مقایسه سازمانهای خیریه مبتنی بر معیارهای حکمرانی خوب امر خیر بر اساس برداشت جوانان جامعه

مقایسه سازمانهای خیریه مبتنی بر معیارهای حکمرانی خوب امر خیر بر اساس برداشت جوانان جامعه
حمید حاجی ابراهیم1*، صدف سیفیان2، محمدرضا حسین زاده 3
1* استاد مدعو مدیریت صنعتی، دانشگاه علوم تحقیقات تهران. مسئول نظام ارزیابی خیرماندگار. نویسنده مسئول مکاتبات: Hamid.Hajiebrahim@srbiau.ac.ir
2 دانشجوی کارشناسی حسابداری، دانشگاه علوم تحقیقات تهران
3 استاد مدعو مدیریت فناوری اطلاعات، دانشگاه آزاد تهران غرب

چکیده:
موسسات خیریه اغلب منابع خود را از طریق کمک های مردمی تامین می¬کنند ولی در بسیاری از کشورها، دولتها اقدام به ایجاد سازمانهایی نموده که در بخش سوم و جامعه مدنی فعالیت نموده ولی منابع خود را بجز از طریق کمکهای مردمی، از بودجه دولتی نیز تامین می¬کنند. در این پژوهش از طریق معیارهای حکمرانی امر خیر خوب به دنبال بررسی نتایج برداشتی سه سازمان خیریه «سازمان بهزیستی کشور»، «کمیته امداد امام» و «جمعیت هلال احمر» که در کنار آن نسبت به بررسی همبستگی میزان کمک های مالی و داوطلبی با امتیاز برداشتی ارزیابی شده و همچنین اثرگذاری به واسطه جنسیت و یا مذهبی بودن را مورد پژوهش قرار دادیم. در پژوهش حاضر روش تحقیق، توصیفی – پیمایشی بوده و جامعه آماری این پژوهش شامل جوانان تهرانی دانشجو در دانشگاه بوده، نمونه آماری 216 نفر با ضریب اطمینان 93.68% می¬باشد. بر اساس جمع بندی نظرات، بالاترین امتیاز مربوط به هلال احمر می¬باشد. اختلاف امتیاز بین رتبه اول و آخر کمتر از 10% می¬باشد که بیانگر نظر نزدیک و یکنواخت به سه سازمان مذکور است. همچنین هیچ رابطه معنی داری و یا همبستگی ای بین متغیرها با امتیاز برداشتی مشاهده نشده و همچنین جنسیت و یا مذهبی بودن بر این امتیاز اثری نداشته است. از طریق اجرای مداوم و دوره ای سنجش برداشت در مجموع جامعه، می¬توان برنامه های عملکردی و اجرایی سازمانهای دولتی را به سویی هدایت نمود که منجر به ارتقای برداشتهای جامعه از سازمانهای خیریه دولتی گردد.

کلمات کلیدی:
سازمان های خیریه، حکمرانی امر خیر، سازمان بهزیستی کشور، کمیته امداد امام و جمعیت هلال احمر

 
مقدمه
سازمانها و موسسات خیریه، سازمان هایی غیرانتفاعی هستند که تحت عناوین کارهای بشردوستانه که به منافع عمومی مربوط می¬شود به فعالیت می¬پردازند. موسسات خیریه اغلب منابع خود را از طریق کمک های مردمی تامین می¬کنند ولی در بسیاری از کشورها، دولتها اقدام به ایجاد سازمانهایی نموده که در بخش سوم و جامعه مدنی فعالیت نموده ولی منابع خود را بجز از طریق کمکهای مردمی، از بودجه دولتی نیز تامین می¬کنند. کلیه موسسات خیریه و سازمانهای مردم نهاد می¬بایست پاسخگویی اجتماعی داشته و با شفافیت و صداقت نتایج عملکردی خود را به ذینفعان و ساختارهای حاکمیتی ارایه نماید. در این راستا گزارشهای مالی مربوط به خیریه ها مانند بازپرداخت مالیات، درآمد حاصل از جمع آوری کمکهای مالی، درآمد حاصل از فروش کالاها و خدمات یا درآمد حاصل از سرمایه گذاری، شاخص هایی برای ارزیابی اوضاع مالی یک موسسه خیریه است.
خیریه¬های عمدتا تا قرن هجدهم میلادی، بر اساس کمکهای اشخاص ثروتمند و یا اعتقادات مذهبی بوجود می¬آمدند.
