تبیین مشارکت شهروندان کاشانی در امر نیکوکاری
علی محمودزاده مرقی
مدرس دانشگاه پیام نور – واحد کاشان Ali.sociology2015@gmail.com
مددکار اجتماعی کمیته امداد امام خمینی(ره) شهرستان کاشان
چکیده
ارزشهاي اخلاقی- اجتماعی، متشکل از قواعد و عناصرياند که انسانها با کاربست آنها در زندگی اجتماعی، رفتار خود را نسبت به دیگران تنظیم میکنند. کنشگران نظام اجتماعی با فراگیري این عناصر و مولفهها و همچنین درونی کردن و اشاعه آنها، بقاي ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه خود را تضمین میکنند.
در این میان، یکی از مهمترین ارزشهاي اخلاقی – اجتماعی، نیکوکاري است که در نوشتار حاضر به دلیل اهمیت و ضرورت آن در جامعه، با روش پیمایش و ابزار پرسشنامه به تبیین علی و پیامدي(اثرپذیري و اثرگذاري) این صفت حسنه پرداخته شده است. جامعه آماري پژوهش شهر کاشان و 353 نفر از افراد بالاي 15 سال به شیوه نمونهگیري خوشهاي در معرض انتخاب قرار گرفتهاند.
یافتههايتحقیق بیانگر این است که میانگین نیکوکاري در بین شهروندان، بالاتر از حد متوسط (09/3 از 4) بوده و آن با متغیرهایی چون مشارکت اجتماعی (r=0/40)، عدالت گرایی (r=0/20) و شبکه اجتماعی (r=0/25) رابطه مستقیم و مثبت دارد. از سوي دیگر، با افزایش صفت نیکوکاري درجامعه، شاهد بروز و ظهور هیجانات و احساسات خوشایند به ویژه احساس شادي و نشاط در بین شهروندان میباشیم(r=0/19). همچنین مدل رگرسیون در تحقیق حاضر نشان میدهد، متغییرهاي مشارکت اجتماعی، شبکه روابط اجتماعی و عدالتگرایی حدوداً 19 درصد از واریانس صفت نیکوکاري را تبیین میکنند، به طوریکه متغیر مشارکت اجتماعی بیشترین نقش را در تبیین نیکوکاري دارد.(بتا 34/0).
واژگان کلیدي
نیکوکاري، مشارکت اجتماعی، عدالت گرایی، شبکه اجتماعی، نشاط اجتماعی
طرح مساله
هر گروهی براي ماندن و بودن خود نیازمند ایجاد مجموعهاي از عقاید، ارزشها و قواعد میباشد که به آن فرهنگ [1]گفته میشود(شارون 137: 1388). پارسونز[2] فرهنگ را نظام الگودار و سامانمندي از نمادها میداند که اهداف جهت گیري کنشگران، جنبههاي ملکه ذهن شده نظام شخصیتی و الگوهاي نهادمند نظام اجتماعی را در بر میگیرد(ریتزر 139: 1386). لید کلوکهان [3]فرهنگ ها را طرحوارههایی براي زندگی کردن میداند که در جریان تاریخ شکل میگیرند؛ وي فرهنگ را متشکل از اجزاي متفاوت میداند. به اعتقاد کلوکهان، فرهنگ پویا و سازمان یافته است و همچنین وسیلهاي است که افراد، توسط آن خود را با زندگی اجتماعی تطبیق میدهند و بیان خلا ق را فرا میگیرند(بلینگتون[4] و همکاران 34: 1380-33).
هر نظام فرهنگی بر مبناي ارزشها و هنجارهاي خود، عناصر و مولفههایی را مورد تاکید و ترویج قرار میدهد. کنشگران نظام اجتماعی با فراگیري این عناصر و مولفهها و درونی کردن آنها، بقاي اجتماعی و فرهنگی جامعه خود را تضمین میکنند. به اعتقاد کاردینر[5]، با هر نظام اجتماعی – فرهنگی یک « شخصیت پایه» متناظر است. بر این مبنا می توان بیان کرد که «من(شخصیت) یک رسوب فرهنگی است»(بودون و بوریکو[6] ،513:1385).
به اعتقاد پارسونز نظام فرهنگی به افراد جامعه، در جهت ایجاد ارتباط با یکدیگر کمک میکند و به آنها اجازه میدهد تا با یکدیگر رابطه پویا و معناداري داشته باشند(اسمیت 52:1387). دامنه روابط هر کنشگري را میتوان در رابطه او با خالق خود، همنوعان خود و محیط اجتماعی و فرهنگی اطراف او خلاصه نمود. نحوه تعامل انسان در هر یک از این حوزهها و میزان تاثیر حوزههاي فوق در یکدیگر، در بهبود زندگی او نقش مهمی را ایفا میکنند. دراین میان، نحوه تعامل انسان با همنوعان و محیط اطراف نیز بسیار مورد توجه است(کلانتری 5:1390). در واقع نظام فرهنگی با تاکید بر مولفههاي ارزشی نظیر؛ همیاري، احترامگذاري به دیگري، صداقت، درستکاري و مواردي از این قبیل که به عنوان رفتارهاي اجتماعی مطلوب نام برده میشوند، زمنیه انجام تعامل میان کنشگران را تسهیل میکند.
رفتار اجتماعی مطلوب در سطح فردي و مسئولیت مشترك در سطح اجتماعی با ارزش همدردي و کمک به دیگران ارتباط نزدیکی دارند. این دو زمینه از مدتها قبل مورد توجه برخی دانشمندان نیز قرار گرفتهاند. مثلا آدام اسمیت کتابی درباره نظریه احساسات اخلاقی نوشته است که در آن به موضوعاتی مانند جرم و گناه، عدالت، فضیلت و مقررات اجتماعی و مسایل دیگري از این دست پرداخته است. امیل دورکیم[7] در کتاب خود «تقسیم کار در جامعه»، نظریه مسئولیت مشترك را پایهگذاري کرده است. همچنین دست کم دو مورد از ایدهآلهاي اعلامیه حقوق بشر در خلال انقلاب کبیر فرانسه (برابري و برادری) مستقیماً به رفتارهاي اجتماعی مربوط مطلوب می شود(بیرهوف[8]، 16:1387-15).
به عبارتی، برخی از کارهایی که انسان انجام میدهد نه به منظور سودي از آنها و یا دفع زیانی به وسیله آنها، بلکه صرفاً تحت تاثیر یک سلسله از عواطف اخلاقی انجام میدهد که میتوان از آن به عنوان خیر اخلاقی نام برد(مطهری؛19:1385). و در کل رفتارهاي اجتماعی مطلوب نظیر نوعدوستی، نیکوکاري و کمک به دیگران در این قالب، یعنی خیراخلاقی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و از آنها به عنوان رفتارهای جامعهگرا یاد میشود(کلین و اسمتانا،837:1389). به دلیل اهمیت اجتماعی آن صفات است که حتی انبیاي الهی، یکی از وظایف خود راترویج رفتارهاي اجتماعی مطلوب دانستهاند. مثلاً پیامبر اکرم(ص) میفرمایند: براي مکارم اخلاقی فرستاده شده است(شیخ طبرسی،333:1380).
یکی از شاخصهاي رفتار اجتماعی مطلوب، نیکوکاري (کمک به دیگران)است؛ در توضیح این صفت حسنه میتوان گفت که نیازهاي مشترك اجتماعی و روابط ویژه زندگی انسانی، انسانها را آنچنان به یکدیگر پیوند میزند و زندگی را آنچنان وحدت میبخشد که افراد را در حکم مسافرانی قرار میدهد که در اتومبیل یا یک هواپیما یا یک کشتی سوارند و به سوي مقصدي در حرکتاند و همه با هم به منزل میرسند و یا همه با هم از رفتن میمانند و همه با هم دچار خطر میگردند و سرنوشت یگانهاي پیدا میکنند(مطهری،18:1388). در واقع انسان موجودی اجتماعی است و به صورت گروهی زندگی میکند و «کمک کردن[9]» وی که تعبیر به «نیکوکاری» می شود، تنها در صورت حضور او در جامعه مطرح میگردد(بیرهوف،71:1387).
