تبیین مشارکت شهروندان کاشانی در امر نیکوکاری

علی محمودزاده مرقی

مدرس دانشگاه پیام نور – واحد کاشان Ali.sociology2015@gmail.com

مددکار اجتماعی کمیته امداد امام خمینی(ره) شهرستان کاشان

چکیده

ارزشهاي اخلاقی- اجتماعی، متشکل ­از قواعد و عناصري­اند که انسان­ها با کاربست آنها در زندگی اجتماعی، رفتار خود را نسبت به دیگران تنظیم می­کنند. کنشگران نظام اجتماعی با فراگیري این عناصر و مولفه­ها و همچنین درونی کردن و اشاعه آنها، بقاي ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه خود را تضمین می­کنند.

در این میان، یکی ­ا­ز مهمترین ارزشهاي اخلاقی – اجتماعی، نیکوکاري است که در نوشتار حاضر به دلیل اهمیت و ضرورت آن در جامعه، با روش پیمایش و ابزار پرسشنامه به تبیین علی و پیامدي(اثرپذیري و اثرگذاري) این صفت حسنه پرداخته شده است. جامعه آماري پژوهش شهر کاشان و 353 نفر از افراد بالاي 15 سال به شیوه نمونه­گیري خوشه­اي در معرض انتخاب قرار گرفته­اند.

یافته­هاي­تحقیق بیانگر­ این است که میانگین نیکوکاري در بین شهروندان، بالاتر از حد متوسط (09/3 از 4) بوده و آن با متغیرهایی چون مشارکت اجتماعی (r=0/40)، عدالت گرایی (r=0/20) و شبکه اجتماعی (r=0/25) رابطه مستقیم و مثبت دارد. از سوي دیگر، با افزایش صفت نیکوکاري درجامعه، شاهد بروز و ظهور هیجانات و احساسات خوشایند به ویژه احساس شادي و نشاط در بین شهروندان می­باشیم(r=0/19). همچنین مدل رگرسیون در تحقیق حاضر نشان می­دهد، متغییرهاي مشارکت اجتماعی، شبکه روابط اجتماعی و عدالت­گرایی حدوداً 19 درصد از واریانس صفت نیکوکاري را تبیین می­کنند، به طوریکه متغیر مشارکت اجتماعی بیشترین نقش را در تبیین نیکوکاري دارد.(بتا 34/0).

واژگان کلیدي

نیکوکاري، مشارکت اجتماعی، عدالت گرایی، شبکه اجتماعی،  نشاط اجتماعی

 

طرح مساله

هر گروهی براي ماندن و بودن خود نیازمند ایجاد مجموعه­اي از عقاید، ارزشها و قواعد می­باشد که به آن فرهنگ [1]گفته می­شود(شارون 137: 1388). پارسونز[2] فرهنگ را نظام الگودار و سامانمندي از نمادها می­داند که اهداف جهت گیري کنشگران، جنبه­هاي ملکه ذهن شده نظام شخصیتی و الگوهاي نهادمند نظام اجتماعی را در بر می­گیرد(ریتزر 139: 1386). لید کلوکهان [3]فرهنگ ها را طرح­واره­هایی براي زندگی کردن می­داند که در جریان تاریخ شکل می­گیرند؛ وي فرهنگ را متشکل از اجزاي متفاوت می­داند. به اعتقاد کلوکهان، فرهنگ پویا و سازمان یافته است و همچنین وسیله­اي است که افراد، توسط آن خود را با زندگی اجتماعی تطبیق می­دهند و بیان خلا ق را فرا می­گیرند(بلینگتون[4] و همکاران 34: 1380-33).

هر نظام فرهنگی بر مبناي ارزشها و هنجارهاي خود، عناصر و مولفه­هایی را مورد تاکید و ترویج قرار می­دهد. کنشگران نظام اجتماعی با فراگیري این عناصر و مولفه­ها و درونی کردن آنها، بقاي اجتماعی و فرهنگی جامعه خود را تضمین می­کنند. به اعتقاد کاردینر[5]، با هر نظام اجتماعی – فرهنگی یک « شخصیت پایه» متناظر است. بر این مبنا می توان بیان کرد که «من(شخصیت) یک رسوب فرهنگی است»(بودون و بوریکو[6] ،513:1385).

به اعتقاد پارسونز نظام فرهنگی به افراد جامعه، در جهت ایجاد ارتباط با یکدیگر کمک می­کند و به آنها اجازه می­دهد تا با یکدیگر رابطه پویا و معناداري داشته باشند(اسمیت 52:1387). دامنه روابط هر کنشگري را می­توان در رابطه او با خالق خود، همنوعان خود و محیط اجتماعی و فرهنگی اطراف او خلاصه نمود. نحوه تعامل انسان در هر یک از این حوزه­ها و میزان تاثیر حوزه­هاي فوق در یکدیگر، در بهبود زندگی او نقش مهمی را ایفا می­کنند. دراین میان، نحوه تعامل انسان با همنوعان و محیط اطراف نیز بسیار مورد توجه است(کلانتری 5:1390). در واقع نظام فرهنگی با تاکید بر مولفه­هاي ارزشی نظیر؛ همیاري، احترام­گذاري به دیگري، صداقت، درستکاري و مواردي از این قبیل که به عنوان رفتارهاي اجتماعی مطلوب نام برده می­شوند، زمنیه انجام تعامل میان کنشگران را تسهیل می­کند.

رفتار اجتماعی مطلوب در سطح فردي و مسئولیت مشترك در سطح اجتماعی با ارزش همدردي و کمک به دیگران ارتباط نزدیکی دارند. این دو زمینه از مدت­ها قبل مورد توجه برخی دانشمندان نیز قرار گرفته­اند. مثلا آدام اسمیت کتابی درباره نظریه احساسات اخلاقی نوشته است که در آن به موضوعاتی مانند جرم و گناه، عدالت، فضیلت و مقررات اجتماعی و مسایل دیگري از این دست پرداخته است. امیل دورکیم[7] در کتاب خود «تقسیم کار در جامعه»، نظریه مسئولیت مشترك را پایه­گذاري کرده است. همچنین دست کم دو مورد از ایده­آل­هاي اعلامیه حقوق بشر در خلال انقلاب کبیر فرانسه (برابري و برادری) مستقیماً به رفتارهاي اجتماعی مربوط مطلوب می شود(بیرهوف[8]، 16:1387-15).

به عبارتی، برخی از کارهایی که انسان انجام می­دهد نه به منظور سودي از آنها و یا دفع زیانی به وسیله آنها، بلکه صرفاً تحت تاثیر یک سلسله از عواطف اخلاقی انجام می­دهد که می­توان از آن به عنوان خیر اخلاقی نام برد(مطهری؛19:1385). و در کل رفتارهاي اجتماعی مطلوب نظیر نوعدوستی، نیکوکاري و کمک به دیگران در این قالب، یعنی خیراخلاقی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و از آنها به عنوان رفتارهای جامعه­گرا یاد می­شود(کلین و اسمتانا،837:1389). به دلیل اهمیت اجتماعی آن صفات است که حتی انبیاي الهی، یکی از وظایف خود راترویج رفتارهاي اجتماعی مطلوب دانسته­اند. مثلاً پیامبر اکرم(ص) می­فرمایند: براي مکارم اخلاقی فرستاده شده است(شیخ طبرسی،333:1380).

یکی از شاخص­هاي رفتار اجتماعی مطلوب، نیکوکاري (کمک به دیگران)است؛ در توضیح این صفت حسنه می­توان گفت که نیازهاي مشترك اجتماعی و روابط ویژه زندگی انسانی، انسان­ها را آنچنان به یکدیگر پیوند می­زند و زندگی را آنچنان وحدت می­بخشد که افراد را در حکم مسافرانی قرار می­دهد که در اتومبیل یا یک هواپیما یا یک کشتی سوارند و به سوي مقصدي در حرکت­اند و همه با هم به منزل می­رسند و یا همه با هم از رفتن می­مانند و همه با هم دچار خطر می­گردند و سرنوشت یگانه­اي پیدا می­کنند(مطهری،18:1388). در واقع انسان موجودی اجتماعی است و به صورت گروهی زندگی می­کند و «کمک کردن[9]» وی که تعبیر به «نیکوکاری» می شود، تنها در صورت حضور او در جامعه مطرح می­گردد(بیرهوف،71:1387).