تا اواسط قرن 18 میلادی، خیریه ها عمدتاً مبتنی بر اعتقادات مذهبی و کمک¬های اشخاص ثروتمند به وجود می¬آمد. در ادیان ابراهیمی از ابتدا به انجام امور خیر توصیه شده است. همچنین در هندوئیسم و بودائیسم نیز این موضوع سابقه ای طولانی دارد. در قرون وسطی مکانهایی برای اقامت و رسیدگی به افراد نیازمند در سرتاسر اروپا به وجود آمد. آتلیستا از سال 924 میلادی تا 939 میلادی پادشاهی انگلیس و ساکسونها را بر عهده داشت برای اولین بار اقامتگاه هایی برای نیازمندان بوجود آورد. در قرون بعدی، امور خیر خواهانه به عنوان اقدامی فرهنگی تبدیل و این تلاشها تا قرن 18 میلادی گسترش یافت. در طول قرن 19 میلادی، خیریه ها با قلبی سازماندهی شده و ساختارمند تر جهت رسیدگی به اوضاع وخیم طبقات کارگری، مخصوصا در روستا ها شکل گرفت. هدف این خیریه ها بهبود شرایط زندگی کارگری بود و اقدامات شان در بین طبقه میانی جامعه در بریتانیا و ایالات متحده بسیار طرفدار پیدا نمود. در ادامه در قرن بیستم نیز سازمانهای خیریه بین المللی و چند ملیتی بسیاری تاسیس گردیدند تا اقدامات بشردوستانه و خیر خواهانه ای را به سرمنزل برسانند (ارغوان, 1399).
در میان ملل قدیم، اقوام آریا نژاد، خاصه ایرانیان به پیروی از کیش و آیین خود به انجام کارهای نیک چون آبادانی و دستگیری مستمندان توجه بسیار داشته اند. در ایران، تحت تعالیم زرتشت، خیرخواهی و نیک اندیشی، تفکری بوده است که آن ها را موظف می¬نمود، یک دهم درآمد خود را صرف (داد و دهش) و خیرات و کمک به فقرا نمایند. چنان که در کتاب مذهبی زرتشتیان (اوستا) چنین آمده است: اهورامزدا از کسی خوشنود است که بی نوایان را دستگیری کند. این سنت نیز به اوایل دوره پیشدادیان باز می¬گردد که اعتقاد داشته¬اند جمشید، شاه پیشدادی اولین بنیان گذار کمک به تهیدستان و هم کیشان خود بوده است (درکتانیان, 1399).
خداوند متعال با ارایه دین اسلام، کاملترین آیین الهی و آخرین دین را به انسان عرضه داشت که در آن به امر خیر به صورت جدی و قاطع رسیدگی شده است. اعمال خیر در آیات قرآنی با عناوینی همچون «صدقات»، «بِر»، «انفاق»، «باقیات و صالحات» و «تعاون» مطرح شده که همگی توصیه به اعمال خیر و نیک دارند. در زمانی که سراسر دنیا در تاریکی جهالت قرون وسطی فرو رفته بود و هیچ دستگاه فرهنگی، بهداشتی، خیریه و مظاهر تمدن و سازمان های اجتماعی وجود نداشت، در میان ملل اسلامی به خصوص ایران، با الهام از حقیقت و ایمان، در اوج سادگی، هدیه و فدیه می¬دادند تا نیازمندان را بی¬نیاز نمایند (شفقنا, 1398; نیکی, 1397).
با تشکیل دولت¬های نیمه مستقل ایرانی چون طاهریان، صفاریان و سامانیان، اوقاف هم یکی از مسائل مورد توجه حکومت¬ها بود و از آنجا که پس از غلبه مسلمین بر ایران، اراضی مفتوحه را یا در قبال دریافت پاداش و یا به دلخواه از ایرانیان گرفتند، به دلایل مختلف به صورت موقوفه درآوردند و روستاییان در برابر پرداخت مال الاجاره، در املاک مزبور دارای حق انتفاع شدند. دیوان موقوفات که بر املاک موقوفه نظارت داشت نتیجه چنین جریانی بود که در دستگاه سامانیان به چشم می¬خورد. با یورش مغولان، نهادها و تشکیلات دیوانی دچار هرج و مرج شد. رسیدگی به موقوفات و مسائل عام المنفعه نیز از این قاعده مستثنی نبود. حتی در دوره ایلخانی تا زمان اسلام آوردن ایلخانیان، این وضع ادامه داشت. با اسلام آوردن ایلخانان مغول، چنین رویه ای متحول شد و رو به سامان نهاد، ولی نباید از نظر دور داشت که مسئله وقف اموال تنها به مسلمانان متعلق نبوده، بلکه حق وقف و امتیازات ناشی از آن شامل کلیسا ها و صومعه های عیسویان هم می¬شد. گسترش وسیع موقوفات در ایران را باید مربوط به دوران صفویه، به خصوص دوره شاه عباس و بعد از آن دانست. مهم ترین موقوفات دوره صفوی متعلق به آستان قدس رضوی و آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی است. در یک جمع بندی کلی می توان گفت که در فاصله سال های آشفته میان انقراض سلسله صفوی تا استقرار قاجاریه، بسیاری از املاک یا به تصرف حکومت درآمد و یا به املاک شخصی مبدل گردید. کریم خان زند، برای رونق بخشیدن وقف قدم هایی برداشت و در شیراز آثاری برجای گذاشت. موقوفاتی هم برای آن ها در نظر گرفت؛ جایگاه تشکیلاتی این نهاد در حکومت قاجار، به خصوص در زمان ناصرالدین شاه، مورد توجه قرار گرفت. در سال 1256 هجری قمری پس از عزل میرزا آقاخان نوری، به امر ناصرالدینشاه، مجلس شورای وزرا با شش وزیر تشکیل و به عنوان وزیر به وظائف و امور اوقاف رسیدگی گردید (ملکزاده, 2017).