به منظور افزایش رفتارهاي اجتماعی مطلوب نظیر نیکوکاري در میان شهروندان یک جامعه دو مسیر کلی میتوان ترسیم کرد. نخست از طریق مطالعه رفتارهاي اجتماعی مطلوب و پیامدهاي آن و اشاعه آن از طریق مطالعه صورت گرفته در جامعه و دیگري از طریق شناخت علل تاثیرگذار بر رفتارهاي اجتماعی مطلوب؛ برهمین مبنا نوشتار حاضر به نوعی هر دو رویکرد بررسی نیکوکاري به عنوان یکی از رفتارهاي اجتماعی مطلوب و پیامد آن و دیگري بررسی علل اجتماعی تاثیر گذار بر نیکوکاری و همچنین میزان تاثیر نیکوکاري بر احساس نشاط و شادي را مدنظر قرار داده است؛ پس میتوان به این سوال که ” چه مواردی میتواند در توسعه و گسترش عمل نیکوکاری در جامعه موثر باشد و برای اشاعه این امر چه کارهایی میتوان انجام داد” به عنوان مساله اصلی و بنیادی این پژوهش اشاره کرد.
ادبیات نظري
همۀ افراد جامعه ارزشهاي مشترك را از طریق فرایند جامعهپذیري به صورت کموبیش متفاوتی درونی میکنند(بودون و بوریکو،515:1385). یکی از ارزشهاي مشترك کمک به دیگران و نیکوکاري میباشد. رفتار مسئولانه و هدفمند در مورد کمک کردن، مفهومی است که فقط در مورد انسان مصداق دارد و درباره جانداران دیگر صدق نمیکند(هینده[10]،2001 به نقل از بیرهوف 70:1387). حتی بر همین مبنا انسان را «حیوان اخلاقی[11]» نامیدهاند(سلزام[12]،25:1387). رفتارهای اجتماعی مطلوب به طور عام و نیکوکاري و کمک به دیگران به طور خاص در قالب دیدگاههاي مختلفی قابل طرح و بررسی است. از یک سو میتوان بیان کرد که نیکوکاري مولفهاي فرهنگی است و ریشه در نظام فرهنگی جامعه دارد و از سوي دیگر میتوان بیان کرد که این مولفه فرهنگی تحت تاثیر نظام اجتماعی و شخصیتی کنشگران اجتماعی قرار دارد. بر این مبنا در ابتدا نیکوکاري به عنوان مولفه فرهنگی تاثیرگذار بر توسعه فرهنگی قابل طرح و بررسی است و سپس تاثیرگذاري متغیرهاي اجتماعی و فردي بر آن قابل تامل میباشد. همچنین در این راستا میتوان به تاثیري که نیکوکاري بر روان افراد میگذارد نیز اشاره کرد.
اگر چه نگرش مثبت یا منفی نسبت به موضوعی همانند خیرخواهی ممکن است توجه ما را به یک سوی آن معطوف گرداند و باعث گرایش و رفتار ما به تفسیرهای هماهنگ با نگرش شود(بونر و وانک، 242:1390 ) اما محققان استدلال کردهاند که ارزشها در تعیین اهمیت نگرشها برای افراد، نقش اساسی ایفا میکند. چرا که ارزشها ترکیبی از ایدهها و نگرشهاست که بها و مطلوبیت چیزی را در مقایسه با چیز دیگری نشان میدهد(حاجیلری، 39:1380 ). سه عامل در تعیین اهمیت نگرش، نقش کلیدی دارد که عبارتند از: نفع شخصی، همانندسازی اجتماعی و وابسته به ارزش بودن، به این معنا که هر قدر یک نگرش، پیوند نزدیکتری با ارزشهای فرد داشته باشد، اهمیت آن نگرش برای فرد بیشتر خواهد بود بنابراین ارزشهای حاکم بر جامعه میتواند در نوع و نگرش و رفتار اعضای جامعه نقش مهمی ایفا کند. ارزشها، تصاویر ذهنی هدایتگر کنش اجتماعی هستند که بعضی از این تصاویر ذهنی از نظر اجتماعی مطلوب یا به اصطلاح خوب و بعضی دیگر به عنوان بد مشخص میشوند در نتیجه ارزشها در بردارنده عنصری از مطلوبیت و یک جزء اخلاقی است که اشکال متفاوت رفتار بشری را متمایز میسازد که انسانها برای آن رفتارهای بهتر یا بدتر و پذیرفتنی و نپذیرفتنی تلاش میکنند. تیبیباتومور مینویسد رفتار اجتماعی انسان به وسیله ارزشها، نگرشها و علایق، جهت داده میشود و در واقع ارزش یک راهنما برای کنش ارائه میدهد( باستانی، 19:1387 )
رفتار اجتماعی مطلوب و نیکوکاری
واژههای «رفتار توام با کمک رسانی»، «رفتار اجتماعی مطلوب» و «نوعدوستی» اغلب مترادف با یکدیگر به کار برده می شوند. در حالیکه «کمک کردن» واژه گستردهاي است و شامل انواع حمایتهایی می شود که در رفتارهای متقابل افراد به چشم میخورد. مفهوم «رفتار اجتماعی مطلوب» محدودتر است و هدف آن بهبود شرایط دریافت کننده کمک است.
انگیزه کسی که مبادرت به چنین کاري میکند، انجام تعهدات حرفهاي نیست و دریافتکننده کمک نیز، یک سازمان نیست بلکه یک فرد میباشد. واژه «نوعدوستی» به آن دسته از رفتارهای اجتماعی مطلوب اشاره دارد که دارای فشاری مضاعف است به این معنی که انگیزه یاريدهنده، همدلی و خود را به جاي دیگران گذاردن میباشد(بیرهوف،23:1387).
از میان مفاهیم مطرح شده میتوان گفت «نوعدوستی» به «نیکوکاری» نزدیکتر است. مشخصه نوعدوستی با تاکید بر نیازهای دیگران، توجه به بهبود وضع آنها و یافتن راه حلی برای مشکلاتشان است. در دایرة المعارف وبستر[13]، نوعدوستی را «علاقه و گرایش متواضعانه و ناشی از عدم خودخواهی نسبت به رفاه دیگران و یا توجه کردن به آن» تعریف کردهاند. برخی از متفکرین اجتماعی رفتارهاي اجتماعی مطلوب نظیر نیکوکاري را در ذیل ارزشهاي یک جامعه قرار میدهند. آنها بر این اعتقاد هستند که ارزشها گونهاي از معیارهاي فرهنگیاند و بیانگر دستهاي از اهداف کلی میباشند که در حیات اجتماعی، مطلوب قلمداد میشوند .ارزشها تداركکننده مفهوم و مشروعیت نهایی براي قواعد و ضوابط رفتارهاي اجتماعی محسوب می شوند(محسنی،362:1379 به نقل از ربانی و شهابی،78:1389).
یکی از سوالات عمده در میان اندیشمندان اجتماعی این است که آیا رفتارهاي اجتماعی مطلوب نتیجه یک انتخاب طبیعی است، یا اینکه متاثر از فرهنگ است(باتسون[14]،1983 و کمپبل[15]1975-1965 به نقل از بیرهوف 69:1387). در پاسخ به سوال فوق، میتوان گفت که رفتار اجتماعی مطلوب و به عبارتی نیکوکاري در دو قالب زیست شناختی و جامعه شناختی مورد بررسی قرار میگیرد. در قالب زیست شناختی یک نگرش اساسی این است که رفتار توام با کمک رسانی، احتمال دارد بر پایه انتخاب طبیعی استوار باشد که به وسیله توالی همانندسازي هدایت میگردد. بهترین نمونه این امر کمک کردن اعضاي خانواده به یکدیگر است. مثلاً پدر و مادر از کودکان خود حمایت میکنند و از نظر وقت و هزینه، سرمایهگذاريهاي زیادي در جهت رفاه آنان انجام میدهند. فرزندان هم موقعی که والدینشان پیر میشوند از آنها مراقبت و حمایت میکنند (مونتادا،اشمیت و دالبرت[16]،1991 به نقل از همان:70).
ازسوي دیگر، نتایج مطالعات بیانگر این است که میزان انجام و تمایل به رفتارهاي اجتماعی مطلوب نظیر کمک به دیگران در میان فرهنگهاي مختلف، متفاوت میباشد. یکی از نخسیتن مطالعات انجام شده در زمینه تفاوتهاي فرهنگی در کمکرسانی در شهرهاي پاریس، آتن و بوستون[17] صورت گرفته است. نتایج مطالعات نشانگر این است که در بوستون(85) درصد از افراد مورد مطالعه، در پاریس(68) درصد از افراد مورد مطالعه، و در آتن تنها(12) درصد از افراد مورد مطالعه حاضر به کمک رسانی به دیگری شدهاند و یا تمایل به انجام رفتار اجتماعی مطلوب داشته اند(فلدمن،تریاندیس،واسیلیو و نازیاکو[18] ،1968 به نقل از همان:73). بر این مبنا میتوان استدلال کرد که رفتارهای اجتماعی مطلوب بیشتر ریشه در نظام فرهنگی- اجتماعی جامعه دارند تا بنیانهای زیستی. زیرا، اگر بنیانهاي زیستی تاثیرگذاري بیشتر داشتند میزان کمک رسانی به دیگران بر مبناي مناطق جغرافیایی گوناگون تفاوتی ایجاد نمیکرد. به عبارتی دیگر این نظام فرهنگی جامعه است که رفتارهاي اجتماعی مطلوب را مشخص و تبلیغ میکند نه جنبههاي زیستی و وراثتی.