به منظور افزایش رفتارهاي اجتماعی مطلوب نظیر نیکوکاري در میان شهروندان یک جامعه دو مسیر کلی می­توان ترسیم کرد. نخست از طریق مطالعه رفتارهاي اجتماعی مطلوب و پیامدهاي آن و اشاعه آن از طریق مطالعه صورت گرفته در جامعه و دیگري از طریق شناخت علل تاثیرگذار بر رفتارهاي اجتماعی مطلوب؛ برهمین مبنا نوشتار حاضر به نوعی هر دو رویکرد بررسی نیکوکاري به عنوان یکی از رفتارهاي اجتماعی مطلوب و پیامد آن و دیگري بررسی علل اجتماعی تاثیر گذار بر نیکوکاری و همچنین میزان تاثیر نیکوکاري بر احساس نشاط و شادي را مدنظر قرار داده است؛ پس می­توان به این سوال که ” چه مواردی میتواند در توسعه و گسترش عمل نیکوکاری در جامعه موثر باشد و برای اشاعه این امر چه کار­هایی می­توان انجام داد” به عنوان مساله اصلی و بنیادی این پژوهش اشاره کرد.

ادبیات نظري

همۀ افراد جامعه ارزشهاي مشترك را از طریق فرایند جامعه­پذیري به صورت کم­وبیش متفاوتی درونی می­کنند(بودون و بوریکو،515:1385). یکی از ارزشهاي مشترك کمک به دیگران و نیکوکاري می­باشد. رفتار مسئولانه و هدفمند در مورد کمک کردن، مفهومی است که فقط در مورد انسان مصداق دارد و درباره جانداران دیگر صدق نمی­کند(هینده[10]،2001 به نقل از بیرهوف 70:1387). حتی بر همین مبنا انسان را «حیوان اخلاقی[11]» نامیده­اند(سلزام[12]،25:1387). رفتارهای اجتماعی مطلوب به طور عام و نیکوکاري و کمک به دیگران به طور خاص در قالب دیدگاه­هاي مختلفی قابل طرح و بررسی است. از یک سو می­توان بیان کرد که نیکوکاري مولفه­اي فرهنگی است و ریشه در نظام فرهنگی جامعه دارد و از سوي دیگر می­توان بیان کرد که این مولفه فرهنگی تحت تاثیر نظام اجتماعی و شخصیتی کنشگران اجتماعی قرار دارد. بر این مبنا در ابتدا نیکوکاري به عنوان مولفه فرهنگی تاثیرگذار بر توسعه فرهنگی قابل طرح و بررسی است و سپس تاثیرگذاري متغیرهاي اجتماعی و فردي بر آن قابل تامل می­باشد. همچنین در این راستا می­توان به تاثیري که نیکوکاري بر روان افراد می­گذارد نیز اشاره کرد.

اگر چه نگرش مثبت یا منفی نسبت به موضوعی همانند خیرخواهی ممکن است توجه ما را به یک سوی آن معطوف گرداند و باعث گرایش و رفتار ما به تفسیرهای هماهنگ با نگرش شود(بونر و وانک، 242:1390 ) اما محققان استدلال کرده­اند که ارزش­ها در تعیین اهمیت نگرش­ها برای افراد، نقش اساسی ایفا می­کند. چرا که ارزش­ها ترکیبی از ایده­ها و نگرش­هاست که بها و مطلوبیت چیزی را در مقایسه با چیز دیگری نشان می­دهد(حاجیلری، 39:1380 ). سه عامل در تعیین اهمیت نگرش، نقش کلیدی دارد که عبارتند از: نفع شخصی، همانندسازی اجتماعی و وابسته به ارزش بودن، به این معنا که هر قدر یک نگرش، پیوند نزدیک­تری با ارزش­های فرد داشته باشد، اهمیت آن نگرش برای فرد بیشتر خواهد بود بنابراین ارزش­های حاکم بر جامعه می­تواند در نوع و نگرش و رفتار اعضای جامعه نقش مهمی ایفا کند. ارزش­ها، تصاویر ذهنی هدایت­گر کنش اجتماعی هستند که بعضی از این تصاویر ذهنی از نظر اجتماعی مطلوب یا به اصطلاح خوب و بعضی دیگر به عنوان بد مشخص می­شوند در نتیجه ارزش­ها در بردارنده عنصری از مطلوبیت و یک جزء اخلاقی است که اشکال متفاوت رفتار بشری را متمایز می­سازد که انسان­ها برای آن رفتارهای بهتر یا بدتر و پذیرفتنی و نپذیرفتنی تلاش می­کنند. تی­بی­باتومور می­نویسد رفتار اجتماعی انسان به وسیله ارزش­ها، نگرش­ها و علایق، جهت داده می­شود و در واقع ارزش یک راهنما برای کنش ارائه می­دهد( باستانی، 19:1387 )

رفتار اجتماعی مطلوب و نیکوکاری

واژه­های «رفتار توام با کمک رسانی»، «رفتار اجتماعی مطلوب» و «نوعدوستی» اغلب مترادف با یکدیگر به کار برده می شوند. در حالیکه «کمک کردن» واژه گسترده­اي است و شامل انواع حمایت­هایی می شود که در رفتارهای متقابل افراد به چشم می­خورد. مفهوم «رفتار اجتماعی مطلوب» محدودتر است و هدف آن بهبود شرایط دریافت کننده کمک است.

انگیزه کسی که مبادرت به چنین کاري می­کند، انجام تعهدات حرفه­اي نیست و دریافت­کننده کمک نیز، یک سازمان نیست بلکه یک فرد می­باشد. واژه «نوعدوستی» به آن دسته از رفتارهای اجتماعی مطلوب اشاره دارد که دارای فشاری مضاعف است به این معنی که انگیزه یاري­دهنده، همدلی و خود را به جاي دیگران گذاردن می­باشد(بیرهوف،23:1387).

از میان مفاهیم مطرح شده می­توان گفت «نوعدوستی» به «نیکوکاری» نزدیکتر است. مشخصه نوعدوستی با تاکید بر نیازهای دیگران، توجه به بهبود وضع آنها و یافتن راه حلی برای مشکلاتشان است. در دایرة المعارف وبستر[13]، نوعدوستی را «علاقه و گرایش متواضعانه و ناشی از عدم خودخواهی نسبت به رفاه دیگران و یا توجه کردن به آن» تعریف کرده­اند. برخی از متفکرین اجتماعی رفتارهاي اجتماعی مطلوب نظیر نیکوکاري را در ذیل ارزشهاي یک جامعه قرار می­دهند. آنها بر این اعتقاد هستند که ارزشها گونه­اي از معیارهاي فرهنگی­اند و بیانگر دسته­اي از اهداف کلی می­باشند که در حیات اجتماعی، مطلوب قلمداد می­شوند .ارزشها تدارك­کننده مفهوم و مشروعیت نهایی براي قواعد و ضوابط رفتارهاي اجتماعی محسوب می شوند(محسنی،362:1379 به نقل از ربانی و شهابی،78:1389).

یکی از سوالات عمده در میان اندیشمندان اجتماعی این است که آیا رفتارهاي اجتماعی مطلوب نتیجه یک انتخاب طبیعی است، یا اینکه متاثر از فرهنگ است(باتسون[14]،1983 و کمپبل[15]1975-1965 به نقل از بیرهوف 69:1387). در پاسخ به سوال فوق، می­توان گفت که رفتار اجتماعی مطلوب و به عبارتی نیکوکاري در دو قالب زیست شناختی و جامعه شناختی مورد بررسی قرار می­گیرد. در قالب زیست شناختی یک نگرش اساسی این است که رفتار توام با کمک رسانی، احتمال دارد بر پایه انتخاب طبیعی استوار باشد که به وسیله توالی همانندسازي هدایت می­گردد. بهترین نمونه این امر کمک کردن اعضاي خانواده به یکدیگر است. مثلاً پدر و مادر از کودکان خود حمایت می­کنند و از نظر وقت و هزینه، سرمایه­گذاريهاي زیادي در جهت رفاه آنان انجام می­دهند. فرزندان هم موقعی که والدینشان پیر می­شوند از آنها مراقبت و حمایت می­کنند (مونتادا،اشمیت و دالبرت[16]،1991 به نقل از همان:70).