پس از پیروزی انقلاب مشروطه و روی کار آمدن نخستین کابینه، به ریاست وزرایی، میرزا نصرالله خان مشیرالدوله، با هشت وزارتخانه تشکیل شد و اداره اوقاف در زیرمجموعه ادارات تابعه وزارت علوم جای گرفت. در ایران، زمانی که مردم از نعمت امنیت و آسایش برخوردار بوده اند برای سلاطین و بزرگان و مردم، فرصت انجام امور خیر و ایجاد موقوفات متعدد فراهم می شده است و به همان نسبت در دورانی که در مسیر جریان تاخت و تاز و جنگهای بنیان برانداز و بلایای طبیعی قرار می¬گرفته اند نه تنها امور خیریه و عام المنفعه متروک می شده، بلکه اغلب املاک و ابنیه وقفی، ویران و نابود شده و متولیان آن ها از بین می رفته اند (نیکی, 1397).
پس از انقلاب اسلامی و تحولات سال 1357 در ایران، چندین سازمان با ماموریت ها متفاوت در زمینه امور خیریه در کشور فعال گردید که به دنبال ساماندهی و رسیدگی به وضعیت معیشت محرومان و نیازمندان، تسکین آلام بشری، تامین احترام انسانی و کوشش در جهت برقراری دوستی و تفاهم متقابل و حمایت از زندگی و سلامت انسانها و همچنین توانمند سازی خانواده ها بوده و تامین اصلی منابع آنها، از طریق بودجه و یا منابع دولتی و عمومی کشور می¬باشد.
بیان مساله
در این پژوهش سه سازمان خیریه دولتی و نیمه دولتی توسط معیارهای حکمرانی امر خیر خوب مورد نظر سنجی قرار گرفته و براساس برداشت جوانان جامعه اولویت بندی شده است. همچنین رابطه بین امتیاز کسب شده از معیارهای حکمرانی و میزان کمک مالی و همچنین کمک به صورت داوطلبانه مورد بررسی قرار گرفته است. در نهایت رابطه ویژگیهایی منجمله مذهبی بودن و جنسیت در میزان کمک مالی و داوطلبی و امتیاز تخصیص یافته به سازمانها خیریه سنجیده شده و مورد تحلیل قرار گرفته است. سه سازمان انتخاب شده، «سازمان بهزیستی کشور»، «کمیته امداد امام» و «جمعیت هلال احمر» می¬باشند.
جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران یک سازمان غیرانتفاعی ایرانی و عضوی از نهضت بین المللی صلیب سرخ و هلال احمر است. کمیته بین المللی صلیب سرخ باید در مواقع بروز بحرانهایی نظیر سیل، زلزله، جنگ و …. در داخل و خارج مرزها به امداد رسانی و خروج مصدومان و قربانیان این حوادث کمک کنند. جایگاه جمعیت هلال احمر از نظر عرف بین المللی بسیار حائز اهمیت است. صلیب سرخ و هلال احمر بین المللی بزرگترین شبکه بشردوستانه غیر سیاسی و امدادرسانی جهان محسوب می¬شوند. امروزه درسطح بین المللی یکی از معیارهای سنجش میزان فعالیت¬های بشردوستانه و غیر سیاسی در هر کشور وضعیت جمعیت ملی هلال احمر و صلیب سرخ و عدم وابستگی و غیر سیاسی بودن آنهاست. این نوع سازمان بین المللی که با هدف تخفیف آلام انسانی و حفظ پیشرفت بهداشت عمومی، بر طبق توافقنامه ژنو در سال 1864 میلادی تشکیل شد. فعالیت صلیب سرخ بین المللی بعد از جنگ جهانی دوم توسعه فراوانی یافت. کمیته بین المللی صلیب سرخ که مقرر آن در ژنو قرار دارد، سازمانی است بی طرف، بی غرض و مستقل که وظیفه منحصرا بشردوستانه آن عبارت است از حفاظت از زندگی و کرامت قربانیان جنگ و نیز خشونت داخلی و یاری رسانی به آنها فعالیت کمیته بین المللی بر پایه مقررات حقوق بشردوستانه استوار است و در موارد سیاسی، دینی و عقیدتی بی طرف است (هلال_احمر, 1388).
دولت ایران در سال 1301 جمعیت ملی خود را تاسیس کرد، ولی به جای استفاده از نشان صلیب سرخ و یا هلال احمر علامت شیر و خورشید سرخ را به عنوان نشان جمعیت خود انتخاب کرد. علامت شیر و خورشید سرخ در سال 1929 در کنفرانس ژنو به عنوان نشان سوم مورد حمایت بین المللی به تصویب رسید، از آن پس 3 نشان صلیب سرخ و هلال احمر و شیرو خورشید سرخ، به عنوان نشانه¬ای رسمی و بین المللی شناخته شد و نهایتا در متن کنوانسیون¬های 4 گانه ژنو مصوب 1949 به عنوان نشانه سه گانه بین المللی تحت حمایت حقوق بین المللی بشردوستانه قراردارد به تصویب رسید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1359 دولت ایران با ارسال نامه¬ای به دولت سوییس اعلام کرد که استفاده از شیر و خورشید سرخ را به حالت تعلیق درآورده و به جای آن از نشان هلال احمر استفاده خواهد کرد. از آن پس جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران به جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران تغییر یافت (هلال_احمر, 1388).