ساختار فرهنگی – اجتماعی و نیکوکاري
فرهنگگرایان در تحلیلهایشان از نظامهاي اجتماعی، اهمیت زیادي به فرایند فرهنگپذیري قایلاند که طی آن ارزشهاي بنیادي هر جامعه از نسلی به نسل دیگر انتقال مییابد(بودون و بوریکو،513:1385). پارسونز فرهنگ را نیرویی میانگارد که عناصر گوناگون جهان اجتماعی و به تعبیر دیگر، نظام اجتماعی را به همدیگر پیوند میدهد. فرهنگ میانجی کنش متقابل میان کنشگران است و شخصیت و نظام اجتماعی را با هم ترکیب میکند. بدینسان فرهنگ در نظام اجتماعی به صورت هنجارها و ارزشها تجسم مییابد و در نظام شخصیتی ملکه ذهن کنشگران میشود. نظام فرهنگی تنها بخشی از نظامهاي دیگر نیست، بلکه به صورت ذخیره دانش، نمادها و افکار، وجود جداگانه اي نیز براي خود دارد(ریتزر،138:1386). از نظر پارسونز نظام فرهنگی ادغام و اجتماعی شدن افراد در جامعه است و نظم اجتماعی حاصل فرایندهای اجتماعی همیارانه و اجماع فرهنگی میباشد(محمدی اصل،123:1388 و اسمیت64:1387). زمانی که مردم مطابق آنچه از آنها انتظار میرود، رفتار میکنند این امر بیانگر این است که هنجارها و ارزشهای جامعه(فرهنگ)در آنان درونی شده است. چنین وضعیتی را دورکیم «اخلاق» می نامد که تضمین کننده پایداری فرد و جامعه میباشد(بلینگتون و همکاران، 36:1380-35).
همواره باید توجه داشت که فرهنگ جامعه به صورت مجموعههاي از عناصر منسجم و متکامل سازمان می یابد. درهمین راستا روث بندیکث[19] از الگوهاي فرهنگی[20] نام میبرد(بودون و بوریکو،514:1385). فرهنگ و به تبع آن الگوهاي فرهنگی به اعتقاد جامعه شناسان، نقشی موثر در توسعه و پیشرفت هر جامعه اي دارد و به عبارتی بنیان توسعه هر جامعه اي از فرهنگ منبعث میگردد. یورگن هابرماس[21] به عنوان سردمدار و مدافع نوگرایی بر این اعتقاد است که «توسعه فرهنگی»[22]کلید و ابزار اصلی پیشرفت جوامع انسانی میباشد. اهمیت توسعه فرهنگی به حدي است که برخی از محققان بر این باورند که توسعه فرهنگی مبناي هر نوع توسعه است، زیرا از نظر آنها، فرهنگ نحوه روابط اعضاي جامعه با محیط و مردم درون و بیرون فرهنگ و نحوه دریافت اطلاعات از محیط وتفسیر و درك آن را تعیین میکند. به عبارتی میتوان بیان کرد که فرهنگ مشخص می کند که افراد چگونه با محیط و مردم درون و بیرون یک جامعه ارتباط برقرار کنند و روابط خود را تنظیم و حفظ کنند(تری یاندیس،47:1378-44). بر این مبنا می توان گفت: توسعه فرهنگی یعنی فراهم آوردن شرایط و امکاناتی براي افراد جامعه تا به شاخصهاي رشد فرهنگی جامعه عمل بپوشانند. یعنی ارتقاء و اعتلاي زندگی فرهنگی و دستیابی به ارزشهاي متعالی فرهنگی(گنجی. الماسی،173:1391).
در رویکرد توسعه فرهنگی، داشتن انسان هاي پویا، شاداب، آگاه، متعهد، ارزشگرا و انسانی به عنوان اهداف اصلی مطمح نظر قرار میگیرند وآن فرایندي است که طی آن با ایجاد تغییراتی در حوزه ادراکی، شناختی، ارزشی وگرایشی، قابلیت ها و باورهاي انسان ها شخصیت ویژه اي به خود می گیرد که حاصل آن کنار گذاشتن خرده فرهنگهاي نامناسب توسعهاي است(حبیب پور و غفاری،86:1390).در همین راستا اندیشمندان اجتماعی بر یادگیری و ترویج «رفتارهای اجتماعی مطلوب» در جامعه نظیر «نیکوکاری»و «کمک به دیگران» به عنوان یک مولفه فرهنگی تاثیر گذار در توسعه فرهنگی جامعه تاکید دارند. برخی از محققین نظیر باتسون[23](1983) و کمپل[24](1965-1975) اعتقاد بر این دارند که علاوه بر نقش فرهنگ درایجاد رفتارهاي اجتماعی مطلوب ،ویژگی هاي اجتماعی دیگر، نظیر میزان مشارکت افراد درجامعه، شبکههاي ارتباطی و مواردي از این قبیل در ترویج رفتارهاي اجتماعی مطلوب در جامعه اثرگذار است(بیرهوف،69:1387).
نظریه نوعدوستی متقابل تریورز[25] براین مبناست که اگر رفتارهاي اجتماعی مطلوب از اصل عمل متقابل پیروي کند و اگر لطمهاي که در نتیجه کمک کردن به یاري دهنده وارد می شود، کمتر از منافعی باشد که متوجه دریافت کننده میشود، موافق و مطابق با اصل انتخاب طبیعی خواهد بود .به اعتقاد تریورز شبکه اجتماعی[26] میتواند تاثیر زیادي بر همکاري و به عبارتی کلی تر رفتار اجتماعی مطلوب نظیر کمک به دیگران بگذارد(همان:72).
به عبارتی نوعدوستی و انجام رفتار اجتماعی مطلوب زمانی در جامعه گسترده میگردد که شرایط اجتماعی انجام آن مهیا باشد. منظور از شرایط اجتماعی به عبارتی میزان مشارکت اجتماعی [27]کنشگران در جامعه و نیز ارتباطات اجتماعی آنها با یکدیگر است. از سوي دیگر عدالتگرایی کنشگران اجتماعی اثر قابل توجه به تمایل آنها به انجام کارهاي خیر و به عبارتی رفتارهاي اجتماعی مطلوب دارد. به اعتقاد ولاند[28] (1999) نوعدوستی به عنوان رفتار اجتماعی مطلوب زمانی در معناي واقعی در جامعه ایجاد می گردد و کنشگران به سوي انجام آن مبادرت میورزند که جوامع اقدام به ایجاد و ارتقاي فضاي سرشار از همکاري بکنند و افراد ارتباطات اجتماعی خود با یکدیگر را گسترش بدهند(همان،70).
نیکوکاري از منظر اسلام
علاوه بر نظرات اندیشمندان حوزه علوم، در هر دین و آیینی مقدساتی وجود دارد که از سوي پیروان آن دین از اهمیت زیادي برخوردار است. بیتوجهی در مطالعات علوم انسانی به آنها می تواند مسیر فرهنگپذیري نتایج عملی تحقیقات این رشتهها را مسدود سازد و افزون بر آن پیامدهای خسارت باری را حتی برای نهاد دانش و دانشیان به بارآورد(کلین و اسمتانا،34:1389). در همین راستا به بیان اهمیت رفتارهای اجتماعی مطلوب نظیر کمک به دیگران و نیکوکاری از دیدگاه اسلام به عنوان مبنای فرهنگی اصل جامعه ایران اشاره میشود.
کشور ایران دارای فرهنگی ایرانی و اسلامی است. روح و محتوای فرهنگ دین اسلام بر پایه «ارتباط،صمیمیت،تعاون،همدردی و عاطفه» استوار است(کلانتری،5:1390). خدمت به خلق،مقدمه ایمان، عبادت، عاقل شدن و مقدمه سایر ارزشها ي انسانی است(مطهري،267:1389). درواقع بر مبناي فرهنگ اسلامی، اهتمام در کار مسلمانان و کمک به دیگران جهت بر طرف کردن نیازهایشان از بهترین ویژگی هاي هر مومن و انسانی قلمداد می شود (احمدی بیرجندی،128:1383). محبت و خدمت کردن به مردم و درد مردم را داشتن، از نظر اسلام، خود یک کمال، یک ارزش و یک نیکی است و جایگاه بسیار والایی دارد.