ازسوي دیگر، نتایج مطالعات بیانگر این است که میزان انجام و تمایل به رفتارهاي اجتماعی مطلوب نظیر کمک به دیگران در میان فرهنگهاي مختلف، متفاوت می­باشد. یکی از نخسیتن مطالعات انجام شده در زمینه تفاوت­هاي فرهنگی در کمک­رسانی در شهرهاي پاریس، آتن و بوستون[17] صورت گرفته است. نتایج مطالعات نشانگر این است که در بوستون(85) درصد از افراد مورد مطالعه، در پاریس(68) درصد از افراد مورد مطالعه، و در آتن تنها(12) درصد از افراد مورد مطالعه حاضر به کمک رسانی به دیگری شده­اند و یا تمایل به انجام رفتار اجتماعی مطلوب داشته اند(فلدمن،تریاندیس،واسیلیو و نازیاکو[18] ،1968 به نقل از همان:73). بر این مبنا می­توان استدلال کرد که رفتارهای اجتماعی مطلوب بیشتر ریشه در نظام فرهنگی- اجتماعی جامعه دارند تا بنیان­های زیستی. زیرا، اگر بنیان­هاي زیستی تاثیرگذاري بیشتر داشتند میزان کمک رسانی به دیگران بر مبناي مناطق جغرافیایی گوناگون تفاوتی ایجاد نمی­کرد. به عبارتی دیگر این نظام فرهنگی جامعه است که رفتارهاي اجتماعی مطلوب را مشخص و تبلیغ می­کند نه جنبه­هاي زیستی و وراثتی.

ساختار فرهنگی – اجتماعی و نیکوکاري

فرهنگ­گرایان در تحلیل­هایشان از نظامهاي اجتماعی، اهمیت زیادي به فرایند فرهنگ­پذیري قایل­اند که طی آن ارزش­هاي بنیادي هر جامعه از نسلی به نسل دیگر انتقال می­یابد(بودون و بوریکو،513:1385). پارسونز فرهنگ را نیرویی می­انگارد که عناصر گوناگون جهان اجتماعی و به تعبیر دیگر، نظام اجتماعی را به همدیگر پیوند می­دهد. فرهنگ میانجی کنش متقابل میان کنشگران است و شخصیت و نظام اجتماعی را با هم ترکیب می­کند. بدین­سان فرهنگ در نظام اجتماعی به صورت هنجارها و ارزشها تجسم می­یابد و در نظام شخصیتی ملکه ذهن کنشگران می­شود. نظام فرهنگی تنها بخشی از نظامهاي دیگر نیست، بلکه به صورت ذخیره دانش، نمادها و افکار، وجود جداگانه اي نیز براي خود دارد(ریتزر،138:1386). از نظر پارسونز نظام فرهنگی ادغام و اجتماعی شدن افراد در جامعه است و نظم اجتماعی حاصل فرایندهای اجتماعی همیارانه و اجماع فرهنگی می­باشد(محمدی اصل،123:1388 و اسمیت64:1387). زمانی که مردم مطابق آنچه از آنها انتظار می­رود، رفتار می­کنند این امر بیانگر این است که هنجارها و ارزشهای جامعه(فرهنگ)در آنان درونی شده است. چنین وضعیتی را دورکیم «اخلاق» می نامد که تضمین کننده پایداری فرد و جامعه می­باشد(بلینگتون و همکاران، 36:1380-35).

همواره باید توجه داشت که فرهنگ جامعه به صورت مجموعه­هاي از عناصر منسجم و متکامل سازمان می یابد. درهمین راستا روث بندیکث[19] از الگوهاي فرهنگی[20] نام می­برد(بودون و بوریکو،514:1385). فرهنگ و به تبع آن الگوهاي فرهنگی به اعتقاد جامعه شناسان، نقشی موثر در توسعه و پیشرفت هر جامعه اي دارد و به عبارتی بنیان توسعه هر جامعه اي از فرهنگ منبعث می­گردد. یورگن هابرماس[21] به عنوان سردمدار و مدافع نوگرایی بر این اعتقاد است که «توسعه فرهنگی»[22]کلید و ابزار اصلی پیشرفت جوامع انسانی می­باشد. اهمیت توسعه فرهنگی به حدي است که برخی از محققان بر این باورند که توسعه فرهنگی مبناي هر نوع توسعه است، زیرا از نظر آنها، فرهنگ نحوه روابط اعضاي جامعه با محیط و مردم درون و بیرون فرهنگ و نحوه دریافت اطلاعات از محیط وتفسیر و درك آن را تعیین می­کند. به عبارتی می­توان بیان کرد که فرهنگ مشخص می کند که افراد چگونه با محیط و مردم درون و بیرون یک جامعه ارتباط برقرار کنند و روابط خود را تنظیم و حفظ کنند(تری یاندیس،47:1378-44). بر این مبنا می توان گفت: توسعه فرهنگی یعنی فراهم آوردن شرایط و امکاناتی براي افراد جامعه تا به شاخص­هاي رشد فرهنگی جامعه عمل بپوشانند. یعنی ارتقاء و اعتلاي زندگی فرهنگی و دستیابی به ارزشهاي متعالی فرهنگی(گنجی. الماسی،173:1391).

در رویکرد توسعه فرهنگی، داشتن انسان هاي پویا، شاداب، آگاه، متعهد، ارزشگرا و انسانی به عنوان اهداف اصلی مطمح نظر قرار می­گیرند وآن فرایندي است که طی آن با ایجاد تغییراتی در حوزه ادراکی، شناختی، ارزشی وگرایشی، قابلیت ها و باورهاي انسان ها شخصیت ویژه اي به خود می گیرد که حاصل آن کنار گذاشتن خرده فرهنگ­هاي نامناسب توسعه­اي است(حبیب پور و غفاری،86:1390).در همین راستا اندیشمندان اجتماعی بر یادگیری و ترویج «رفتارهای اجتماعی مطلوب» در جامعه نظیر «نیکوکاری»و «کمک به دیگران» به عنوان یک مولفه فرهنگی تاثیر گذار در توسعه فرهنگی جامعه تاکید دارند. برخی از محققین نظیر باتسون[23](1983) و کمپل[24](1965-1975) اعتقاد بر این دارند که علاوه بر نقش فرهنگ درایجاد رفتارهاي اجتماعی مطلوب ،ویژگی هاي اجتماعی دیگر، نظیر میزان مشارکت افراد درجامعه، شبکه­هاي ارتباطی و مواردي از این قبیل در ترویج رفتارهاي اجتماعی مطلوب در جامعه اثرگذار است(بیرهوف،69:1387).

نظریه نوعدوستی متقابل تریورز[25] براین مبناست که اگر رفتارهاي اجتماعی مطلوب از اصل عمل متقابل پیروي کند و اگر لطمه­اي که در نتیجه کمک کردن به یاري دهنده وارد می شود، کمتر از منافعی باشد که متوجه دریافت کننده می­شود، موافق و مطابق با اصل انتخاب طبیعی خواهد بود .به اعتقاد تریورز شبکه اجتماعی[26] می­تواند تاثیر زیادي بر همکاري و به عبارتی کلی تر رفتار اجتماعی مطلوب نظیر کمک به دیگران بگذارد(همان:72).

به عبارتی نوعدوستی و انجام رفتار اجتماعی مطلوب زمانی در جامعه گسترده می­گردد که شرایط اجتماعی انجام آن مهیا باشد. منظور از شرایط اجتماعی به عبارتی میزان مشارکت اجتماعی [27]کنشگران در جامعه و نیز ارتباطات اجتماعی آنها با یکدیگر است. از سوي دیگر عدالت­گرایی کنشگران اجتماعی اثر قابل توجه به تمایل آنها به انجام کارهاي خیر و به عبارتی رفتارهاي اجتماعی مطلوب دارد. به اعتقاد ولاند[28] (1999) نوعدوستی به عنوان رفتار اجتماعی مطلوب زمانی در معناي واقعی در جامعه ایجاد می گردد و کنشگران به سوي انجام آن مبادرت می­ورزند که جوامع اقدام به ایجاد و ارتقاي فضاي سرشار از همکاري بکنند و افراد ارتباطات اجتماعی خود با یکدیگر را گسترش بدهند(همان،70).

نیکوکاري از منظر اسلام

علاوه بر نظرات اندیشمندان حوزه علوم، در هر دین و آیینی مقدساتی وجود دارد که از سوي پیروان آن دین از اهمیت زیادي برخوردار است. بی­توجهی در مطالعات علوم انسانی به آنها می تواند مسیر فرهنگ­پذیري نتایج عملی تحقیقات این رشته­ها را مسدود سازد و افزون بر آن پیامدهای خسارت باری را حتی برای نهاد دانش و دانشیان به بارآورد(کلین و اسمتانا،34:1389). در همین راستا به بیان اهمیت رفتارهای اجتماعی مطلوب نظیر کمک به دیگران و نیکوکاری از دیدگاه اسلام به عنوان مبنای فرهنگی اصل جامعه ایران اشاره می­شود.