سازمان بهزیستی کشور یکی از سازمانهای دولتی مهم در ارایه خدمات رفاه اجتماعی در کشور است، که از ادغام 16 سازمان خیریه و حمایتی برای توسعه خدمات توانبخشی، حمایتی، بازپروری، پیشگیری از معلولیتها و آسیبهای اجتماعی و کمک به تامین حداقل نیازهای اساسی گروه¬های کم درآمد کشور تشکیل شد. در جهت تحقق مفاد اصول 21 و 29 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و به منظور تامین موجبات برنامه ریزی، هماهنگی، نظارت و ارزشیابی و تهیه هنجارها و استانداردهای خدماتی و توسعه دامنه اجرای برنامه های بهزیستی در زمینه حمایت خانواده¬های بی سرپرست و نیازمند و ارایه خدمات مختلف به کودکان و تدارک امکانات پیشگیری و درمان و توانبخشی حرفه ای و اجتماعی معلولین جسمی و روانی و تجدید تربیت منحرفین اجتماعی و حمایت و نگهداری از کودکان و اطفال بی سرپرست و معلولین غیر قابل توانبخشی و سالمندان نیازمند و آموزش نیروی انسانی خدمات بهزیستی و توانبخشی و تامین موجبات تشویق، جلب مشارکت و فعالیتهای گروه¬های داوطلب و موسسات غیر دولتی، سازمان بهزیستی کشور تشکیل شد. سازمان بهزیستی که وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بود، در تیرماه 1383 به وزارت تعاون کار رفاه اجتماعی ملحق شد (بهزیستی, 1383).
بودجه سازمان بهزیستی کشور برای اجرای خدمات بهزیستی عمدتا از محل بودجه عمومی دولت تامین می¬گردد. این سازمان علاوه بر بودجه عمومی دولت از منابع دیگری نیز برخوردار هستند که بی شک در جهت پیشبرد اهداف سازمانی موثر است. منابع حاصل از درآمدهای اختصاص یافته، کمکهای افراد خیر و نیکوکار و همچنین درآمدهای خیریه می باشد. نظارت بر سازمان بهزیستی به شکل نظارت پارلمانی توسط دیوان محاسبات و نظارت اجرایی توسط قوه مجریه صورت می¬پذیرد (بهزیستی, 1383; سازمان_بهزیستی, 1376; سازمان_بهزیستی_کشور, 1377).
کمیته امداد از جمله نهادهایی است که پس از گذشت مدت کوتاهی از پیروزی انقلاب اسلامی ایران توسط رهبر فقید انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره) با هدف ساماندهی و رسیدگی به وضعیت معیشت امور محرومان و نیازمندان کشور در 14 اسفند 1357 تاسیس شد. با پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی توجه به رفع مشکلات فراوان اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی طبقات محروم جامعه و پیش بینی برنامه¬های مورد نیاز برای توانمند سازی و رفع نیازهای اقشار محروم مورد توجه دولتمردان قرار گرفت. به گونه ای که لزوم حمایت و دستگیری از محرومان و نیازمندان جامعه در صدر برنامه¬های نظام تازه تاسیس جمهوری اسلامی ایران قرار گرفت و کمیته امداد امام با صدور حکمی از سوی امام خمینی برای مدت نامحدود و به منظور حمایت و رسیدگی به محرومان و مستضعفان و خودکفا بودن آنها تاسیس شد. آغاز و استقرار فعالیت کمیته امداد با تمرکز بر امدادرسانی و حمایت از افراد و انسانی و عزت نفس آنان، حمایت هدفمند از ایشان و ترویج فرهنگ کار میان افراد و خانواده¬های تحت پوشش، تلاش برای پیشگیری از تولید نظام یافته فقر در کشور، کمک به بهبود فضای کسب و کار اشتغال پایدار اقشار نیازمند، ارایه خدمات اجتماعی و حمایتی در جهت توانمند سازی نیازمندان شامل پوشش بیمه اجتماعی، فراگیر نمودن بیمه درمان و ارتقا کمی و کیفی خدمات حمایتی پایه اعم از مسکن، آموزش و معیشت نیازمندان، ترویج فرهنگ انفاق و ایثار و نیکوکاری و نشر سنت¬های حسنه اسلامی و در نهایت تلاش مستمر برای مردمی شدن فعالیت¬های مربوط به انجام حمایت مادی و معنوی از محرومان صورت گرفته است. شیوه اداره کمیته امداد در روزهای آغازین به صورت شورایی بود ولی پس از گذشت حدود 10 سال از فعالیتهای این نماد انقلابی، اولین اساسنامه کمیته امداد به منظور ایجاد تشکیلات مناسب و برنامه ریزی بهتر امور تهیه و توسط بنیان گذار کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی ره تشریح گردید و سرلوحه فعالیت امداد گران این نماد قرار گرفت (کمیته_امداد, 1366).