یکی از ارزشهاي بسیار مهم انسان که اسلام تاکید فراوانی روي آن دارد و واقعاً ارزشی انسانی است، خدمتگذار خلق خدا بودن است. خداوند در آیات متعددي به اهمیت نیکوکاري و رعایت انجام آن در بین انسانها تاکید میکند. در آیه 177 سوره بقره درباره تعاون و کمک دادن و خدمت کردن به یکدیگر میفرماید: «تنها اینکه روي هاي خود را براي عبادت به سوي مشرقومغرب بگردانید نیکی نیست، لیکن نیکی[29] آن است که درسایه آن انسان به خداي عالم و روز قیامت و فرشتگان آسمان و کتاب آسمانی و پیغمبران ایمان آرد و دارایی خود را در راه دوستی خدا به خویشاوندان و یتیمان و فقیران و رهگذران وگدایان بدهد و هم در آزاد کردن بندگان صرف کند و نماز به پا دارد و زکات مال به مستحق برساند و با هر که عهد بسته به موقع خود وفا کند. …»(همان،38:39).
درسیره پیامبر اکرم (ص) وائمه اطهار (علیهم السلام) نیز خیرخواهی ونیکوکاري به عنوان امري حسنه همواره مورد توجه بوده است وایشان همواره تلاش میکردند تا از طریق عمل به اصول اسلامی، دیگران را نیز ترغیب به آن اعمال خیر کنند. دراین راستا پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: «عابدترین مردم آن کسی است که نسبت به مردم خیرخواه تر از دیگران و نسبت به تمام مسلمین سلیم القلب و با صفا باشد»(شیخ کلینی2،163:1370). همچنین ایشان تاکید میکنند: کسی که صبح کند و در پی قضاي حوائج مسلمانان نباشد؛ مسلمان نیست. کسیکه در پی برآوردن حاجات مسلمانی قدم بر دارد و سعی در برآوردن نیاز وي کند، ثواب حج براي او قرار می دهند(احمدی بیرجندی،129:1383-128). پیامبر اسلام(ص) در بیانی دیگر می فرمایند: «هر کار نیکی صدقه است و آن که به کار خیري رهنمود میدهد همچون فاعل آن است و خدا کمک به بیچاره را دوست می دارد(جوادی آملی،528:1391).
برخی دیگر از توصیهها و سخنان ارزشمند پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار (علیهم السلام) در ذیل اشاره میشود:
پیامبر اکرم(ص): «نیکوکاری از مرگ بد جلوگیری میکند»(جوادی آملی،526:1391). «کمک یک روزه که کسی به برادر خود کند،بهتر از اعتکاف یک ماهه است»(نهج الفصاحه:حدیث1995). «بنده ای از بندگان خدا در اثر اینکه شاخه خاری را از سر راه مسلمین برداشت،اهل بهشت شد»(شیخ کلینی2،164:1370). «از کفاره گناهان بزرگ است، به فریاد مردم رسیدن و آرام کردن مصیبت دیدگان»(حکمت24)[30]. «در دنیا جز برای دو کس خیر نیست: یکی گناهکاری که با توبه جبران کند و دیگر نیکوکاری که در کارهای نیکو شتاب ورزد»(حکمت94). «نیازمندی که به تو روی آورده است فرستاده خداست، کسی که از یاری او دریغ کند،از خدا دریغ کرده و آن کس که به او بخشش کند، به خدا بخشیده است»(حکمت304). «کار نیک را به جا آورید و آن را هر مقدار که باشد کوچک نشمارید زیرا کوچک آن بزرگ و اندک آن فراوان است»(حکمت422). «کسی که یکی از خواستههای برادر دینی خود را برآورد، خداوند عالم در روز قیامت صدهزار خواسته او را بر می آورد که نخستین آنها بهشت و از جمله این پاداشها آن است که خویشان و آشنایان و برادران دینی او را نیز وارد بهشت کند»(شیخ کلینی2،193:1370). «هر مومنی که برای برآوردن حاجت برادر مومن خود گام بردارد، خداوند متعال برای هر قدمی یک ثواب می نویسد و یک گناه از او کم میکند و یک درجه از بهشت به او می افزاید»(شیخ مفید،27:1390). شیعیان ما را در سه چیز بیازمایید: در مواظبت بر اوقات نمازها، در نگهداری اسرارشان از دشمنان ما و در همدردی و کمک مالی به برادرانشان(میزان الحکمه،باب صفات الشیعه).
پیامدهای نیکوکاری
رفتار اجتماعی مطلوب به عنوان یک کنش اجتماعی، منجر به تسهیل ارتباط اجتماعی و افزایش انسجام اجتماعی[31] میان کنشگران در فضاي جامعه میگردد. استحکام و پایداري جامعه می تواند از طریق آموزش، ترویج و افزایش رفتارهاي اجتماعی مطلوب، نظیر احسان و نیکوکاري حاصل گردد. بسیاري از متفکران بر این باورند که بنیان این نوع رفتارهارا باید در فرهنگ و به عبارتی در ارزشهاي دینی و هنجاري هاي جامعه جستجو کرد.
دورکیم به عنوان یکی از متفکران بزرگ جامعه شناسی بر این باور است که دین منشاء اصلی اصول اخلاقی و همبستگی اجتماعی است. وي بر این اعتقاد است که افراد جامعه با رعایت هنجارها و ارزشهایی که در دین شان تاکید شده است، انسجام و همبستگی در میان خود را افزایش می دهند(استونر[32]،84:1381).
دین و مذهب به واسطه کارکردهاي متعددي که دارد، میتواند بر شادي[33] افراد مؤثر واقع شود .مثلاً مذهبی بودن می تواند به عنوان مانعی درمقابل فشار روانی عمل کند و آثار زیان بارآن را برطرف نماید که این موضوع درنهایت به ظهور احساسات و هیجانات مثبت منجر می شود. الیسون[34] (1991) با اتکاء به دادههاي پژوهش خود، این نتیجه را اعلام کردکه یک ارتباط مستقیم و قابل توجه بین مذهبی خاص و شادي افراد وجود دارد. وي معتقد است افراد با گرایش و ایمان مذهبی قوي وسطح بالا، رضایت بیشتري از زندگی دارند و در نتیجه شادترهستند. برواح[35] نیزاین نتیجه را تأیید کرده و معتقد است هر چه بر دینداري افراد افزوده میشود، میزان شادي آنان نیز بالاتر میرود(برواح،423:2006-422).
با توجه به اینکه نوع دوستی و کمک به دیگران در همه ادیان، مورد تاکید قرار گرفته است برخی از محققان در سطح جزئیتر به تاثیر خیرخواهی به دیگران بر آرامش روانی و شادي پرداختهاند. هالر و هادلر بر این اعتقاد هستند که نوعدوستی و کمک به دیگران به عنوان یکی از مولفههاي دینی، باعث افزایش شادي در میان افراد جامعه میشود(هال و هادلر،178:2006). نه تنها بررسیهاي جامعهشناختی بیانگر تاثیر کمک به دیگران و رفتار اجتماعی مطلوب بر انسجام اجتماعی و ایجاد شادکامی میباشد بلکه تاثیر احسان و نیکوکاري بر انسجام جامعه و احساس شادي نیز در میان مبانی اسلام، بزرگان دین و مبلغان آن تاکید شده است. در باب پیامدهاي نیکوکاري در قرآن می توان به چند مورد اصلی اشاره کرد:
– کمک به دیگران منجر به برطرف شدن مشکلات انسان میگردد (آیه5 سوره لیل تا10 سوره لیل و آیه 30 سوره نحل).
– کمک به دیگران و نیکوکاري منجر به دفع بلا و خطر از انسان و فرد نیکوکار در دو دنیا میگردد (آیه89 سوره نمل).
– احسان به دیگري منجر به آمرزش گناهان فرد میگردد (آیات 12 سوره مائده و 11تا16 سوره بلد).