کشور ایران دارای فرهنگی ایرانی و اسلامی است. روح و محتوای فرهنگ دین اسلام بر پایه «ارتباط،صمیمیت،تعاون،همدردی و عاطفه» استوار است(کلانتری،5:1390). خدمت به خلق،مقدمه ایمان، عبادت، عاقل شدن و مقدمه سایر ارزشها ي انسانی است(مطهري،267:1389). درواقع بر مبناي فرهنگ اسلامی، اهتمام در کار مسلمانان و کمک به دیگران جهت بر طرف کردن نیازهایشان از بهترین ویژگی هاي هر مومن و انسانی قلمداد می شود (احمدی بیرجندی،128:1383). محبت و خدمت کردن به مردم و درد مردم را داشتن، از نظر اسلام، خود یک کمال، یک ارزش و یک نیکی است و جایگاه بسیار والایی دارد.

یکی از ارزش­هاي بسیار مهم انسان که اسلام تاکید فراوانی روي آن دارد و واقعاً ارزشی انسانی است، خدمتگذار خلق خدا بودن است. خداوند در آیات متعددي به اهمیت نیکوکاري و رعایت انجام آن در بین انسانها تاکید می­کند. در آیه 177 سوره بقره درباره تعاون و کمک دادن و خدمت کردن به­ یکدیگر می­فرماید: «تنها اینکه روي هاي خود را براي عبادت به سوي مشرق­و­­­­مغرب بگردانید نیکی نیست، لیکن نیکی[29] آن است که درسایه آن انسان به خداي عالم و روز قیامت و فرشتگان آسمان و کتاب آسمانی و پیغمبران ایمان آرد و دارایی خود را در راه دوستی خدا به خویشاوندان و یتیمان و فقیران و رهگذران وگدایان بدهد و هم در آزاد کردن بندگان صرف کند و نماز به پا دارد و زکات مال به مستحق برساند و با هر که عهد بسته به موقع خود وفا کند. …»(همان،38:39).

درسیره پیامبر اکرم (ص) وائمه اطهار (علیهم السلام) نیز خیرخواهی ونیکوکاري به عنوان امري حسنه همواره مورد توجه بوده است وایشان همواره تلاش می­کردند تا از طریق عمل به اصول اسلامی، دیگران را نیز ترغیب به آن اعمال خیر کنند. دراین راستا پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: «عابدترین مردم آن کسی است که نسبت به مردم خیرخواه تر از دیگران و نسبت به تمام مسلمین سلیم القلب و با صفا باشد»(شیخ کلینی2،163:1370). همچنین ایشان تاکید می­کنند: کسی که صبح کند و در پی قضاي حوائج مسلمانان نباشد؛ مسلمان نیست. کسیکه در پی برآوردن حاجات مسلمانی قدم بر دارد و سعی در برآوردن نیاز وي کند، ثواب حج براي او قرار می دهند(احمدی بیرجندی،129:1383-128). پیامبر اسلام(ص) در بیانی دیگر می فرمایند: «هر کار نیکی صدقه است و آن که به کار خیري رهنمود می­دهد همچون فاعل آن است و خدا کمک به بیچاره را دوست می دارد(جوادی آملی،528:1391).

برخی دیگر از توصیه­ها و سخنان ارزشمند پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار (علیهم السلام) در ذیل اشاره می­شود:

پیامبر اکرم(ص): «نیکوکاری از مرگ بد جلوگیری می­کند»(جوادی آملی،526:1391). «کمک یک روزه که کسی به برادر خود کند،بهتر از اعتکاف یک ماهه است»(نهج الفصاحه:حدیث1995). «بنده ای از بندگان خدا در اثر اینکه شاخه خاری را از سر راه مسلمین برداشت،اهل بهشت شد»(شیخ کلینی2،164:1370). «از کفاره گناهان بزرگ است، به فریاد مردم رسیدن و آرام کردن مصیبت دیدگان»(حکمت24)[30]. «در دنیا جز برای دو کس خیر نیست: یکی گناهکاری که با توبه جبران کند و دیگر نیکوکاری که در کارهای نیکو شتاب ورزد»(حکمت94). «نیازمندی که به تو روی آورده است فرستاده خداست، کسی که از یاری او دریغ کند،از خدا دریغ کرده و آن کس که به او بخشش کند، به خدا بخشیده است»(حکمت304). «کار نیک را به جا آورید و آن را هر مقدار که باشد کوچک نشمارید زیرا کوچک آن بزرگ و اندک آن فراوان است»(حکمت422). «کسی که یکی از خواسته­های برادر دینی خود را برآورد، خداوند عالم در روز قیامت صدهزار خواسته او را بر می آورد که نخستین آنها بهشت و از جمله این پاداش­ها آن است که خویشان و آشنایان و برادران دینی او را نیز وارد بهشت کند»(شیخ کلینی2،193:1370). «هر مومنی که برای برآوردن حاجت برادر مومن خود گام بردارد، خداوند متعال برای هر قدمی یک ثواب می نویسد و یک گناه از او کم می­کند و یک درجه از بهشت به او می افزاید»(شیخ مفید،27:1390). شیعیان ما را در سه چیز بیازمایید: در مواظبت بر اوقات نمازها، در نگهداری اسرارشان از دشمنان ما و در همدردی و کمک مالی به برادرانشان(میزان الحکمه،باب صفات الشیعه).

پیامدهای نیکوکاری

رفتار اجتماعی مطلوب به عنوان یک کنش اجتماعی، منجر به تسهیل ارتباط اجتماعی و افزایش انسجام اجتماعی[31] میان کنشگران در فضاي جامعه می­گردد. استحکام و پایداري جامعه می تواند از طریق آموزش، ترویج و افزایش رفتارهاي اجتماعی مطلوب، نظیر احسان و نیکوکاري حاصل گردد. بسیاري از متفکران بر این باورند که بنیان این نوع رفتارهارا باید در فرهنگ و به عبارتی در ارزشهاي دینی و هنجاري هاي جامعه جستجو کرد.

دورکیم به عنوان یکی از متفکران بزرگ جامعه شناسی بر این باور است که دین منشاء اصلی اصول اخلاقی و همبستگی اجتماعی است. وي بر این اعتقاد است که افراد جامعه با رعایت هنجارها و ارزشهایی که در دین شان تاکید شده است، انسجام و همبستگی در میان خود را افزایش می دهند(استونر[32]،84:1381).

دین و مذهب به واسطه کارکردهاي متعددي که دارد، می­تواند بر شادي[33] افراد مؤثر واقع شود .مثلاً مذهبی بودن می تواند به عنوان مانعی درمقابل فشار روانی عمل کند و آثار زیان بارآن را برطرف نماید که این موضوع درنهایت به ظهور احساسات و هیجانات مثبت منجر می شود. الیسون[34] (1991) با اتکاء به داده­هاي پژوهش خود، این نتیجه را اعلام کردکه یک ارتباط مستقیم و قابل توجه بین مذهبی خاص و شادي افراد وجود دارد. وي معتقد است افراد با گرایش و ایمان مذهبی قوي وسطح بالا، رضایت بیشتري از زندگی دارند و در نتیجه شادترهستند. برواح[35] نیزاین نتیجه را تأیید کرده و معتقد است هر چه بر دینداري افراد افزوده می­شود، میزان شادي آنان نیز بالاتر می­رود(برواح،423:2006-422).

با توجه به اینکه نوع دوستی و کمک به دیگران در همه ادیان، مورد تاکید قرار گرفته است برخی از محققان در سطح جزئی­تر به تاثیر خیرخواهی به دیگران بر آرامش روانی و شادي پرداخته­اند. هالر و هادلر بر این اعتقاد هستند که نوعدوستی و کمک به دیگران به عنوان یکی از مولفه­هاي دینی، باعث افزایش شادي در میان افراد جامعه می­شود(هال و هادلر،178:2006). نه تنها بررسی­هاي جامعه­شناختی بیانگر تاثیر کمک به دیگران و رفتار اجتماعی مطلوب بر انسجام اجتماعی و ایجاد شادکامی می­باشد بلکه تاثیر احسان و نیکوکاري بر انسجام جامعه و احساس شادي نیز در میان مبانی اسلام، بزرگان دین و مبلغان آن تاکید شده است. در باب پیامدهاي نیکوکاري در قرآن می توان به چند مورد اصلی اشاره کرد:

– کمک به دیگران منجر به برطرف شدن مشکلات انسان می­گردد (آیه5 سوره لیل تا10 سوره لیل و آیه 30 سوره نحل).