منابع مالی این نهاد مطابق اساس نامه، کمکهای مستقیم مقام معظم رهبری، اعتبارات و کمکهای دولت، دریافت صدقات و نذورات و هدایا و همچنین کمکهای مردمی و موسسات و نهادها و ارگانها و درآمدهای حاصل از بخشها و امور اقتصادی کمیته امداد است. ارکان کمیته حضرت امام، نمایندگی ولایت فقیه، شورای مرکزی، سرپرستی و ادارات کل استانی می باشد (کمیته_امداد, 1366).
چارچوب نظری
مفهوم حکمرانی خوب دارای تعابیر و تفاسیر متفاوتی است. بانک جهانی، حکمرانی را با ویژگی هایش تعریف کرده و معیارهایی همچون حکمیت قانون، پاسخگویی، مشارکت، شفافیت و مسئولیت پذیری و اجماع آرا، اثربخشی و کارایی حکمرانی خوب را شکل می¬دهد (Baptiste, 2004). حکمرانی خوب می¬تواند مسبب ایجاد یک جامعه مطلوب گردد. بکارگیری آن چارچوبی جهت توسعه و اهداف توسعه ای در کشورهای در حال رشد و توسعه می¬باشد (De Graaf, 2013). کمیسر ارشد حقوق بشر، حکمرانی را پروسه ای می¬داند که توسط آن نهادهای حاکمیتی به مسایل عمومی می¬پردازند. منافع خود را مدیریت کرده و تضمین می¬نمایند که حقوق بشر محقق گردد. همچنین حکمرانی خوب بشکلی کاملا صحیح به دور از خطا ها بود و با محوریت قانون به اجرا در خواهد آمد (Smith, 2007). لیبل و همکاران حکمرانی را حل مشکلات با نگرشی جدید سیاست گذاری اجتماعی تعریف کرده و آن را شامل اقدامات سنتی یک دولت دانسته که از طریق آن تعاملات اجتماعی، هدایت و به شکلی سیستماتیک به اجرا در می¬آیند (Lebel و همکاران, 2006).
شاخصهای حکمرانی خوب از مناظر متعددی تشریح شده اند، بانک جهانی در راستای کمک به کشورها و جهت تقویت رشد پایدار و کاهش فقر، بر اساس معیارهای زیر ابعاد ساختاری حکمرانی را تعیین کرده است. این معیارها شامل کارایی مدیریت بخش عمومی، پاسخگویی، شفافیت اطلاعات و چارچوب قانونی می¬باشد (Bank, 2006).
شفافیت به عنوان یک قاعده، جزئی از نظامهای آزادی خواه و مردم سالار و حقوق بشر است که بدون آن گفتگویی بین دولت و شهروندان بوجود نخواهد آمد و بهره برداری ناصواب و سو استفاده از قدرت به آسانی اشاعه پیدا می¬کند (يزداني_زنوز, 1388). همچنین بدین شکل تعریف می گردد که اعمال، فرآیند تصمیم ساز و تصمیم¬گیریها در سطح قابل پذیرش جهت بررسی دیگر بخشهای منجمله، سایر بخشهای حکومتی، مردم و نهادهای جامعه مدنی در دسترس و قابل حسابرسی است (Gisselquist, 2012). شفافیت قوانین و متدها، تصریح و تبیین واضح مسئولیتها و نقشها، دسترسی به مدارک و داده¬های دولتی و قابلیت اطلاع از مقررات و قوانین و همچنین در دسترس بودن اطلاعات مالی و مبادلات، از جمله اجزای تشکیل دهنده شفافیت می¬باشند (امامی, محمد, شاکری, حقوق‌بشر, 2017).
مسئولیت پذیری به تعهد، پاسخگو بودن و حس وظیفه شناسی اشاره دارد که در رشته های جامعه شناسی، فلسفه، روانشناسی و حقوق بکار گرفته می¬شود. دسته بندی های صورت گرفته در مسئولیت پذیری، آن را به مسئولیت پذیری در قابل خود، در برابر دیگران، در برابر طبیعت و محیط زیست و همچنین در برابر خداوند تقسیم بندی نموده اند. در بحث حکمرانی، مسئولیت پذیری در برابر دیگران بیشتر مورد توجه است. آدمی موجودی اجتماعی است و در جامعه خود در قبال دیگران مسوولیت دارد و باید به حق دیگران احترام بگذارد (Doyle, 2015).
پاسخگویی مفهومی پیچیده در روش و اخلاق حکمرانی است که وجوه پایه ای آن پاسخگویی اداری، حقوق و قانونی و همچنین پاسخگویی اخلاقی می¬باشد. رویکردهای پاسخگویی اداری شامل سازمانها، وزارتخانه ها و اداراتی است که فرآیندهای اجرایی داشته و نظام حاکم بر آنها متضمن تامین منافع شهروندان و ملت می¬باشد. همچنین پاسخگویی حقوقی و قانونی بر اساس قوانین تصویب شده در مجلس و یا مقررات و دستورالعملهای دولتی اقدام نموده و از طریق قوانین و مقررات الزامات پاسخگویی را ایجاد می نمایند. پاسخگویی حقوقی مقامات دولتی اعم از انتخابی و انتصابی را ملزم می¬نماید در صورت قانون شکنی پاسخگوی تصمیمات و افعال خود در برابر نهادهای قضایی باشند. این امر تضمین کننده حفظ حقوق افراد است. در نهایت پاسخگویی اخلاقی است که موسسات و سازمانها به جهت ایجاد اعتماد و کسب رضایت ذینفعان نسبت به آنها جوابگویی دارند (نقیبی_مفرد, 2016).