در کل، از دیدگاه اسلام انسان موجودي تکساحتی نیست و علاوه بر بعد جسمانی داراي روح الهی است و شادي حقیقی، معرفتی است که از مراتب کمال بوده و توأم به بهجت و سرور نامتناهی است که از ثبات و پایداري برخوردار است. به طوریکه دستیابی به این نوع شادي ناشی از برخورداري از قواي عقلانی و وصول به نفس مطمئنه است. از این رو از نظر اسلام اموري که در ایجاد شادي حقیقی نقش بسزایی دارند، برخوردار از صفات عالیهاي هستند که از لذتهاي نفس اَماره ونفس لوامه در میگذرند و انسان را به نوعی اطمینان، رضامندي و پایداري رهنمون میسازند .انسان دراین مرحله به مقام عالیه وجود خویش، یعنی نفس مطمئنه راه یافته که ثمره آن، فرح وشادي توأم با انبساط خاطر، بهجت و سرور قلبی است و در این حالت مطابق آیه شریفه «لا خوف علیهم و لا هم یحزنون» شدت فرح و شادی حقیقی را خواهد چشید.
در این تحقیق به نیکوکاري به عنوان مفهومی اثرگذار در توسعه فرهنگی توجه شده است. در این راستا به تاثیر متغیرهاي جامعه شناختی نظیر مشارکت اجتماعی، شبکۀ روابط اجتماعی و عدالت اجتماعی بر نیکوکاري پرداخت شده است.
بر این مبنا فرضیات تحقیق عبارتند از:
- بین مشارکت اجتماعی و نیکوکاري رابطه وجود دارد.
- بین شبکه روابط اجتماعی و نیکوکاري رابطه وجود دارد.
- بین روحیه عدالت گرایی و نیکوکاري رابطه وجود دارد.
روش شناسی
روش پژوهش از نوع پیمایش میباشد. ابزار مورد استفاده براي جمعآوري اطلاعات، پرسشنامه میباشد که در ابتدا به صورت مقدماتی توزیع شده است و بعد از به دست آوردن اعتبار و روایی مورد نظر در جامعۀ آماري توزیع گردیده است. جامعه آماري آن کلیه شهروندان 15 سال به بالاي شهر کاشان است و با توجه به فرمول کوکران، نمونه آماري با (353) نفر از شهروندان در نظرگرفته شده است. نوع نمونه گیري از نوع خوشه اي بوده است و بر مبناي نقشۀ شهري، شهر کاشان به (11) ناحیه تقسیم بندي شده است که بر این اساس هر ناحیه به چند محله و هر محله به چند خیابان یا کوچه تقسیم بندي شده است و در نهایت در کوچههاي انتخابی پرسش نامه نهایی توزیع گردیده است.
اعتبار تحقیق از نوع محتوایی(صوری) است، بدین منظور مقیاسهاي ساخته شده در پژوهش در اختیار چندین متخصص به عنوان داوران، جهت ارزیابی قرار گرفته است و بر اساس نقدهاي صورت گرفته، پرسش نامه نهایی تنظیم شده است. پایایی[36] آن بر اساس ضریب آلفاي کرونباخ محاسبه شده است. در این راستا؛ پایایی متغیر نیکوکاري(64) درصد، متغیر مشارکت اجتماعی(81) درصد، متغیر شبکه روابط اجتماعی(71) درصد، متغیر عدالت گرایی (70) درصد ،متغیر احساس شادي(72) درصد، به دست آمده است که به نظر مطلوبند.
یافتهها
از مجموع پاسخگویان،(7/48) درصد زن و (3/51) در صد مرد،(2/15) درصد دارای مدرک سیکل و کمتر،(7/37) درصد دارای مدرک دیپلم،(6/42) درصد دارای فوق دیپلم و لیسانس،(2/4) درصد دارای مدرک فوق لیسانس و بالاتر میباشند.(5/46) درصد مجرد و (5/53) درصد متاهل و حداقل سن افراد شرکت کننده در این پژوهش 15 سال و حداکثر سن آنها 69 سال به صوریکه میانگین سنی پاسخگویان مورد مطالعه (37/28) سال میباشد.در جداول زیر به توصیف متغیرهای اصلی تحقیق پرداخته می شود.
1.توصیف نیکوکاری
توصیف گویههای نیکوکاری
جمله (خلاصه) | موافقم | تا حدی موافقم | تا حدی مخالفم | مخالفم | میانگین |
چراغی که به خانه رواست،به مسجد حرام است | 5/3 | 2/5 | 8/26 | 2/64 | 52/3 |
تمایل به کمک به نیازمندان بدون درخواست آنها | 3/51 | 40 | 5/6 | 3/2 | 40/3 |
محترم بودن نیکوکاران در نظرم با وجود نیازمند بودن خودشان | 5/63 | 3/21 | 7/9 | 5/5 | 43/3 |
پرداخت مالیات یعنی کمک به زندگی خود و دیگران | 1/28 | 2/45 | 2/14 | 3/12 | 89/2 |
چو عضوی به درد آورد روزگار*دگر عضوها را نماند قرار | 4/67 | 8/24 | 8/4 | 9/2 | 57/3 |
دوری کردن از همکلامی با دیگران به خاطر دفع مسئولیت آنها | 21 | 1/36 | 1/27 | 5/15 | 37/2 |
در صورت توان،تمایل داشتن به ضامن دیگران برای بانک | 6/22 | 49 | 1/17 | 3/11 | 83/2 |
وساطت برای دیگران به ثوابش نمی ارزد،باعث درد سر می شود | 5/25 | 9/33 | 6/31 | 9 | 76/2 |
میانگین | 09/3 |
با توجه به نتاج جدول فوق گویۀ «دوری کردن از همکلامی با دیگران به خاطر دفع مسئولیت آنها» با میانگین(37/2) دارای کمترین میانگین میباشد. گویه «به این بیت که می گوید: چو عضوی به درد آورد روزگار * دگر عضو ها را نماند قرار،اعتقاد دارم» با میانگین(57/3) و گویه «به این جمله که می گوید: چراغی که به خانه رواست به مسجد حرام است،اعتقاد دارم»[37] با میانگین(52/3) دارای بالاترین میانگین در میان گویههای مفهوم نیکوکاری میباشند. میانگین کل نیکوکاری شهروندان در شهر کاشان(09/3) در دامنه 1-4 است که بالاتر از حد متوسط است.
2.توصیف مشارکت اجتماعی
توصیف گویههای مفهوم مشارکت اجتماعی
جمله (خلاصه) | فعال | متوسط | به ندرت | عدم شرکت | میانگین |
نحوه حضور در انتخابات | 4/37 | 9/33 | 9/11 | 1/16 | 93/2 |
نحوه حضور در راهپیمایی هایی مثل روز قدس و … | 4/17 | 7/27 | 5/24 | 3/30 | 32/2 |
نحوه حضور در برنامهها و مراسم های مذهبی | 7/29 | 2/45 | 1/17 | 1/8 | 96/2 |
نحوه حضور در فعالیت های مسجد و حسینیه | 1/18 | 8/34 | 9/32 | 2/14 | 57/2 |
نحوه حضور در نماز جماعت در طول یک سال گذشته | 2/14 | 9/11 | 5/34 | 4/39 | 01/2 |
نحوه حضور در نماز جمعه در طول یک سال گذشته | 2/5 | 7/7 | 8/16 | 3/70 | 48/1 |
حضور در کانون های فرهنگی و هنری مساجد | 5/4 | 5/16 | 5/25 | 2/53 | 72/1 |
جمله (خلاصه) | موافقم | تا حدی موافقم | تا حدی مخالفم | مخالفم | …… |
اعتقاد به نشاط آور بون مراسم های مذهبی | 8/44 | 5/44 | 4/7 | 2/3 | 31/3 |
همدل و نزدیک شدن افراد از طریق نماز جماعت | 9/43 | 5/43 | 9 | 2/3 | 28/3 |
تمایل به برگزاری جشن در مکان های عمومی | 3/50 | 39 | 4/8 | 6/1 | 39/3 |
موظف دانستن خود به شرکت در راهپیمایی | 9/32 | 8/25 | 2/23 | 7/17 | 74/2 |
شرکت نکردن در اتخابات یعنی عدم حضور در جامعه | 29 | 9/31 | 3/20 | 4/18 | 72/2 |
ناتوانی از شرکت در راهپیمایی علی رقم تمایل | 3/21 | 7/18 | 3/23 | 1/27 | 34/2 |
میانگین | 59/2 |
با توجه به نتایج جدول فوق، گویه «شرکت در نماز جمعه» با میانگین(48/1) و همچنین گویه «حضور در کانون های فرهنگی و هنری» با میانگین(72/1) دارای کمترین میانگین میباشند.گویه «تمایل به برگزاری جشن عمومی در مکانهای عمومی شهر» با میانگین(39/3)، گویه «شرکت در مراسم های مذهبی و دیگر مناسبت ها منجر به ایجاد شادی افراد جامعه میگردد» با میانگین (31/3) و همچنین گویه «شرکت در نماز جماعت منجر به ایجاد همدلی در بین افراد جامعه می گردد و رفع مشکلات را تسهیل می گرداند» با میانگین(28/3) دارای بالاترین میانگین در میان گویههای مفهوم مشارکت اجتماعی میباشند. میانگین کل مشارکت اجتماعی شهروندان(59/2) در دامنه 4.1 ارزیابی می شود.
