صص 64- 75.

طباطباییان، عطیه. وضعیت اوقاف در دوره­ی قاجار با تکیه بر قوانین مجلس و شکایات واقفان اصفهانی، سخن تاریخ، 1389، ش 11، صص 154- 228.

کریمیان، حسن، و عزیزی، حمید. نقش بازرگانان در بافت تاریخی شهر یزد در عصر قاجار، تاریخ اسلام، سال شانزدهم، 1394، ش 61، صص 231- 261.

کوندو، نوبوآکی. پیشینه­ی اجتماعی و اقتصادی خوانین ­یزد، میراث­جاویدان، سال­هشتم، 1379، ش 29، صص73- 82.

لمبتون، آن کی. اس. وقف در ایران، ترجمه احمد نمایی، مشکوۃ، 1388، ش 102، صص 77- 95.

مسرت، حسین. بررسی وقف و نیکوکاری در آب­انبارهای ایران (به ویژه یزد)، وقف میراث جاویدان، 1387، ش63، صص 70- 76.

موسوی، احمد. دارالعباده یزد و سنت دیرپای وقف، وقف میراث جاویدان، 1377، ش 23- 24، صص 64- 69.

میرحسینی، محمّد حسن. وضعیت زمین­داری و اقتصاد زراعی یزد در دوره ناصری، بررسی­های نوین تاریخی، 1385، ش 2، صص 92- 104.

 

 

 

 

The rule of Mohammad Taghi Khan  in Yazd (From political action to religious-economic activity endowment)

 

Atefeh Ranjbar Jamalabadi

1. of Iranology, Faculty of Humanities and Social Sciences, Faculty of Theology, Department of History, Yazd University, Iranshenas8892@gmail.com.

 

Abstract

The situation in Iran after the assassination of Nader Shah accompanied by developments such as the independence of local rulers such as Yazd local rulers. The formation of the khavanin’s dynasty (1264-1366 AH) by Mohammad Taqi Khan Bafqi led to the political stability of Yazd and, for a long period of time, opened a new chapter in the political, economic and social history of Yazd. Due to factors such as geographic location, economic status of the region, the location of the business route and the distance from the central government, Yazd was considered by the central government with economic perspectives. Mohammad Taqi Khan’s endowments reflect his strong religious beliefs and economic conditions. The impacts of Mohammad Taqi Khan’s endowments on social affairs, reduction of government involvement in endowments, security of property, city development, cultural, economic and religious growth of Yazd and the development of urban society. The present article, with historicl research method, using a descriptive-analytical method, analyzes the documents, data and existing historical documents to answer these questions: What is the impact of Mohammad Taqi Khan’s political performance political stability in Yazd? What is the reflection on the economic, cultural and religious function of Mohammad Taqi Khan in Yazd? How has Mohammad Taqi Khan’s endowments influenced social life in Yazd? The results of this research indicate that Mohammad taqi khan created political stability by removing the rulers who were not satisfied with the yazd people and his endowments reflected the development of social justice and, to a degree, the eradication of poverty, the revival of the endowment spirit among the people of yazd, the spread of science and culture, the prosperity of religious circles, and the preservation of the religious spirit of the people. The role of endowment in creating and expanding the urban spaces of yazd has been influential due to the general need of the time by building a school, water storage,etc., until the formation of larger spaces such as the bazaar by Mohammad taqi khan. Also, Mohammad Taqi Khan’s endowment’s contribution to the empowerment takaful in the history of this city reflects his attention to the sustainable and permanent development of the city.

 

Keywords:

Mohammad Taghi Khan Bafqi, Khavanin Yazd, endowment, Yazd.

[1] – در قرآن کریم در آیه 61 سوره هود تاکید بر آباد کردن زمین­ها و شهرها شده است: اوست كه شما را از زمين پديد آورد و از شما خواست تا در آن آبادى كنيد.