اثربخشی و کارایی شاخصهایی هستند که در تمامی نظام ها کاربرد پیدا می کنند. نظامهای حکمرانی مطلوب نیز از این امر مستثنی بوده و زمانی که اهداف تعیین شده خود را محقق نماید، دارای اثربخشی است. اما میزان منابع مصروف تا زمان دستیابی به این اهداف را شاخصهای کارایی محاسبه می¬نماید (Pagano, Wang, Sánchez, Ungo, Management, 2013).
محوری ترین معیار حکمرانی مطلوب، قوانین و مقررات بوده که تنها در سایه قوانین می توان به توسعه ای پایدار دست پیدا نمود. قانون اساسی ترین ابزار تنظیم رفتار در جامعه است. کارآمدی و موفقیت تنها زمانی پایدار است که قوانین و مقررات به نحو کامل به اجرا در آیند. توجیه مبتنی بر ضرورت متعهد بودن به پیروی از قانون به عنوان امری اجتناب ناپذیر و ضروری مطرح است (Becker, 2001).
روش
این پژوهش از لحاظ هدف کاربردی و از نوع روش تحقیق توصیفی-پیمایشی بوده که جامعه آماری این پژوهش شامل جوانان تهرانی دانشجو در دانشگاه بوده، نمونه آماری پژوهش با استفاده از نمونه گیری کوکران 216 نفر تعیین شده که با توجه به مجهول بودن حجم جامعه آماری و با ضریب اطمینان 93.68% تعیین شده است. ویژگیهای جمعیت شناسی پاسخ دهندگان بطور خلاصه در «جدول 1» ارایه شده است.
 
جدول 1: ویژگیهای جمعیت شناختی پاسخ دهندگان
جنسیت و تاهل سن تحصیلات وضعیت سکونت درآمد ماهیانه
زن 160 کمتر از20 سال 48 دیپلم و پایین تر 2 منزل پدری 179 کمتر از دو میلیون تومان 159
مرد 56 از 20 تا 25 سال 126 فوق دیپلم یا دانشجوی کارشناسی 188 منزل شخصی 17 بین دو تا پنج میلیون تومان 50
متاهل 16 از 25 تا 35 سال 6 کارشناسی یا دانشجوی ارشد ـــ استیجاری 16 بین پنج تا ده میلیون تومان 5
مجرد 200 بیشتر از35 سال 12 کارشناسی ارشد و بالاتر 2 سایر 4 بیش از ده
میلیون تومان 2

همچنین از این جوانان پرسیده شده است که «آیا خود را مذهبی می دانید؟» و نیز سوال شده که « شما در شرایط ثبات اقتصادی، سالیانه حاضر هستید که چه مبلغی به حوزه های خیریه بهداشت و درمان کمک کنید؟ » که نتایج آن مطابق «جدول 2 » می باشد.
جدول 2: سوالات ویژه جمعیت شناسی
میزان کمک نقدی مذهبی بودن
هیچی 16 بلی 81
کمتر از صد هزار تومان 56
بین صد تا پانصد هزار تومان 95
بین پانصد هزار تا یک میلیون تومان 32 خیر 135
بین یک تا ده میلیون تومان 15
بیش از ده میلیون تومان 2

برای جمع آوری اطلاعات از پرسشنامه استفاده شده است. پرسشنامه دارای مولفه های «شفافیت ارایه اطلاعات مالی و گزارش عملکرد و برنامه¬ها»، «مسئولیت پذیری»، «پاسخگویی»، «پذیرا بودن نظرات»، «کارایی»، «نوآوری»، «تابعیت از قوانین و مقررات» و «عدالت و عدم تبعیض» بوده که در کنار آن وضعیت «کمک مالی» و همچنین «کمک به عنوان داوطلب» مورد پرسش قرار گرفته است. در پرسشنامه از طیف لیکرت استفاده شده و روایی آن با نظر خبره تصدیق شده و جهت بررسی پایایی با استفاده از آلفای کرونباخ مورد آزمون قرار گرفته است. نتایج این آزمون در «جدول 3» آمده که نشان از پایایی مناسب ابزار تحقیق دارد. همانطور که در جدول نشان داده شده است، آلفای کرونباخ برای همه متغیرها بالای 70% و از سطح قابل قبولی برخوردار است.