- توصیف عدالت گرایی
توصیف گویههای عدالت گرایی
جمله (خلاصه) | موافقم | تا حدی موافقم | تا حدی مخالفم | مخالفم | میانگین |
امکان پیشرفت بر حسب لیاقت نه امکانات برای افراد در جامعه | 7/18 | 2/23 | 2/24 | 5/33 | 72/2 |
تمایل نداشتن به فدا کردن دیگران برای دستیابی به اهدافم | 9/63 | 3/21 | 4/8 | 5/6 | 43/3 |
تمایل به رقابت با دیگران در شرایط مساوی، نه داشتن امکانات بیشتر | 8/45 | 7/38 | 10 | 5/5 | 25/3 |
میانگین | 13/3 |
با توجه به نتایج جدول فوق گویه «در جامعه ما افراد بر حسب لیاقتشان پیشرفت میکنند، نه بر حسب داشتن امکانات »با میانگین (72/2) دارای کمترین میانگین و گویه«برای رسیدن به اهدافم حاظر نیستم دیگران را فدای خود کنم» با میانگین (43/3) دارای بیشترین میانگین در گویههای مفهوم عدالت گرایی میباشد.با توجه به جدول فوق میانگین عدالت گرایی شهروندان در شهر کاشان (13/3) در دامنه 4.1 است، که بالاتر از حد متوسط ارزیابی میگردد.
4.توصیف شبکه روابط اجتماعی
توصیف گویههای مفهوم شبکه روابط جتماعی
جمله (خلاصه) | موافقم | تا حدی موافقم | تا حدی مخالفم | مخالفم | میانگین |
احساس تنهایی کردن به علت نداشتن دوست و همکلام | 9/23 | 3/22 | 8/24 | 29 | 59/2 |
مهم بودن همنشینی با دوستانم حداقل هفتهای یک مرتبه | 41 | 5/33 | 5/14 | 6/10 | 05/3 |
هم کلاسی و هم صحبتی خیلی کم با اعضا خانواده | 9/11 | 20 | 9/23 | 9/43 | 3 |
اهل به جا آوردن صله رحم نبودن و عدم رابطه با بستگان | 10 | 1/18 | 5/26 | 2/45 | 07/3 |
کمک کردن بستگانم به من در هنگام مشکلات | 3/22 | 41 | 6/20 | 5/15 | 7/2 |
عدم تمایل به رفتن به مهمانی به خانه همسایگان | 9/23 | 1/28 | 2/23 | 5/24 | 49/2 |
عدم تمایل به داشتن رفت و آمد با همسایگان | 8/35 | 6/42 | 2/14 | 8/6 | 08/3 |
عضو بودن در کانون ها منجر به تسهیل رفع مشکلات فردی | 9/33 | 6/42 | 2/14 | 9 | 02/3 |
تمایل به برقراری رابطه دوستانه طولانی مدت با دیگران | 9/82 | 3/10 | 2/4 | 6/2 | 74/3 |
تمایل به دیدار با دوستان،هفتهای دو مرتبه | 8/24 | 8/26 | 3/11 | 1/37 | 39/2 |
تمایل به دیدار با اعضای خانواده، هفتهای بیش از دو مرتبه | 6/71 | 4/18 | 8/4 | 2/5 | 56/3 |
تمایل به دیدار با بستگان، هفتهای دو مرتبه | 8/14 | 6/32 | 7/18 | 9/33 | 28/2 |
تمایل زیاد به عضویت در کانون های محلی و منطقهای | 4/8 | 6/10 | 19 | 3/61 | 66/1 |
میانگین | 81/2 |
جدول بالا نشان می دهد، گویه «تمایل زیاد به عضویت داشتن در کانون های محلی و منطقهای» با میانگین(66/1) دارای کمترین میانگین و گویه «تمایل به داشتن روابط دوستانه طولانی مدت با دیگران» با میانگین(74/3) دارای بیشترین میانگین در گویههای مفهوم روابط اجتماعی میباشد. با توجه به جدول فوق می توان بیان کرد که میانگین شبکه روابط اجتماعی شهروندان در شهر کاشان(81/2) در دامنه 4.1 ارزیابی می شود که بالاتر از حد متوسط است.
تحلیل دادهها
علاوه بر توصیف مفاهیم تحقیق در سطور قبل، در جداول زیر به تحلیل یافتهها پرداخته میشود.
1.متغیرهای زمینهای و نیکوکاری
با توجه به نتایج حاصل از پژوهش در جدول زیر، بین نیکوکاري و سن رابطه معناداري وجود دارد و با افزایش سن، نیکوکاري هم افزایش مییابد. از سوي دیگر، بین نیکوکاري و میزان تحصیلات رابطه معناداري وجود ندارد. همچنین نتایج دیگر تحقیق نشان می دهد که نیکوکاري برحسب وضعیت تاهل و جنس متفاوت نیست و نظرات یکسانی بین آنها وجود دارد.
رابطه سن و تحصیلات با نیکوکاری
متغیر | سن | تحصیلات | |
نیکوکاری | همبستگی | 16/0 | 05/0 |
معناداری | 00/0 | 36/0 |
2.رابطه مشارکت اجتماعی،شبکه روابط اجتماعی و عدالت خواهی با نیکوکاری
متغیر | مشارکت اجتماعی | شبکه روابط اجتماعی | عدالت گرایی | |
نیکوکاری | پیرسون | 40/0 | 25/0 | 20/0 |
معناداری | 00/0 | 00/0 | 00/0 |
نتایج جدول فوق بیانگر این است که بین متغیر وابسته تحقیق یعنی نیکوکاري و متغیرهاي مستقل تحقیق یعنی مشارکت اجتماعی، شبکه روابط اجتماعی، عدالت اجتماعی و شادکامی رابطه معناداري وجود دارد. بدین معنا که با افزایش مشارکت اجتماعی، شبکه روابط اجتماعی و روحیه عدالت خواهی در جامعه، میزان نیکوکاري پاسخگویان نیز افزایش می یابد.
4.رگرسیون چند متغیره
ضرایب رگرسیون چندگانه بین متغیرهای مستقل و نیکوکاری
شاخص های آماری | همبستگی چندگانه | ضریب تعیین | ضریب تعییت تعدیل شده | ضرایببتای استاندارد | مقدار t | معنی داری | |
متغیر وابسته | متغیرهای مستقل | ||||||
نیکوکاری | مشارکت اجتماعی | 0.439 | 0.193 | 0.185 | 0.34 | 6.15 | 0.00 |
عدالت اجتماعی | 0.09 | 1.86 | 0.06 | ||||
شبکهروابط اجتماعی | 0.13 | 2.57 | 0.01 |
تحلیل رگرسیونی نشان میدهد، ضریب همبستگی چندمتغیري براي ترکیب خطی متغیرهاي مشارکت اجتماعی، عدالت اجتماعی، شبکه روابط اجتماعی ونیکوکاري شهروندان کاشانی برابر با(439/0) و ضریب تعیین(193/0) میباشد که با توجه به معناداري(000/0) مدل تحقیق تایید میگردد. همچنین بر مبناي مقدار ضریب تعیین، می توان گفت که(3/19) درصد واریانس میزان نیکوکاری شهروندان توسط متغیرهای مستقل قابل تبیین میباشد. بر مبناي مقادیر ضرایب بتاي استاندارد شده، میتوان گفت که؛ متغیر مشارکت اجتماعی با ضریب بتای(34/0)، مقدار تی (15/6) و معناداري (00/0) تاثیر قابل توجهی در پیش بینی کنندگی میزان نیکوکاري شهروندان کاشانی دارد. متغیر عدالت اجتماعی با ضریب بتای(09/0)،مقدار تی (86/1) با توجه به معناداری(06/0) در پیش بینی کنندگی میزان نیکوکاری شهروندان کاشانی نقش چندان موثری ندارد متغیر شبکه روابط اجتماعی نیز با ضریب بتاي(13/0)،مقدار تی(57/2) و معناداری(01/0) نیز در پیش بینی کنندگی میزان نیکوکاری شهروندان کاشانی موثر میباشد.