– کمک به دیگران و نیکوکاري منجر به دفع بلا و خطر از انسان و فرد نیکوکار در دو دنیا می­گردد (آیه89 سوره نمل).

– احسان به دیگري منجر به آمرزش گناهان فرد می­گردد (آیات 12 سوره مائده و 11تا16 سوره بلد).

در کل، از دیدگاه اسلام انسان موجودي تک­ساحتی نیست و علاوه بر بعد جسمانی داراي روح الهی است و شادي حقیقی، معرفتی است که از مراتب کمال بوده و توأم به بهجت و سرور نامتناهی است که از ثبات و پایداري برخوردار است. به طوریکه دستیابی به این نوع شادي ناشی از برخورداري از قواي عقلانی و وصول به نفس مطمئنه است. از این رو از نظر اسلام اموري که در ایجاد شادي حقیقی نقش بسزایی دارند، برخوردار از صفات عالیه­اي هستند که از لذتهاي نفس اَماره ونفس لوامه در می­گذرند و انسان را به نوعی اطمینان، رضامندي و پایداري رهنمون می­سازند .انسان دراین مرحله به مقام عالیه وجود خویش، یعنی نفس مطمئنه راه یافته که ثمره آن، فرح وشادي توأم با انبساط خاطر، بهجت و سرور قلبی است و در این حالت مطابق آیه شریفه «لا خوف علیهم و لا هم یحزنون» شدت فرح و شادی حقیقی را خواهد چشید.

در این تحقیق به نیکوکاري به عنوان مفهومی اثرگذار در توسعه فرهنگی توجه شده است. در این راستا به تاثیر متغیرهاي جامعه شناختی نظیر مشارکت اجتماعی، شبکۀ روابط اجتماعی و عدالت اجتماعی بر نیکوکاري پرداخت شده است.

بر این مبنا فرضیات تحقیق عبارتند از:

  • بین مشارکت اجتماعی و نیکوکاري رابطه وجود دارد.
  • بین شبکه روابط اجتماعی و نیکوکاري رابطه وجود دارد.
  • بین روحیه عدالت گرایی و نیکوکاري رابطه وجود دارد.

روش شناسی

روش پژوهش از نوع پیمایش می­باشد. ابزار مورد استفاده براي جمع­آوري اطلاعات، پرسش­نامه می­باشد که در ابتدا به صورت مقدماتی توزیع شده است و بعد از به دست آوردن اعتبار و روایی مورد نظر در جامعۀ آماري توزیع گردیده است. جامعه آماري آن کلیه شهروندان 15 سال به بالاي شهر کاشان است و با توجه به فرمول کوکران، نمونه آماري با (353) نفر از شهروندان در نظرگرفته شده است. نوع نمونه گیري از نوع خوشه اي بوده است و بر مبناي نقشۀ شهري، شهر کاشان به (11) ناحیه تقسیم بندي شده است که بر این اساس هر ناحیه به چند محله و هر محله به چند خیابان یا کوچه تقسیم بندي شده است و در نهایت در کوچه­هاي انتخابی پرسش نامه نهایی توزیع گردیده است.

اعتبار تحقیق از نوع محتوایی(صوری) است، بدین منظور مقیاسهاي ساخته شده در پژوهش در اختیار چندین متخصص به عنوان داوران، جهت ارزیابی قرار گرفته است و بر اساس نقدهاي صورت گرفته، پرسش نامه نهایی تنظیم شده است. پایایی[36] آن بر اساس ضریب آلفاي کرونباخ محاسبه شده است. در این راستا؛ پایایی متغیر نیکوکاري(64) درصد، متغیر مشارکت اجتماعی(81) درصد، متغیر شبکه روابط اجتماعی(71) درصد، متغیر عدالت گرایی (70) درصد ،متغیر احساس شادي(72) درصد، به دست آمده است که به نظر مطلوبند.

یافته­ها

از مجموع پاسخگویان،(7/48) درصد زن و (3/51) در صد مرد،(2/15) درصد دارای مدرک سیکل و کمتر،(7/37) درصد دارای مدرک دیپلم،(6/42) درصد دارای فوق دیپلم و لیسانس،(2/4) درصد دارای مدرک فوق لیسانس و بالاتر می­باشند.(5/46) درصد مجرد و (5/53) درصد متاهل و حداقل سن افراد شرکت کننده در این پژوهش 15 سال و حداکثر سن آنها 69 سال به صوریکه میانگین سنی پاسخگویان مورد مطالعه (37/28) سال می­باشد.در جداول زیر به توصیف متغیرهای اصلی تحقیق پرداخته می شود.

 

 

 

 

1.توصیف نیکوکاری

توصیف گویه­های نیکوکاری

جمله (خلاصه) موافقم تا حدی موافقم تا حدی مخالفم مخالفم میانگین
چراغی که به خانه رواست،به مسجد حرام است 5/3 2/5 8/26 2/64 52/3
تمایل به کمک به نیازمندان بدون درخواست آنها 3/51 40 5/6 3/2 40/3
محترم بودن نیکوکاران در نظرم با وجود نیازمند بودن خودشان 5/63 3/21 7/9 5/5 43/3
پرداخت مالیات یعنی کمک به زندگی خود و دیگران 1/28 2/45 2/14 3/12 89/2
چو عضوی به درد آورد روزگار*دگر عضوها را نماند قرار 4/67 8/24 8/4 9/2 57/3
دوری کردن از همکلامی با دیگران به خاطر دفع مسئولیت آنها 21 1/36 1/27 5/15 37/2
در صورت توان،تمایل داشتن به ضامن دیگران برای بانک 6/22 49 1/17 3/11 83/2
وساطت برای دیگران به ثوابش نمی ارزد،باعث درد سر می شود 5/25 9/33 6/31 9 76/2
میانگین 09/3

 

با توجه به نتاج جدول فوق گویۀ «دوری کردن از همکلامی با دیگران به خاطر دفع مسئولیت آن­ها» با میانگین(37/2) دارای کمترین میانگین می­باشد. گویه «به این بیت که می گوید: چو عضوی به درد آورد روزگار * دگر عضو ها را نماند قرار،اعتقاد دارم» با میانگین(57/3) و گویه «به این جمله که می گوید: چراغی که به خانه رواست به مسجد حرام است،اعتقاد دارم»[37] با میانگین(52/3) دارای بالاترین میانگین در میان گویه­های مفهوم نیکوکاری می­باشند. میانگین کل نیکوکاری شهروندان در شهر کاشان(09/3) در دامنه 1-4 است که بالاتر از حد متوسط است.

2.توصیف مشارکت اجتماعی

توصیف گویه­های مفهوم مشارکت اجتماعی

جمله (خلاصه) فعال متوسط به ندرت عدم شرکت میانگین
نحوه حضور در انتخابات 4/37 9/33 9/11 1/16 93/2
نحوه حضور در راهپیمایی هایی مثل روز قدس و … 4/17 7/27 5/24 3/30 32/2
نحوه حضور در برنامه­ها و مراسم های مذهبی 7/29 2/45 1/17 1/8 96/2
نحوه حضور در فعالیت های مسجد و حسینیه 1/18 8/34 9/32 2/14 57/2
نحوه حضور در نماز جماعت در طول یک سال گذشته 2/14 9/11 5/34 4/39 01/2
نحوه حضور در نماز جمعه در طول یک سال گذشته 2/5 7/7 8/16 3/70 48/1
حضور در کانون های فرهنگی و هنری مساجد 5/4 5/16 5/25 2/53 72/1
جمله (خلاصه) موافقم تا حدی موافقم تا حدی مخالفم مخالفم ……
اعتقاد به نشاط آور بون مراسم های مذهبی 8/44 5/44 4/7 2/3 31/3
همدل و نزدیک شدن افراد از طریق نماز جماعت 9/43 5/43 9 2/3 28/3
تمایل به برگزاری جشن در مکان های عمومی 3/50 39 4/8 6/1 39/3
موظف دانستن خود به شرکت در راهپیمایی 9/32 8/25 2/23 7/17 74/2
شرکت نکردن در اتخابات یعنی عدم حضور در جامعه 29 9/31 3/20 4/18 72/2
ناتوانی از شرکت در راهپیمایی علی رقم تمایل 3/21 7/18 3/23 1/27 34/2
میانگین 59/2

 

با توجه به نتایج جدول فوق، گویه «شرکت در نماز جمعه» با میانگین(48/1) و همچنین گویه «حضور در کانون های فرهنگی و هنری» با میانگین(72/1) دارای کمترین میانگین می­باشند.گویه «تمایل به برگزاری جشن عمومی در مکان­های عمومی شهر» با میانگین(39/3)، گویه «شرکت در مراسم های مذهبی و دیگر مناسبت ها منجر به ایجاد شادی افراد جامعه می­گردد» با میانگین (31/3) و همچنین گویه «شرکت در نماز جماعت منجر به ایجاد همدلی در بین افراد جامعه می گردد و رفع مشکلات را تسهیل می گرداند» با میانگین(28/3) دارای بالاترین میانگین در میان گویه­های مفهوم مشارکت اجتماعی می­باشند. میانگین کل مشارکت اجتماعی شهروندان(59/2) در دامنه 4.1 ارزیابی می شود.