 

جدول 3 : سوالات مربوط به متغیرها و ضریب پایایی هر یک
متغیرها شماره سوال تعداد سوال ضریب پایایی
(آلفای کرونباخ) سازگاری داخلی گویه ها
شفافیت 14-23 9 89.05% مناسب
مسئولیت پذیری 24-27 3 71.10% قابل قبول
پاسخگویی 28-31 3 80.63% مناسب
پذیرا بودن نظرات 32-35 3 84.60% مناسب
کارایی 36-39 3 78.15% قابل قبول
نوآوری 40-43 3 83.57% مناسب
تابعیت قانون 44-47 3 88.87% مناسب
عدالت و عدم تبعیض 48-51 3 82.26% مناسب
کمک مالی 52-55 3 71.41% قابل قبول
کمک داوطلبی 56-59 3 74.12% قابل قبول
کل 36 93.60% عالی
1-1 یافته ها
نتایج نظرسنجی بر اساس طیف لیکرت با ضریب اهمیت برابر به اعداد یک تا پنج تبدیل شده و با توجه به مثبت بودن همه سوالات، امتیازات کسب شده و میانگین امتیاز و انحراف معیار تعیین شده است. همانگونه که در «جدول 4» ارایه شده، هلال احمر با امتیاز 6275 رتبه اول و سپس بهزیستی با امتیاز 6146 رتبه دوم و رتبه سوم توسط کمیته امام با امتیاز 5612 کسب گردید. در اکثر معیارها، هلال احمر رتبه اول را داشته و تنها حوزه ای که هلال احمر رتبه اول را بدست نیاورده، شفافیت بوده است. در خصوص شفافیت اطلاعات مالی و گزارشات عملکرد، بهزیستی رتبه اول و در شفافیت برنامه های آتی هلال احمر رتبه اول را کسب نموده است. خاطر نشان می دارد که فاصله بین بیشترین امتیاز و کمترین امتیاز تنها 9.52% بوده و این نشان می دهد که حتی در سنجش برداشتی نیز کمتر از ده درصد شکاف بین رتبه اول و آخر وجود دارد.
در تحلیل صورت پذیرفته، بر اساس مولفه جنسیت مطابق «جدول 5» میانگین امتیاز و همچنین رتبه کسب شده به تفکیک جنسیت هیچ تغییری نشان نمی¬دهد.
در ادامه از ضریب همبستگی ( ) که بیانگر مجذور کواریانس است استفاده نموده تا میزان رابطه بین متغیرها را تعیین کنیم. ضریب همبستگی یک عدد بین صفر و یک است که هر چه به یک نزدیکتر باشد، همبستگی بیشتری وجود داشته و هرچه به صفر نزدیکتر باشد، فاقد هرگونه رابطه و همبستگی است(Lovric, 2011). در ادامه همبستگی بین هر یک از متغیرهای کمک مالی و کمک به صورت داوطلب با امتیاز تخصیص داده شده به سازمانهای خیریه را بررسی می¬کنیم. همانگونه که در «جدول 6» نشان داده شده است، هیچ رابطه معنی داری بین متغیر کمک مالی و امتیاز تخصیص یافته و همچنین کمک داوطلبی و امتیاز ارایه شده به سازمانهای خیریه وجود ندارد. میزان امتیاز همیاری چه جهت کمک مالی، چه کمک داوطلبی برای سازمان بهزیستی بیشتر بوده و بعد آن به ترتیب، هلال احمر و کمیته امام می¬باشد. حال آنکه ترکیب امتیازات براساس معیار حکمرانی با این میزان همیاری متفاوت است. 
جدول 4: رتبه سازمانهای خیریه بر اساس هر یک معیارهای حکمرانی
بهزیستی هلال احمر کمیته امداد
شفافیت 1 2 3
مسئولیت پذیری 2 1 3
پاسخگویی 2 1 3
پذیرا بودن نظرات 2 1 3
کارایی 2 1 3
نوآوری 2 1 3
تابعیت قانون 2 1 3
عدالت و عدم تبعیض 2 1 3
کمک مالی 1 2 3
کمک داوطلبی 1 2 3
کل 2 1 3

جدول 5: میانگین امتیاز و رتبه به تفکیک جنسیت
میانگین امتیاز رتبه
بهزیستی هلال احمر کمیته امداد بهزیستی هلال احمر کمیته امداد
زن 28.7 29.1 26.2 2 1 3
مرد 27.8 29.0 25.4 2 1 3

جدول 6: همبستگی بین کمک مالی و کمک داوطلبی و امتیاز سازمانهای خیریه
بهزیستی هلال احمر کمیته امداد
کمک مالی 0.200 0.285 0.258
کمک داوطلبی 0.125 0.149 0.209

جدول 7: امتیاز و رتبه همیاری به تفکیک کمک مالی و کمک داوطلبی
میانگین امتیاز رتبه
بهزیستی هلال احمر کمیته امداد بهزیستی هلال احمر کمیته امداد
کمک مالی 749 651 547 1 2 3
کمک داوطلبی 713 674 555 1 2 3

در ادامه میزان همبستگی بین ویژگی مذهبی بودن با میزان کمک مالی و میزان کمک داوطلبی و همچنین امتیاز کل مطابق «جدول 8» مورد بررسی قرار گرفته است. همانگونه که ملاحظه می گردد. هیچ رابطه معنی داری بین متغیرهای مذکور مشاهده نمی¬گردد.