نتیجهگیری
گسترهی پژوهش حاضر در دو حیطهی علی و پیامدي تعریف شده است. در بخش «علـی» به بررسی عوامل موثر بر نیکوکاری و در بخش «پیامدی» به مطالعه تاثیر نیکوکاري بر روح و روان (هیجانات خوشایند) افراد با در نظرگرفتن احساس نشاط و شادي حاصل از این عمل حسنه، پرداخته شده است.
نتایج بخش «علـی» بیانگر این است که اگرچه شبکه روابط اجتماعی و عدالتگرایی بر تمایل افراد به احسان و انجام کارهاي خیرخواهانه اثر گذار بودهاند، اما تاثیر مشارکت اجتماعی بیشتر است. بر این مبنا می توان استدلال کرد که حضور در جامعه عامل مهمی براي آگاه شدن از وضعیت دیگران است. نتایج این تحقیق در راستاي نظرات دیگر اندیشمندان که بر مشارکت اجتماعی به عنوان عنصري مهم در توسعه اجتماعی و فرهنگی تاکید دارند همسو میباشد. آتال بر این اعتقاد است که مشارکت مردم به یکی از مسائل مهم زمان حال تبدیل شده است.(وحیدا و نیازی،120:1383)که میتواند تاثیر قابل توجهی بر توسعه اجتماعی و فرهنگی بگذارد، به طوري که میتوان از آن به عنوان عاملی موثر جهت تسهیل توسعه اجتماعی نام برد.
فعالیتهاي اجتماعی و به عبارتی مشارکت اجتماعی منجر به آگاهی از مشکلات دیگران میگردد. لازمه انجام کارهاي خیرخواهانه آگاهی یافتن از این امر است که بدانیم نیازمندانی در جامعه وجود دارند. همچنین تاثیرگذاري مشارکت اجتماعی موید این نکته است که چرا دین اسلام به دفعات بر مضرات اجتماعی و فردي گوشهگیري و انزوا، تاکید کرده است و در مقابل بر حضور فعال و مستمر در جامعه تاکید داشته است. در این زمینه پیامبر اسلام (ص)میفرمایند: «ای مردم! به اجتماع روی آورید و از جدایی بپرهیزید». امام باقر(ع) نیز میفرمایند: «گرد هم آیید و با هم گفتگو کنید که فرشتگان، شما را احاطه میکنند. خدا رحمت کند هر کسی را که امر ما را زنده میکند»(جوادی آملی،278:1391-277).
در این راستا میتوان بیان کرد که دستیابی به توسعه اجتماعی و فرهنگی نیازمند ترویج عناصر و مولفههاي فرهنگی نظیر؛ خیرخواهی و نیکوکاری است. براي ترویج نیکوکاري باید از مولفههاي مشارکت اجتماعی و شبکه ارتباطات اجتماعی بهره گرفت تا از این طریق توسعه فرهنگی و اجتماعی فراهم گردد. در راستاي این نتیجه تحقیق، مک کله لند[38] نیز علاقه به خیرخواهی و سعادت دیگران را همانند احساس «نیاز به موفقیت[39]» امری ضروری برای توسعه و نوسازی می داند(محسن تبریزی،طباطبایی و مرجانی،153:1385).
بنابراین با توجه به اینکه نیکوکاري یکی از مولفههاي ارزشی نظام فرهنگی است، ترویج آن در جامعه به منزله ایجاد فضایی براي توسعه فرهنگی است. از سوي دیگر با افزایش نیکوکاري و ترویج آن به عنوان یک رفتار اجتماعی مطلوب، زمینه توسعۀ اجتماعی نیز فراهم میگردد.
نتایج پیامدي پژوهش حاضر نیز موید ادبیات نظري تحقیق، چه از نظر جامعه شناختی و چه از منظر تعالیم اسلامی است. مطابق آیات و روایات اسلامی، نیکوکاري یکی از اعمال موکد در دین اسلام میباشد. به طوري که آیات و روایات زیادي درباره اهمیت اجتماعی و به عبارتی اثرگذاري مادي و معنوي آن شده است. باتوجه به اینکه نیکوکاري یکی ازمولفههاي ارزشی دین اسلام میباشد، نتایج این تحقیق، نتایج تحقیقات الیسون (1991) و برواح(2006) که انجام اعمال دینی منجر به افزایش احساس شادمانی میگردد، را به طور غیر مستقیم تایید میکند. همچنین بر این مبنا می توان نتیجه گرفت که افزایش نیکوکاري در جامعه منجر به افزایش احساس رضایت از زندگی می گردد و به تبع آن با افزایش رضایت از زندگی و احساس شادي افراد جامعه، کیفیت زندگی افراد جامعه نیز افزایش مییابد. نتایج این تحقیق، نتایج تحقیق هالر و هادلر(2006) که نوع دوستی و کمک به دیگران به عنوان یکی از مولفههاي دینی، باعث افزایش شادي در میان افراد جامعه می شود را نیز تایید میکند. مطابق نتایج تحقیقات صورت گرفته و از سوي دیگر مطابق آیات و روایات، انجام عمل نیکوکاري و احسان منجر به ایجاد احساس شادي در روان افراد عمل کننده به نیکویی میگردد. همچنین این عمل منجر به افزایش امید به زندگی و رضایت اجتماعی دریافت کنندگان نیکوکاري میگردد. در واقع نتایج تحقیق، آیات و روایات در زمینه تاثیر نیکوکاری بر مردم را تایید میکند.
در پایان میتوان بیان کرد که نیکوکاري به عنوان یک رفتار اجتماعی مطلوب یکی از مولفهها و عناصر مهم نظام فرهنگی هر جامعهاي میباشد که در دین اسلام نیز به آن توجه زیادي شده است. بر این مبنا، لزوم توجه و مطالعه آن قابل تامل میباشد. هر جامعهاي براي تسهیل مسیر توسعه اجتماعی و فرهنگی خود باید عناصر و مولفههاي تاثیرگذار خود را بیابد تا با تقویت آن در جامعه بتواند به اهداف مشخص نظام اجتماعی خود دست یابد. با توجه به نتایج تحقیقات می توان بیان کرد که بیان اثرگذاري و نتایج مثبت نیکوکاري در جامعه منجر به افزایش و ترویج این عمل در جامعه میگردد. انسان ها با درك این نکته که نیکوکاري چه بازخوردي براي جامعه به طور عام و خودشان به طور خاص دارد، ترغیب به انجام این عمل می گردند. از سوي دیگر مسئولان هم با توجه به شناخت زمینهها و عوامل اثرگذار بر گسترش و ترویج نیکوکاري، میتوانند برنامهریزيهاي مناسبی را بر مبناي این تحقیق به طور خاص و تحقیقات دیگر به طور عام، صورت دهند. همچنین مدل رگرسیون در تحقیق حاضر نشان میدهد، متغییرهاي مشارکت اجتماعی، شبکه روابط اجتماعی و عدالتگرایی حدوداً 19 درصد از واریانس صفت نیکوکاري را تبیین میکنند، به طوریکه متغیر مشارکت اجتماعی بیشترین نقش را در تبیین نیکوکاري دارد.(بتا 34/0).
پیشنهادات
با در نظر گرفتن اثرات مثبت امر نیکوکاری بر جامعه و افراد عضو آن و بررسی صورت گرفته در مورد عواملی که بر روی این امر تاثیرگذار بوده و با توجه به نتایج این پژوهش که نشان میدهد بیشترین تاثیر بر میزان نیکوکاری را مقوله مشارکت بر عهده دارد، لذا دو پیشنهاد کاربردی در این زمینه ارائه میگردد؛ اولین مورد اینکه مشارکت و حضور افراد بویژه خیرین در جامعه و آگاه شدن و مشاهده وضعیت دیگران بویژه نیازمندان از نزدیک، نقش بسزایی در افزایش نیکوکاری در بین آنها خواهد داشت. مورد دیگری که میتوان به آن اشاره کرد این است که در جریان گذاشتن و مطلع کردن خیرین از نتایج فعالیتها و کمکهای خیرخواهانه آنها در کمکرسانی به نیازمندان و اقشار آسیبپذیر جامعه نیز نقش مهمی در اعتمادسازی، خرسندی و اطمینان آنها به شبکههای نیکوکاری و استمرار کمکرسانی آنها در جامعه خواهد داشت، مسالهای که خیلی به آن توجه نشده و در اکثر مواقع بعد از کمک رسانی خیرین، هیچ گونه اطلاعرسانی در این زمینه به آنها داده نمیشود.