  1. توصیف عدالت گرایی

توصیف گویه­های عدالت گرایی

جمله (خلاصه) موافقم تا حدی موافقم تا حدی مخالفم مخالفم میانگین
امکان پیشرفت بر حسب لیاقت نه امکانات برای افراد در جامعه 7/18 2/23 2/24 5/33 72/2
تمایل نداشتن به فدا کردن دیگران برای دستیابی به اهدافم 9/63 3/21 4/8 5/6 43/3
تمایل به رقابت با دیگران در شرایط مساوی، نه داشتن امکانات بیشتر 8/45 7/38 10 5/5 25/3
میانگین 13/3

 

با توجه به نتایج جدول فوق گویه «در جامعه ما افراد بر حسب لیاقتشان پیشرفت می­کنند، نه بر حسب داشتن امکانات »با میانگین (72/2) دارای کمترین میانگین و گویه«برای رسیدن به اهدافم حاظر نیستم دیگران را فدای خود کنم» با میانگین (43/3) دارای بیشترین میانگین در گویه­های مفهوم عدالت گرایی می­باشد.با توجه به جدول فوق میانگین عدالت گرایی شهروندان در شهر کاشان (13/3) در دامنه 4.1 است، که بالاتر از حد متوسط ارزیابی می­گردد.

4.توصیف شبکه روابط اجتماعی

توصیف گویه­های مفهوم شبکه روابط جتماعی

جمله (خلاصه) موافقم تا حدی موافقم تا حدی مخالفم مخالفم میانگین
احساس تنهایی کردن به علت نداشتن دوست و همکلام 9/23 3/22 8/24 29 59/2
مهم بودن همنشینی با دوستانم حداقل هفته­­­­ای یک مرتبه 41 5/33 5/14 6/10 05/3
هم کلاسی و هم صحبتی خیلی کم با اعضا خانواده 9/11 20 9/23 9/43 3
اهل به جا آوردن صله رحم نبودن و عدم رابطه با بستگان 10 1/18 5/26 2/45 07/3
کمک کردن بستگانم به من در هنگام مشکلات 3/22 41 6/20 5/15 7/2
عدم تمایل به رفتن به مهمانی به خانه همسایگان 9/23 1/28 2/23 5/24 49/2
عدم تمایل به داشتن رفت و آمد با همسایگان 8/35 6/42 2/14 8/6 08/3
عضو بودن در کانون ها منجر به تسهیل رفع مشکلات فردی 9/33 6/42 2/14 9 02/3
تمایل به برقراری رابطه دوستانه طولانی مدت با دیگران 9/82 3/10 2/4 6/2 74/3
تمایل به دیدار با دوستان،هفته­ای دو مرتبه 8/24 8/26 3/11 1/37 39/2
تمایل به دیدار با اعضای خانواده، هفته­ای بیش از دو مرتبه 6/71 4/18 8/4 2/5 56/3
تمایل به دیدار با بستگان، هفته­ای دو مرتبه 8/14 6/32 7/18 9/33 28/2
تمایل زیاد به عضویت در کانون های محلی و منطقه­ای 4/8 6/10 19 3/61 66/1
میانگین 81/2

 

جدول بالا نشان می دهد، گویه «تمایل زیاد به عضویت داشتن در کانون های محلی و منطقه­ای» با میانگین(66/1) دارای کمترین میانگین و گویه «تمایل به داشتن روابط دوستانه طولانی مدت با دیگران» با میانگین(74/3) دارای بیشترین میانگین در گویه­های مفهوم روابط اجتماعی می­باشد. با توجه به جدول فوق می توان بیان کرد که میانگین شبکه روابط اجتماعی شهروندان در شهر کاشان(81/2) در دامنه 4.1 ارزیابی می شود که بالاتر از حد متوسط است.

تحلیل داده­ها

علاوه بر توصیف مفاهیم تحقیق در سطور قبل، در جداول زیر به تحلیل یافته­ها پرداخته می­شود.

1.متغیرهای زمینه­ای و نیکوکاری

با توجه به نتایج حاصل از پژوهش در جدول زیر، بین نیکوکاري و سن رابطه معناداري وجود دارد و با افزایش سن، نیکوکاري هم افزایش می­یابد. از سوي دیگر، بین نیکوکاري و میزان تحصیلات رابطه معناداري وجود ندارد. همچنین نتایج دیگر تحقیق نشان می دهد که نیکوکاري برحسب وضعیت تاهل و جنس متفاوت نیست و نظرات یکسانی بین آنها وجود دارد.

رابطه سن و تحصیلات با نیکوکاری

متغیر سن تحصیلات
نیکوکاری همبستگی 16/0 05/0
معناداری 00/0 36/0

2.رابطه مشارکت اجتماعی،شبکه روابط اجتماعی و عدالت خواهی با نیکوکاری

متغیر مشارکت اجتماعی شبکه روابط اجتماعی عدالت گرایی
نیکوکاری پیرسون 40/0 25/0 20/0
معناداری 00/0 00/0 00/0

 

نتایج جدول فوق بیانگر این است که بین متغیر وابسته تحقیق یعنی نیکوکاري و متغیرهاي مستقل تحقیق یعنی مشارکت اجتماعی، شبکه روابط اجتماعی، عدالت اجتماعی و شادکامی رابطه معناداري وجود دارد. بدین معنا که با افزایش مشارکت اجتماعی، شبکه روابط اجتماعی و روحیه عدالت خواهی در جامعه، میزان نیکوکاري پاسخگویان نیز افزایش می یابد.

 

4.رگرسیون چند متغیره

ضرایب رگرسیون چندگانه بین متغیرهای مستقل و نیکوکاری

شاخص های آماری همبستگی چندگانه ضریب تعیین ضریب تعییت تعدیل شده ضرایب­بتای استاندارد مقدار t معنی داری
متغیر وابسته متغیرهای مستقل
نیکوکاری مشارکت اجتماعی 0.439 0.193 0.185 0.34 6.15 0.00
عدالت اجتماعی 0.09 1.86 0.06
شبکه­روابط اجتماعی 0.13 2.57 0.01

 

تحلیل رگرسیونی نشان می­دهد، ضریب همبستگی چندمتغیري براي ترکیب خطی متغیرهاي مشارکت اجتماعی، عدالت اجتماعی، شبکه روابط اجتماعی ونیکوکاري شهروندان کاشانی برابر با(439/0) و ضریب تعیین(193/0) می­باشد که با توجه به معناداري(000/0) مدل تحقیق تایید می­گردد. همچنین بر مبناي مقدار ضریب تعیین، می توان گفت که(3/19) درصد واریانس میزان نیکوکاری شهروندان توسط متغیرهای مستقل قابل تبیین می­باشد. بر مبناي مقادیر ضرایب بتاي استاندارد شده، می­توان گفت که؛ متغیر مشارکت اجتماعی با ضریب بتای(34/0)، مقدار تی (15/6) و معناداري (00/0) تاثیر قابل توجهی در پیش بینی کنندگی میزان نیکوکاري شهروندان کاشانی دارد. متغیر عدالت اجتماعی با ضریب بتای(09/0)،مقدار تی (86/1) با توجه به معناداری(06/0) در پیش بینی کنندگی میزان نیکوکاری شهروندان کاشانی نقش چندان موثری ندارد متغیر شبکه روابط اجتماعی نیز با ضریب بتاي(13/0)،مقدار تی(57/2) و معناداری(01/0) نیز در پیش بینی کنندگی میزان نیکوکاری شهروندان کاشانی موثر می­باشد.

 

نتیجه­گیری

گستره­ی پژوهش حاضر در دو حیطه­ی علی و پیامدي تعریف شده است. در بخش «علـی» به بررسی عوامل موثر بر نیکوکاری و در بخش «پیامدی» به مطالعه تاثیر نیکوکاري بر روح و روان (هیجانات خوشایند) افراد با در نظرگرفتن احساس نشاط و شادي حاصل از این عمل حسنه، پرداخته شده است.