جدول 8: رابطه مذهبی بودن و متغیرهای کمک مالی و داوطلبی و همچنین امتیاز کل
بهزیستی هلال احمر کمیته امداد
مذهبی بودن کمک مالی 0.006 0.010 0.021
کمک داوطلبی 0.005 0.038 0.020
امتیاز کل 0.046 0.019 0.023

نتیجه گیری
سازمانهای خیریه دولتی و نیمه دولتی که از بودجه و منابع عمومی کشور استفاده می نمایند یکی از مهمترین حوزه های امر خیر در کشور ایران بوده که تاثیرات به سزایی در کشور دارند. این سازمانها از طریق ساختارهای حاکمیتی بالا دستی خود از مناظر مختلف، منجمله نتایج عملکرد، اثرگذاری و ارتقا و همچنین برداشت جامعه مورد سنجش و پایش قرار می¬گیرند. در اینجا نتایج برداشتی جوانان تهرانی از سه سازمان خیریه «سازمان بهزیستی کشور»، «کمیته امداد امام» و «جمعیت هلال احمر» بر اساس معیارهای حکمرانی خوب مورد بررسی قرار گرفت و رتبه کل سازمانها به ترتیب «جمعیت هلال احمر»، «سازمان بهزیستی کشور» و «کمیته امداد امام» تعیین شد.
همچنین نتایج این پژوهش نشان داد که ارتباط معنی داری بین میزان کمک مالی و یا داوطلبی جوانان و امتیاز حکمرانی خوب وجود نداشته و همچنین جنسیت و یا ویژگی مذهبی بودن بر امتیاز ارایه شده به معیارهای حکمرانی اثری نداشته است.
در ادامه پیشنهاد می گردد که کلیه سازمانها خیریه دولتی و نیمه دولتی توسط سازمانی بی طرف و مستقل چه از منظر برداشتی، چه عملکردی و حتی در برخی موارد توانمندسازها مورد پایش و سنجش قرار گیرد که این مهم نه تنها در سطح جوانان بلکه در سطح کل جامعه صورت پذیرد.

 
منابع:
• Bank, W. (2006). World development report 2007: Development and the next generation: The World Bank.
• Baptiste, B. (2004). Bad Governance and Low Foreign Direct Investment in Haiti. Antwerp university.
• Becker, L. C. (2001). Encyclopedia of ethics (Vol. 1): Taylor & Francis US.
• De Graaf, G. J. H. o. t. p. f. o. b. e. (2013). Discourse and tractable morality. 581-602.
• Doyle, M. W. (2015). The question of intervention: John Stuart Mill and the responsibility to protect: Yale University Press.
• Gisselquist, R. M. (2012). Good governance as a concept, and why this matters for development policy: WIDER Working Paper.
• Lebel, L., Anderies, J. M., Campbell, B., Folke, C., Hatfield-Dodds, S., Hughes, T. P., . . . society. (2006). Governance and the capacity to manage resilience in regional social-ecological systems. 11(1).
• Lovric, M. (2011). International Encyclopedia of Statistical Science: Springer.
• Pagano, A. M., Wang, G. W., Sánchez, O. V., Ungo, R. J. M. P., & Management. (2013). Impact of privatization on port efficiency and effectiveness: results from Panama and US ports. 40(2), 100-115.
• Smith, B. C. (2007). Good governance and development: Macmillan International Higher Education.
• ارغوان, م. خ. ح. آ. م. (1399). تاریخچه خیریه. Arad Mani.
• امامی, محمد, شاکری, & حقوق‌بشر, ح. J. د. ب. ا. (2017). نگاهی اجمالی بر نسبت حکمرانی خوب و حقوق بشر. 12(1), 23-48.
• بهزیستی. (1383). اساسنامه بهزیستی کشور.
• درکتانیان, غ. (1399). جمعیت‌های خیریه تبریز دستاورد انقلاب مشروطه. موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
• سازمان_بهزیستی. (1376). مجموعه قوانین و مقررات بهزیستی. دفتر حقوقی سازمان بهزیستی تهران.
• سازمان_بهزیستی_کشور. (1377). سازمان بهزیستی کشور، رفاه اجتماعی – بیم ها و امیدها. دبیرخانه شورای برنامه ریزی تهران.
• شفقنا. (1398). چرا افراد خَیِّر سپاسگزار نیازمندان هستند؟. شفقنا.
• کمیته_امداد. (1366). معرفی کمیته امداد امام خمینی(ره).
• ملکزاده, ا. (2017). بررسی روند ایجاد و گسترش امور خیریه نوین در ایران. http://wikikhair.org/.
• نقیبی_مفرد. (2016). صلح، عدالت و دمکراسی در پرتو حکمرانـی مطلـوب. دوفصلنامۀ بین‌المللی حقوق‌بشر, 11(1), 91-108.
• نیکی, د. (1397). بررسی روند ایجاد و گسترش امور خیریه نوین در ایران. ویکی نیکی.
• هلال_احمر, ج. (1388). آشنایی با تاریخچه هلال‌ احمر.
• يزداني_زنوز, ه. (1388). نقش شفافيت در تحقق حكمراني مطلوب. حقوق اساسي.