با در نظر گرفتن این شرایط میتوان به شیوه های گوناگون روی این دو مقوله مانور داد که یکی از این شیوهها تبلیغ و ترویج امر نیکوکاری و شان بالای آن از طریق وسایل ارتباط جمعی بویژه تلویزیون و نشان دادن اینکه عواید حاصل از این امر در چه راههایی خرج و گرهگشای مشکلات افراد نیازمند در جامعه هست، میباشد.
منابع
1 – قرآن کریم، ترجمه مهدي الهی قمشهاي.
2- نهج الفصاحه،«قصار رسول اکرم(ص)»،ترجمه مرتضی فرید تنکابنی
3- نهج البلاغه«نامهها و خطبههای امیرالمومنین(ع)»،ترجمه محمد دشتی
4- استونز، راب(1381)متفکران بزرگ جامعه شناسی، نشر مرکز، چاپ دوم، تهران.
5- اسمیت، فیلیپ(1387) درآمدي بر نظریه فرهنگی، ترجمه حسن پویان، نشر دفتر پژوهشهاي فرهنگی، چاپ دوم
6- باستانی، سوسن (1387) جنسیت، فرهنگ، ارزشها و نگرشها، نشر فرهنگ، هنر و ارتباطات
7- بلینگتون، روزاموند، استرابریج، شیلا، سایدز، لنور گرین و سیمونز، آنت فیتز(1380) فرهنگ و جامعه «جامعه شناسی فرهنگ» ترجمه فریبا عذب دفتري، نشر قطره، چاپ اول
8- بودون، ریمون و بوریکو، فرانسوا (1385) فرهنگ جامعه شناسی انتقادي، ترجمه عبدالحسین نیکگهر، نشر فرهنگ معاصر، چاپ دوم: تهران
9- بونر، جرد و وانک (1390) نگرش و تغییر نگرش، ترجمه جواد طهوریان، تهران، نشر رشد
10- بیرهوف، هانس ورنر (1387) رفتارهاي اجتماعی مطلوب، تحلیل انواع رفتارهاي اجتماعی از دیدگاه روان شناسی اجتماعی، ترجمه رضوان صدقی نژاد، نشر گل آذین، چاپ دوم، تهران.
11- تري یاندیس، هریس (1378) فرهنگ و رفتار اجتماعی، ترجمه نصرت فتی، تهران: انتشارات رسانش
12- جوادي آملی، عبدا…(1391) مفاتیح الحیاه، مرکز نشر اسراء، چاپ سی و هشتم: قم.
13- حاجیلری، عبدالرضا (1381) کنکاشی در تغییر ارزشها، پژوهشکده فرهنگ و معارف
14- حبیبپور، کرمو غفاری، غلامرضا(1390) «توسعه فرهنگی زنان (مطالعه موردی استان قم)»،زن در فرهنگ و هنر(پژوهش زنان) دوره3، شماره96:3-77
15- ربانی، رسول و شهابی، سیامک(1389) بررسی ارزشهاي اخلاقی جوانان شهري اصفهان، مطالعه و پژوهشهاي شهري و منطقه اي، سال دوم، شماره پنجم،92.77
16- ریتزر، جورج (1386) نظریههاي جامعه شناسی در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثی، نشرعلمی، چاپ دوازدهم
17- سلزام، هوارد (1387) اخلاق و پیشرفت، ارزش های نوین در جهان انقلابی، ترجمه مجید مددي، نشر ثالث، چاپ اول؛ تهران.
18- شارون، جوئل (1388) ده پرسش از دیدگاه جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوري، نشر نی ،چاپ هفتم
19- شیخ مفید، محمد بن نعمان (1390) الاختصاص، ترجمه حسین صابري، انتشارات علمی و فرهنگی
20- طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن (1380) مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ترجمه علی کرمی، جلد10، نشر فراهانی، چاپ اول
21- کلانتري، علی اکبر (1390) اخلاق زندگی، نشر دفتر معارف اسلامی، چاپ سوم.
22- کلین، ملانی و اسمتانا، جودیث2(1389) رشد اخلاقی«کتاب راهنما»،ترجمه محمدرضا جهانگیرزاده، علیرضا شیخ شعاعی و سیدرحیم راستی تبار، نشر پژوهشگاه علم و فرهنگ اسلامی جلد اول.
23- کلین،ملانی و اسمتانا،جودیث1(1389) رشد اخلاقی«کتاب راهنما»،ترجمه محمدرضا جهانگیرزاده،علیرضا شیخ شعاعی و سیدرحیم راستی تبار،نشر پژوهشگاه علم و فرهنگ اسلامی جلد دوم.
24- کلینی رازي، ابوجعفر محمد بن یعقوب (1370) اصول کافی، جلد دوم، ترجمه و شرح فارسی محمد باقر کمره اي، انتشارات اسوه، چاپ ششم
25- گنجی، محمد و الماسی، احسان (1391) مطالعه وضعیت کیفیت فرهنگی و اجتماعی، شهروندان، مطالعه موردي شهرکاشان، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال هشتم، شماره27،194-169
26- محسنی، منوچهر (1379) بررسی آگاهی ها، نگرشها و رفتارهاي اجتماعی – فرهنگی در ایران، دبیرخانه فرهنگ عمومی کشور.
27- محمدي اصل، عباس (1388) نظریههاي جامعه شناسی، انتشارات جامعه شناسان، چاپ اول.
28- مطهری، مرتضی(1388) جامعه و تاریخ، انتشارات صدرا، چاپ بیست و دوم
29- مطهري، مرتضی (1385) انسان در قرآن، انتشارات صدرا، چاپ بیست و پنجم
30- مطهري، مرتضی (1389) انسان کامل، انتشارات صدرا، چاپ چهل و ششم
31- محسنی تبریزی، علیرضا، طباطبایی، محمود و مرجانی، سیدهادی(1385) «نظریههای روان شناختی و رویکردهای تلفیقی مشارکت»، مجله سیاست داخلی،سال اول،شماره اول: 176-147
32- وحیدا،فریدون و نیازی،محسن(1383) «تاملیدر مورد رابطه بین ساختار و مشارکت اجتماعی در شهر کاشان»،نامه علوم اجتماعی،شماره145:23-117.
33-Batson. C. D. (1983). Sociobiology and the role of religion in promoting social
behavior: An alternative view. Journal of Personality and Psychology ,45,1380-1387
34-Borooah, V. K. (2006) What makes people happy? Some evidence from
Northern Ireland. Journal of Happiness Studies, 7, 427-465.
35-Haller, H. & M. Halder (2006) “How Social Relations and Structures Can Produce
Happiness and Unhappiness’, Social Indicators Research, 75: 169-216
36-Hinde,R. A. (2001). Responsibility: A biological perspective. in A. E. Auhagen
&H. W. Bierhoff (Eds),Responsibility-the many faces of a social Phenomenon
(pp. 23. 33). London: Routledge.
37-Feldman,R. E. (1968). Response to compartriot and foreigner Who seek assistance.
Journal of personality and social Psychology,10,202.214.
38-Montada,L. Schmitt,M. ,&Dalbert,C. (1991). Prosocial commitments in the family
: Situational,personality and systemic factors. in L. Montada & H. W.
39-Bierhoff(Eds.),Altruism in social systems(pp. 177-203). Lewiston,NY: Hogrefe.
[2].T.Parsons
[3].Lyd Kluckhohn
[4].Bilingtone
[5].Kardiner
[6].R.Boudon & F.Bourricaud
[7].E.Durkheim
[8].Bierhoof
[9].Helping
[10].Hinde
[11].Moral Animal
[12].H.Selsam
[13].Webster
[14].Batson
[15].Campbell
[16].Montada,Schmidt & Dalbert
[17]. Paris,Athens And Boston
[18].Triandis,Vassiliou,Nassiakou
[19].R.Benedict
[20].Pattern Of Culture
[21].Jurgen Habermas
[22].Cultural Development
[23].Batson
[24].Campbell
[25].Trivers
[26].Social Network
[27].Social Participation
[28].Voland
[29] .در برخی از زبان ها برای تاکید بر آخرین درجه یک امر آن را به صورت مصدر می آورند(مثلا گفته می شود علی (ع) عدل جهان انسانیت است)(مکارم شیرازی1،670:1370)
[30].حکمت نهج البلاغه
[31].Social intrgeration
[32].Stones
[33].Happy
[34].Allison
[35].Borooah
[36].Reliabelity
[37] .این گویه معکوس میباشد.
[38].Mc Cleland
[39].Need for Achievement
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.