نتایج بخش «علـی» بیانگر این است که اگرچه شبکه روابط اجتماعی و عدالت­گرایی بر تمایل افراد به احسان و انجام کارهاي خیرخواهانه اثر گذار بوده­اند، اما تاثیر مشارکت اجتماعی بیشتر است. بر این مبنا می توان استدلال کرد که حضور در جامعه عامل مهمی براي آگاه شدن از وضعیت دیگران است. نتایج این تحقیق در راستاي نظرات دیگر اندیشمندان که بر مشارکت اجتماعی به عنوان عنصري مهم در توسعه اجتماعی و فرهنگی تاکید دارند هم­سو می­باشد. آتال بر این اعتقاد است که مشارکت مردم به یکی از مسائل مهم زمان حال تبدیل شده است.(وحیدا و نیازی،120:1383)که می­تواند تاثیر قابل توجهی بر توسعه اجتماعی و فرهنگی بگذارد، به طوري که می­توان از آن به عنوان عاملی موثر جهت تسهیل توسعه اجتماعی نام برد.

فعالیتهاي اجتماعی و به عبارتی مشارکت اجتماعی منجر به آگاهی از مشکلات دیگران می­گردد. لازمه انجام کارهاي خیرخواهانه آگاهی یافتن از این امر است که بدانیم نیازمندانی در جامعه وجود دارند. همچنین تاثیرگذاري مشارکت اجتماعی موید این نکته است که چرا دین اسلام به دفعات بر مضرات اجتماعی و فردي گوشه­گیري و انزوا، تاکید کرده است و در مقابل بر حضور فعال و مستمر در جامعه تاکید داشته است. در این زمینه پیامبر اسلام (ص)می­فرمایند: «ای مردم! به اجتماع روی آورید و از جدایی بپرهیزید». امام باقر(ع) نیز می­فرمایند: «گرد هم آیید و با هم گفتگو کنید که فرشتگان، شما را احاطه می­کنند. خدا رحمت کند هر کسی را که امر ما را زنده می­کند»(جوادی آملی،278:1391-277).

در این راستا می­توان بیان کرد که دستیابی به توسعه اجتماعی و فرهنگی نیازمند ترویج عناصر و مولفه­هاي فرهنگی نظیر؛ خیرخواهی و نیکوکاری است. براي ترویج نیکوکاري باید از مولفه­هاي مشارکت اجتماعی و شبکه ارتباطات اجتماعی بهره گرفت تا از این طریق توسعه فرهنگی و اجتماعی فراهم گردد. در راستاي این نتیجه تحقیق، مک کله لند[38] نیز علاقه به خیرخواهی و سعادت دیگران را همانند احساس «نیاز به موفقیت[39]» امری ضروری برای توسعه و نوسازی می داند(محسن تبریزی،طباطبایی و مرجانی،153:1385).

بنابراین با توجه به اینکه نیکوکاري یکی از مولفه­هاي ارزشی نظام فرهنگی است، ترویج آن در جامعه به منزله ایجاد فضایی براي توسعه فرهنگی است. از سوي دیگر با افزایش نیکوکاري و ترویج آن به عنوان یک رفتار اجتماعی مطلوب، زمینه توسعۀ اجتماعی نیز فراهم می­گردد.

نتایج پیامدي پژوهش حاضر نیز موید ادبیات نظري تحقیق، چه از نظر جامعه شناختی و چه از منظر تعالیم اسلامی است. مطابق آیات و روایات اسلامی، نیکوکاري یکی از اعمال موکد در دین اسلام می­باشد. به طوري که آیات و روایات زیادي درباره اهمیت اجتماعی و به عبارتی اثرگذاري مادي و معنوي آن شده است. باتوجه به اینکه نیکوکاري یکی ازمولفه­هاي ارزشی دین اسلام می­باشد، نتایج این تحقیق، نتایج تحقیقات الیسون (1991) و برواح(2006) که انجام اعمال دینی منجر به افزایش احساس شادمانی می­گردد، را به طور غیر مستقیم تایید می­کند. همچنین بر این مبنا می توان نتیجه گرفت که افزایش نیکوکاري در جامعه منجر به افزایش احساس رضایت از زندگی می گردد و به تبع آن با افزایش رضایت از زندگی و احساس شادي افراد جامعه، کیفیت زندگی افراد جامعه نیز افزایش می­یابد. نتایج این تحقیق، نتایج تحقیق هالر و هادلر(2006) که نوع دوستی و کمک به دیگران به عنوان یکی از مولفه­هاي دینی، باعث افزایش شادي در میان افراد جامعه می شود را نیز تایید می­کند. مطابق نتایج تحقیقات صورت گرفته و از سوي دیگر مطابق آیات و روایات، انجام عمل نیکوکاري و احسان منجر به ایجاد احساس شادي در روان افراد عمل کننده به نیکویی می­گردد. همچنین این عمل منجر به افزایش امید به زندگی و رضایت اجتماعی دریافت کنندگان نیکوکاري می­گردد. در واقع نتایج تحقیق، آیات و روایات در زمینه تاثیر نیکوکاری بر مردم را تایید می­کند.

در پایان می­توان بیان کرد که نیکوکاري به عنوان یک رفتار اجتماعی مطلوب یکی از مولفه­ها و عناصر مهم نظام فرهنگی هر جامعه­اي می­باشد که در دین اسلام نیز به آن توجه زیادي شده است. بر این مبنا، لزوم توجه و مطالعه آن قابل تامل می­باشد. هر جامعه­اي براي تسهیل مسیر توسعه اجتماعی و فرهنگی خود باید عناصر و مولفه­هاي تاثیرگذار خود را بیابد تا با تقویت آن در جامعه بتواند به اهداف مشخص نظام اجتماعی خود دست یابد. با توجه به نتایج تحقیقات می توان بیان کرد که بیان اثرگذاري و نتایج مثبت نیکوکاري در جامعه منجر به افزایش و ترویج این عمل در جامعه می­گردد. انسان ها با درك این نکته که نیکوکاري چه بازخوردي براي جامعه به طور عام و خودشان به طور خاص دارد، ترغیب به انجام این عمل می گردند. از سوي دیگر مسئولان هم با توجه به شناخت زمینه­ها و عوامل اثرگذار بر گسترش و ترویج نیکوکاري، می­توانند برنامه­ریزي­هاي مناسبی را بر مبناي این تحقیق به طور خاص و تحقیقات دیگر به طور عام، صورت دهند. همچنین مدل رگرسیون در تحقیق حاضر نشان می­دهد، متغییرهاي مشارکت اجتماعی، شبکه روابط اجتماعی و عدالت­گرایی حدوداً 19 درصد از واریانس صفت نیکوکاري را تبیین می­کنند، به طوریکه متغیر مشارکت اجتماعی بیشترین نقش را در تبیین نیکوکاري دارد.(بتا 34/0).

پیشنهادات

با در نظر گرفتن اثرات مثبت امر نیکوکاری بر جامعه و افراد عضو آن و بررسی صورت گرفته در مورد عواملی که بر روی این امر تاثیرگذار بوده و با توجه به نتایج این پژوهش که نشان می­دهد بیشترین تاثیر بر میزان نیکوکاری را مقوله مشارکت بر عهده دارد، لذا دو پیشنهاد کاربردی در این زمینه ارائه می­گردد؛ اولین مورد اینکه مشارکت و حضور افراد بویژه خیرین در جامعه و آگاه شدن و مشاهده وضعیت دیگران بویژه نیازمندان از نزدیک، نقش بسزایی در افزایش نیکوکاری در بین آنها خواهد داشت. مورد دیگری که میتوان به آن اشاره کرد این است که در جریان گذاشتن و مطلع کردن خیرین از نتایج فعالیت­ها و کمک­های خیرخواهانه آنها در کمک­رسانی به نیازمندان و اقشار آسیب­پذیر جامعه نیز نقش مهمی در اعتمادسازی، خرسندی و اطمینان آنها به شبکه­های نیکوکاری و استمرار کمک­رسانی آنها در جامعه خواهد داشت، مساله­ای که خیلی به آن توجه نشده و در اکثر مواقع بعد از کمک رسانی خیرین، هیچ گونه اطلاع­رسانی در این زمینه به آنها داده نمی­شود.

با  در نظر گرفتن این شرایط می­توان به شیوه های گوناگون روی این دو مقوله مانور داد که یکی از این شیوه­ها تبلیغ و ترویج امر نیکوکاری و شان بالای آن از طریق وسایل ارتباط جمعی بویژه تلویزیون و نشان دادن اینکه عواید حاصل از این امر در چه راه­هایی خرج و گره­گشای مشکلات افراد نیازمند در جامعه هست، می­باشد.

منابع

1 – قرآن کریم، ترجمه مهدي الهی قمشه­اي.

2- نهج الفصاحه،«قصار رسول اکرم(ص)»،ترجمه مرتضی فرید تنکابنی

3- نهج البلاغه«نامه­ها و خطبه­های امیرالمومنین(ع)»،ترجمه محمد دشتی

4- استونز، راب(1381)متفکران بزرگ جامعه شناسی، نشر مرکز، چاپ دوم، تهران.

5- اسمیت، فیلیپ(1387) درآمدي بر نظریه فرهنگی، ترجمه حسن پویان، نشر دفتر پژوهشهاي فرهنگی، چاپ دوم

6- باستانی، سوسن (1387) جنسیت، فرهنگ، ارزش­ها و نگرش­ها، نشر فرهنگ، هنر و ارتباطات

7- بلینگتون، روزاموند، استرابریج، شیلا، سایدز، لنور گرین و سیمونز، آنت فیتز(1380) فرهنگ و جامعه «جامعه شناسی فرهنگ» ترجمه فریبا عذب دفتري، نشر قطره، چاپ اول

8- بودون، ریمون و بوریکو، فرانسوا (1385) فرهنگ جامعه شناسی انتقادي، ترجمه عبدالحسین نیک­گهر، نشر فرهنگ معاصر، چاپ دوم: تهران

9- بونر، جرد و وانک (1390) نگرش و تغییر نگرش، ترجمه جواد طهوریان، تهران، نشر رشد

10- بیرهوف، هانس ورنر (1387) رفتارهاي اجتماعی مطلوب، تحلیل انواع رفتارهاي اجتماعی از دیدگاه روان شناسی اجتماعی، ترجمه رضوان صدقی نژاد، نشر گل آذین، چاپ دوم، تهران.

11- تري یاندیس، هریس (1378) فرهنگ و رفتار اجتماعی، ترجمه نصرت فتی، تهران: انتشارات رسانش

12- جوادي آملی، عبدا…(1391) مفاتیح الحیاه، مرکز نشر اسراء، چاپ سی و هشتم: قم.

13- حاجیلری، عبدالرضا (1381) کنکاشی در تغییر ارزش­ها، پژوهشکده فرهنگ و معارف

14- حبیب­پور، کرم­و غفاری، غلامرضا(1390) «توسعه فرهنگی زنان (مطالعه موردی استان قم)»،زن در فرهنگ و هنر(پژوهش زنان) دوره3، شماره96:3-77

15- ربانی، رسول و شهابی، سیامک(1389) بررسی ارزشهاي اخلاقی جوانان شهري اصفهان، مطالعه و پژوهشهاي شهري و منطقه اي، سال دوم، شماره پنجم،92.77

16- ریتزر، جورج (1386) نظریه­هاي جامعه شناسی در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثی، نشرعلمی، چاپ دوازدهم

17- سلزام، هوارد (1387) اخلاق و پیشرفت، ارزش های نوین در جهان انقلابی، ترجمه مجید مددي، نشر ثالث، چاپ اول؛ تهران.

18- شارون، جوئل (1388) ده پرسش از دیدگاه جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوري، نشر نی ،چاپ هفتم

19- شیخ مفید، محمد بن نعمان (1390) الاختصاص، ترجمه حسین صابري، انتشارات علمی و فرهنگی

20- طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن (1380) مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ترجمه علی کرمی، جلد10، نشر فراهانی، چاپ اول

21- کلانتري، علی اکبر (1390) اخلاق زندگی، نشر دفتر معارف اسلامی، چاپ سوم.

22- کلین، ملانی و اسمتانا، جودیث2(1389) رشد اخلاقی«کتاب راهنما»،ترجمه محمدرضا جهانگیرزاده، علیرضا شیخ شعاعی و سیدرحیم راستی تبار، نشر پژوهشگاه علم و فرهنگ اسلامی جلد اول.

23- کلین،ملانی و اسمتانا،جودیث1(1389) رشد اخلاقی«کتاب راهنما»،ترجمه محمدرضا جهانگیرزاده،علیرضا شیخ شعاعی و سیدرحیم راستی تبار،نشر پژوهشگاه علم و فرهنگ اسلامی جلد دوم.

24- کلینی رازي، ابوجعفر محمد بن یعقوب (1370) اصول کافی، جلد دوم، ترجمه و شرح فارسی محمد باقر کمره اي، انتشارات اسوه، چاپ ششم

25- گنجی، محمد و الماسی، احسان (1391) مطالعه وضعیت کیفیت فرهنگی و اجتماعی، شهروندان، مطالعه موردي شهرکاشان، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال هشتم، شماره27،194-169

26- محسنی، منوچهر (1379) بررسی آگاهی ها، نگرشها و رفتارهاي اجتماعی – فرهنگی در ایران، دبیرخانه فرهنگ عمومی کشور.

27- محمدي اصل، عباس (1388) نظریه­هاي جامعه شناسی، انتشارات جامعه شناسان، چاپ اول.

28- مطهری، مرتضی(1388) جامعه و تاریخ، انتشارات صدرا، چاپ بیست و دوم

29- مطهري، مرتضی (1385) انسان در قرآن، انتشارات صدرا، چاپ بیست و پنجم

30- مطهري، مرتضی (1389) انسان کامل، انتشارات صدرا، چاپ چهل و ششم

31- محسنی تبریزی، علیرضا، طباطبایی، محمود و مرجانی، سیدهادی(1385) «نظریه­های روان شناختی و رویکردهای تلفیقی مشارکت»، مجله سیاست داخلی،سال اول،شماره اول: 176-147

32- وحیدا،فریدون و نیازی،محسن(1383) «تاملی­در مورد رابطه بین ساختار و مشارکت اجتماعی در شهر کاشان»،نامه علوم اجتماعی،شماره145:23-117.

 

33-Batson. C. D. (1983). Sociobiology and the role of religion in promoting social

behavior: An alternative view. Journal of Personality and Psychology ,45,1380-1387

34-Borooah, V. K. (2006) What makes people happy? Some evidence from

Northern Ireland. Journal of Happiness Studies, 7, 427-465.

35-Haller, H. & M. Halder (2006) “How Social Relations and Structures Can Produce

Happiness and Unhappiness’, Social Indicators Research, 75: 169-216

36-Hinde,R. A. (2001). Responsibility: A biological perspective. in A. E. Auhagen

&H. W. Bierhoff (Eds),Responsibility-the many faces of a social Phenomenon

(pp. 23. 33). London: Routledge.

37-Feldman,R. E. (1968). Response to compartriot and foreigner Who seek assistance.

Journal of personality and social Psychology,10,202.214.

38-Montada,L. Schmitt,M. ,&Dalbert,C. (1991). Prosocial commitments in the family

: Situational,personality and systemic factors. in L. Montada & H. W.

39-Bierhoff(Eds.),Altruism in social systems(pp. 177-203). Lewiston,NY: Hogrefe.

  1. culture

[2].T.Parsons

[3].Lyd Kluckhohn

[4].Bilingtone

[5].Kardiner

[6].R.Boudon & F.Bourricaud

[7].E.Durkheim

[8].Bierhoof

[9].Helping

[10].Hinde

[11].Moral Animal

[12].H.Selsam

[13].Webster

[14].Batson

[15].Campbell

[16].Montada,Schmidt & Dalbert

[17]. Paris,Athens And Boston

[18].Triandis,Vassiliou,Nassiakou

[19].R.Benedict

[20].Pattern Of Culture

[21].Jurgen Habermas

[22].Cultural Development

[23].Batson

[24].Campbell

[25].Trivers

[26].Social Network

[27].Social Participation

[28].Voland

[29] .در برخی از زبان ها برای تاکید بر آخرین درجه یک امر آن را به صورت مصدر می آورند(مثلا گفته می شود علی (ع) عدل جهان انسانیت است)(مکارم شیرازی1،670:1370)

[30].حکمت نهج البلاغه

[31].Social intrgeration

[32].Stones

[33].Happy

[34].Allison

[35].Borooah

[36].Reliabelity

[37] .این گویه معکوس می­باشد.

[38].Mc Cleland

[39].Need for Achievement

0 پاسخ

دیدگاه خود را ثبت کنید

تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟
در گفتگو ها شرکت کنید.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *