کاوشی در باب نگره ی اسلامی به لوازم و پیامدهای احسان و نیکوکاری

 

کاوشی در باب نگره ی اسلامی به لوازم و پیامدهای احسان و نیکوکاری

مجید یاریان

دانشجوی دکتری حکمت متعالیه دانشگاه اصفهان (m.yaryan@gmail.com)

 

چکیده:

احسان و نیکوکاری یکی از مفاهیم اخلاقی و ارزشی در عالم انسانی است که هم ادیان آسمانی و هم فطرت های پاک انسانی بر اهمیت و ضرورت آن صحه نهاده اند. مصادیق این سنت دینی و انسانی، فراتر از شؤون مالی و مادی است و شمول آن، بر تمامی ساحات وجودی انسان، سایه می­افکند. در این نوشتار، ضمن اشاره ای گذرا به مفهوم احسان و نیکوکاری و مصادیق مادی و غیرمادی آن، به آثار، لوازم و پیامدهای دنیوی، اخروی، فردی و اجتماعی این سنت دینی و انسانی از منظر قرآن و روایات مأثوره ی اهل بیت (ع) پرداخته شده است. از جمله این آثار و پیامدها می توان به: محبوبیت نزد خدا، توانگری، رفع حوایج، آرامش روانی، طول عمر و عزت، رفع سختی ها و بلایا، نام نیکو، سرافرازی، صميميت، جلب محبت انسان ها، رهایی از فقر، عدالت اجتماعی، آمرزش گناهان، سعادت اخروی و از همه مهم­تر، رضایت خدا و پیامبر اشاره نمود.

کلیدواژه ها: احسان، نیکوکاری، پیامد، انفاق، بخشش.

 

مقدمه:

نیکوکاری و احسان در میان ایرانیان، چه پیش و چه پس از اسلام، همواراه واجد جایگاهی عظیم و شایان توجه بوده است. آنان در گذشته های دور، به پیروی از پیامبر خویش، زرتشت، نیکی را بنادین ترین اصل در حیات  خویش و سرلوحه­ی انسانیت قلمداد می کردند؛ زرتشتی که سخنش بر سه محور «نیکی» استوار بود: «نیک بیاندیش، نیک بگو و نیک بکن».[1] مفهوم نیکوکاری و احسان، این خصلت متعالی، پس از اسلام نیز از مفاهيم کلیدی و برجسته ای بود که در آموزه­هاي اسلامي مورد توجه و توصیه قرار گرفته است. احسان و نيكوكاري چنان عمیق با شاکله ی وجودی انسان پیوند خورده که كاركردهاي آن هم در حیطه ی حیات دنیایی انسان و هم در زندگی واپسین او به وضوح قابل مشاهده است. پیروان دین مبین اسلام، در تمامی قرون و اعصار، جهد خویش را بر التزام به این خصلت متعالی استوار نموده اند و دعوت به احسان و نیکوکاری در آثار ایشان به وفور قابل مشاهده است؛ چنان که سعدی شیرازی می فرماید:

ره نيــك مــردان آزاده گيـر          چو استاده اي دست افتاده گير[2]

و هم از اوست که فرمود:

بگیر ای جوان دست درویش پیر          نه خود را بیفکن که دستـم بگیر[3]

مصادیق نیکوکاری بسیار وسیع و گسترده است. این مصادیق فراوان – چنانکه اشاره خواهیم کرد – تنها محدود در مادیات نیست؛ بلکه انسان با هر کار پسندیده ای اعم از قول و فعل، می تواند آن را به انجام رساند. بی شک تاثیر نیکوکاری در زندگی شخصی و حیات فردی شخص نیکوکار، بیش از دیگران است. در واقع، بروز احسان و نیکی نمایش جلوه های انسانیت و خلافت الهی در انسان است. احسان و نیکوکاری از این حیث که موجبات انگیزش عواطف انسانی، لذات روحانی و رضای ربانی را فراهم می آورد، امری شایسته و عجین با فطرت آسمانی انسان­هاست و بی جهت نیست که جایگاه آن در منظومه ی فکری و ارزشی اسلام، این­چنین پررنگ و برجسته است. در این نوشتار، برآنیم تا ضمن اشاره ای مختصر به مفهوم شناسی و مصداق شناسی نیکوکاری و احسان، در حد بضاعت به بیان آثار و برکات دنیوی و اخروی آن بپردازیم.

1- مفهوم شناسی احسان و نيكوكاري:

در زبان عربی واژه های فراوانی گویای مفهوم نیکی و نیکوکاری هستند. واژه ی «بر»[4] و نیز واژه های «خیر» و «معروف» از نگاه قرآن و احادیث به همه ی عقاید، اخلاق، اعمال و ملکات نیک و شایسته گفته می شود. همچنان که قرآن به نیکی و یاری بر نیکوکاری فرامی خواند. اما بیش از این مفاهیم، در زبان عربی از مفهوم نیکوکاری به واژه ی «احسان» یاد شده است و در قرآن کریم و روایات معصومین (ع) مصادیق گوناگونی از آن قابل استقصاست.[5] در قاموس قرآن می خوانیم: «احسان» مصدر باب افعال، به معنى نيكى كردن است؛ مانند آیه ی شریفه ی «و بالوالدين إحسانا»[6]… فعل های اين مادّه، در قرآن مجيد عموما از باب افعال آمده است… «محسن»: نيكوكار. «محسنين»: نيكوكاران. «محسنات»: زنان نيكوكار. به نظر مي آيد كه اين اسماء فاعل در قرآن، به جاى صفت مشبهه بكار رفته‏اند و از آنها ثبوت اراده شده است، چنانكه با مراجعه روشن خواهد شد… «إن الله یأمر بالعدل و الاحسان و إیتاء ذی القربی»[7]… احسان بالاتر از عدل است؛ زيرا عدل آن است که آنچه بر عهده دارد بدهد و آنچه براى اوست بگيرد؛ ولى احسان آن است که بيشتر از آنچه بر عهده دارد بدهد و كمتر از آنچه براى اوست بگيرد. اختيار عدل واجب، ولى اختيار احسان مستحبّ است.[8]

المفردات في غريب القرآن، تصریح می کند که احسان برگرفته از «حسن» است و در دو معنا به کار می رود: يکی نعمت بخشيدن به ديگري و دوم نیکی در كار و عمل فردی[9]. كسي كه علم نيكويي را بياموزد يا عمل نيكي را انجام دهد، از جمله نيكوكاران به حساب مي آيد.

لسان العرب می گوید: «حسن»: ضد قبح و نقیض آن است… «أَحسن بنا» یعنی به ما نیکی کن و با ما بدی روا مدار… و سخن خدای متعال که فرمود: «إنا نراک من المحسنین»[10] به این خاطر بود که یوسف به ضعیفان یاری می رساند و مظلومان را اعانت می کرد و از مریضان عیادت می نمود. [11]

در فرهنگ أبجدي[12] چنین آمده است که «أَحْسَنَ- إِحْسَاناً [حسن‏]»: نيكى كرد، اين كلمه ضد «أَسَاءَ» است [یعنی بدی کرد]؛ «احسنت»: كار را بسيار خوب انجام دادى؛ «الشي‏ء»: آن چيز را به خوبى فراگرفت و دانست؛ «اليه و به»: به او نيكى كرد و پاداش نيكو داد.

علامه طباطبایی در تفسیر شریف المیزان احسان را چنین توضیح می دهد: «احسان عبارت است از انجام دادن هر عملى به وجه حسن و بدون عيب، هم از جهت استقامت و ثبات، و هم از جهت اينكه جز براى خدا نبوده باشد.»[13]

بنابر آنچه اشاره شد، معنای احسان هم در  حیطه ی فردی و هم در حیطه ی اجتماعی دارای مصادیق است. احسان برتر از عدالت دانسته شده است؛ زیرا عدالت آن است که انسان آنچه برعهده اوست انجام بدهد و آنچه سهم اوست بگیرد؛ ولى احسان این است که بیش از آنچه وظیفه اوست انجام دهد و کمتر از آنچه حق اوست بگیرد؛ اینجاست که مفهوم «ایثار» شکل می گیرد. واژه ی «احسان» به معنای انجام دادن کار نیک است و کار نیک، به تمامی اموری اطلاق می شود که خداوند متعال، آدمیان را به انجام دادن آن ترغیب می کند و کسانی را که به این امور التزام دارند در قرآن با عنوان «محسن» وصف می کند و به ستایش آنان می پردازد؛ چنانکه می فرماید: «اولئک علی هدی من ربهم و اولئک هم المفلحون»؛ نیکوکاران کسانی هستند که در مسیر هدایت قرار گرفته اند و آنان رستگارانند.[14] و بر اين اساس است سخن اميرمؤمنان (ع) كه مي فرمايد: «مردم به آنچه از كارهاي شايسته و نيك مي آموزند يا به آن عمل مي كنند، نسبت داده مي­شوند».[15] در یک بیان کلی، احسان در تعالیم اسلامی به معنای عمل به هر کار شایسته و نیک است به نحوی که رضای خدا و خلق او را در پی داشته باشد. بر اساس آنچه که از آیات قرآن و روایات مأثوره استفاده می شود، احسان و نیکوکاری مصادیق فراوانی داشته و در اشکال مختلفی ظهور می یابد که در ادامه آن را بیان خواهیم کرد.

2- مصداق شناسی احسان و نيكوكاري:

با مطالعه ی آیات قرآن کریم و عنایت به آنچه از روایات معصومین (ع) استفاده مي شود، در می یابیم که احسان و نيكوكاري مصاديق فراواني دارد. برخی از این مصادیق، جنبه ی فردی می یابند و برخی جنبه ی اجتماعی؛ همچنین برخی از مصداق های احسان، همچون ایمان به خدا، تقوا، عفو و گذشت و… فارق از مسایل مادی و مالی و معطوف به جنبه های معنوی، اعتقادی و اخلاقی هستند و برخی دیگر همچون زکات و انفاق و… گذشته از هدف معنوی، احسان در مال را نیز، دربر می گیرد. لازمه ی احسان در عمل، تمسک به نیت خالصانه و صادقانه است. با چنین نیتی، امور نیک، فراتر از نیکی­های مادی و مالی خواهد بود و مفهوم «احسان»، مجموعه ای عظیم را در بر خواهد گرفت.[16] آنچه در این نوشتار، بیشتر مورد توجه ماست، نوع دوم احسان (احسان در مال) است؛ همان­گونه که مفهوم «نیکوکاری» و «امور خیریه» که امروزه در جامعه ی ما از آن به فراوانی یاد می شود، بیشتر بر نوع دوم تکیه دارد.

2-1- مصادیق احسان در غیر مال:

با نگاهی به مصادیق احسان که خداوند متعال در قرآن بیان فرموده است می توان دریافت که احسان، دایره ای گسترده و وسیع دارد و دامنه ی آن محدود به کمک های مادی و مالی نمی شود. این مصادیق به قدری فراوانند که سخن پیرامون یکایک آنها در این مختصر نمی گنجد. در ادامه به برخی از این مصادیق، به نحو اجمال اشاره خواهد شد. برخی از این مصادیق، عبارتند از:

الف- ایمان به خدا و امید به او: (مائده: ۸۴ و ۸۵)، (کهف: آیه ۳۰)

ب- تقوا و پرهیزگاری: (یوسف:۹۰)، (مرسلات: ۴۱ و ۴۴)،‌

ج- تواضع و فروتنی در برابر حق: (مائده: ۸۲ و ۸۴)،

د- شب زنده داری و تهجد به منظور عبادت، تفکر و استغفار از گناهان: (ذاریات: 18 – 16)،

هـ- جهاد در راه خدا و تحمّل سختى‌هاى آن: (توبه: ۱۲۰)، (عنکبوت: ۶۹)،

و- خیرخواهی برای خدا، رسول خدا و اهل بیت او: (توبه: ۹۱)، (شوری: ۲۳)،

ز- دعا و نیایش: (مائده: ۸۵ – 83)، (اعراف: ۵۶)،

ح- دعوت به توحید: (صافات: ۱۳۱ – 125)،

ط- صبر و شکیبایی در امور: (یوسف: ۹۰)، (نحل: ۱۲۷ و ۱۲۸)

ی- صلح با مردم و گذشت از خطای ایشان: (نساء: ۱۲۸)، (آل عمران: ۱۳۴)، (مائده: ۱۳)، (آل عمران: ۱۳۴)

ک- عمل صالح و امتثال اوامر الهى: (کهف: ۳۰)، (صافات: ۱۰۵ – 102)،

ل- اقامه ی نماز: (هود: ۱۱۴ و ۱۱۵)، (لقمان: ۳ و ۴)،

م- رعایت حال کهنسالان: (یوسف: ۷۸)،

ن- پاسخ به پرسش دیگران و راهنمایی آنها: (یوسف: ۳۶)،

س- ترک و اجتناب از فساد، فحشاء و گناهان کبیره: (اعراف: ۵۶)، (نجم: ۳۱ و ۳۲)

2-2- مصادیق احسان در مال:

در قرآن کریم، آیات بسیاری در باب احسان در مال، بیان گردیده که تمامی آنها تحت عنوان کلی «انفاق» جای می­گیرند. در آیات آغازین سوره ی بقره، انفاق از مال و روزی، از خصیصه های متقین بر شمرده شده است: «…ومما رزقناهم ینفقون» و آز آنچه روزیشان کردیم، انفاق می کنند.[17] از جمله نمونه های انفاق، می توان به مصادیق زیر، اشاره نمود:

الف- زکات: مهم­ترین مصداق انفاق در راه خداست. معنای زکات در لغت زیادت و رشد یافتن است[18] در بسیاری از آیاتی که در شأن زکات نازل شده، از آن به «صدقه» تعبیر گردیده است؛ مانند آیه ی «خذ من اموالهم صدقه…»[19]  و «انما الصدقات للفقراء و المساکین و…».[20] در قرآن، کلمه ی زکات 32 بار آمده است. هم‏چنین زکات در قرآن مجید به لفظ صدقه و صدقات، دوازده بار آورده شده است.[21] اقتران زکات به عنوان یک عبادت مالی با نماز (صلوه)، به عنوان یک عبادت بدنی در 26 آیه قرآن، دلیل بر کمال تلازم بین این دو واجب است. زکات به همراه نماز، اساس و بنیان نظمی است که جوامع انسانی بر آن بنانهاده شده‏اند؛ به طوری که باید آن را جوهره ی دستورهای انبیاء و رسولان گذشته دانست؛ همان‏گونه که در قرآن کریم این امر از زبان ابراهیم، اسحاق، یعقوب و اسماعیل این چنین بیان شده است: «وجعلناهم ائمه یهدون بامرنا و اوحینا الیهم فعل الخیرات و اقام الصلوه و ایتاء الزکوه و کانوا لنا عابدین»؛ و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما، (مردم را) هدایت می‏کردند، وانجام کارهای نیک و برپاداشتن نماز و ادای زکات را به آنها وحی کردیم و تنها ما را عبادت می‏کردند.[22]

ب- تأمین محرومان: (ذاریات: 19-16)،

ج- پرداخت کالا و هدیه ی مناسب به زنان مطلقه: (بقره: ۲۳۶)،

د- مطلق انفاق برای فقیر و غنی؛ به عبارت دیگر، بخشش در راه خدا در حال توانگری و تنگ دستی و نیز انفاق به خویشاوندان و ذوی القربی: (آل عمران: ۱۳۴) و (نحل: ۹۰)

هـ- خمس (به معنای یک پنجم): یکی از انواع مالیات‌های اسلامی است که شیعیان بدان معتقدند و به منظور رفع مشکلات مالی امت اسلامی و توزیع عادلانه ثروت و تقویت بنیه ی مالی حکومت اسلامی وضع شده‌است. (انفال: 41)

و- قرض الحسنه: (بقره: 245)

ز- اطعام: (انسان: 10-9)

ح- قربانی در راه خدا: (حج: ۳۶ و ۳۷)

ط- وقف: به معنى ايستادن، توقف، حبس كردن و منحصر كردن چيزى به كسى است. اگرچه وقف از سنت های نیکوی اسلامی و ایرانی است، اما در قرآن، تصریحی به واژه ی «وقف» نشده است.

3- آثار و پیامدهای نیکوکاری:

از نگاه اسلام نیکی خمیرمایه ی رشد و تکامل انسان و جامعه ی انسانی است و نیکوکار اولا و بالذات، به خود خدمت می­کند، هرچند کارش در راستای خدمت به دیگران باشد. خداوند نیکوکار را دوست می دارد. نیکی نه تنها پاداش الهی را در پی دارد، بلکه پاداش آن می تواند تا ابد امتداد و گسترش یابد. نیکوکاری دل و جان را روشن می کند، نام نیک و محبوبیت مردمی می آورد و در نهایت به خیر دنیا و آخرت می انجامد. نیکی به مردم، گشاینده ی قلعه ی دلهاست؛ زمام دلها را در دست انسان نیکوکار قرار می دهد؛ انسان های آزاده را به فرمانبرداری و همراهی وا می دارد. بلاها را از انسان دور می سازد و او را مورد ستایش و ثنای دیگران قرار می دهد. نیکی و خدمت­رسانی به مردم، موجب نیک فرجامی، استمرار و فراوانی نعمت، افزایش ثروت و تداوم قدرت و شوکت و ریاست می شود؛ افزون بر اینکه ره­توشه ی قیامت است و مایه ی برخورداری از حفظ سلامت نسل و آسانی حساب قیامت و نیز موجب ورود به بهشت برین می شود.[23] آثار و پیامدهای نیکوکاری در دو دسته ی کلی قابل طبقه بندی است؛ دسته ای آثار دنیوی و معطوف به حیات دنیا و دسته ای دیگر فرادنیایی و موصول به حیات اخروی هستند. در ادامه به اهم این پیامدها اشاره خواهد شد:

3-1- آثار پیامدهای دنیوی نیکوکاری:

بر اساس مبانی اسلامی، تفکیک حیات دنیا از آخرت، تفکیک صحیحی نیست؛ این دو مرتبه از وجود، آن­چنان با هم مرتبط و در هم تنیده اند که نمی توان به آسانی آنها را به صورت مجزا تصور نمود. اما بر اساس تصریح آیات و روایات، بیان خداوند در قرآن و سخن اهل بیت (ع) در احادیث گاه معطوف به نشئه ی دنیا و گاه منوط به نشئه ی آخرت است. آثار احسان و نیکوکاری در حیات دنیایی گاه در حیطه ی حیات فردی و گاه در قلمرو حیات جمعی است که در ادامه به بیان آن می پردازیم.

3-1-1- آثار فردی:

الف) محبوبیت نزد خدا:

احسان و نيكوكاري، باعث محبوبيت انسان نزد خداي سبحان مي شود. جداي از تعابير ديگري كه درباره انسان هاي نيكوكار در قرآن كريم وارد شده، جمله ی زيباي «الله يحب المحسنين»؛ خداوند نیکوکاران را دوست دارد، پنج بار در آيات قرآن كريم، تكرار شده است[24] كه بيانگر جايگاه و ارزش احسان و نيكوكاري در پيشگاه خداوند مي باشد. در آیه ی 134 سوره ی آل عمران می خوانیم: «الذین ینفقون فی السراء و الضراء… والله یحب المحسنین»؛ آنهايى كه از مال خود به فقرا در حال وسعت و تنگدستى انفاق كنند… [چنين مردمى نيكوكارند] و خدا دوست­دار نيكوكاران است. علامه طباطبایی در ذیل این آیه می فرماید: آيات فوق، بشر را به سوى خير دعوت و از شر و بدى نهى مى‏كند… این آیات، براى ترغيب مؤمنين است؛ آنان را ترغيب مى‏كند به اينكه به سوى خيرات يعنى انفاق در راه خدا در دو حال دارايى و ندارى بشتابند كه جامع همه آنها منتشر شدن احسان و خير در جامعه، و صبر در تحمل آزارها و بديها، و گذشت از بدرفتاريها است. پس تنها طريقى كه حيات جامعه به وسيله آن محفوظ مى‏ماند و روى پاى خود مى‏ايستد همين طريق است؛ يعنى طريقه ی انفاق و احسان است.[25] بالطبع با اتخاذ چنین روش و مسلکی است که مومنان محبوب خدا واقع خواهند شد.

 

ب) توانگری و رفع حوایج:

از جمله آثار ارزشمند احسان و نيكوكاري، اجر و پاداشي است كه در دنيا، نصيب انسان هاي خيّر مي شود. در واقع خداي سبحان به نوعي اعمال و رفتار خوب و شايسته ی نيكوكاران را در همين دنيا، مورد توجه قرار داده و جبران مي­نمايد. خداي سبحان در مورد اجر و پاداش دنيوي احسان و نيكوكاري مي فرمايد: «فآتاهم الله ثواب الدنيا و حسن ثواب الاخره و الله يحب المحسنين»[26]؛ خداوند پاداش اين جهان و پاداش نيك آن جهان را به آنها داد و خداوند نيكوكاران را دوست دارد. در آيه ی ديگري مي فرمايد: «وقيل للذين اتقوا ماذا أنزل ربكم قالوا خيرا للذين احسنوا في هذه الدنيا حسنه و لدار الاخره خير و لنعم دار المتقين»؛ و هنگامي كه به پرهيزگاران گفته مي شد: پروردگار شما چه نازل كرده است؟ مي گفتند: خير [وسعادت] براي كساني كه نيكي كردند در اين دنيا نيكي است و سراي آخرت از آن هم بهتر است و چه خوب است سراي پرهيزكاران.[27]

خداوند در آیه ی ۱۲۸ سوره ی نحل و نیز آیه ی ۶۹ سوره ی عنکبوت به مسلمانان متعرض این نکته می‌شود که اگر بخواهند از امدادهای الهی برخوردار شوند و بر مشکلات فایق آیند و خداوند در گرفتاری‌ها دستگیرشان شود، باید خود اهل احسان و نیکوکاری باشند. به دیگر سخن، کمک به دیگری پیش از آنکه کمک به آنان باشد کمک به خود انسان است؛ زیرا با این کار انسان محبت الهی را به سوی خود جلب می‌کند و از مهر و رحمت خداوندی بهره مند می گردد؛ همان­طور که خداوند در آیاتی از جمله ۵۶ سوره ی اعراف و ۳ سوره ی لقمان نیز، نیکوکاری را موجب جلب رحمت خود معرفی می‌کند.

امیر المومنین علی (ع) بخشش و نیکوکاری را راه توانایی و توانگری برمی شمارد؛ چنانکه می فرماید: «أعط تستطع»؛ ببخش تا توانا شوی.[28] از رسول مکرم اسلام (ص) نیز روایت شده که فرمود: «إن البر یزید فی الرزق»؛ نیکوکاری روزی را می افزاید.[29] و همچنین از ایشان نقل شده که: «إن اهل بیت لیکونون برره فتنمو اموالهم و لو أنهم فجار»؛ همانا خانواده­ای که اهل نیکوکاری باشند، اموالشان افزایش می یابد، هرچند ناپرهیزکار باشند.[30]

ج) آرامش روحي:

يكي ديگر از آثار ارزشمند احسان و نيكوكاري، آرامش روحي است. اين كلام الهي بر این نکته تأکید می کند: «الذين ينفقون اموالهم باليل و النهار سرا و علانيه فلهم اجرهم عند ربهم و لاخوف عليهم ولاهم يحزنون»؛ آنها كه اموال خود را شب و روز، پنهان و آشكار، انفاق مي كنند، اجرشان نزد پروردگارشان است؛ نه ترسي بر آنهاست و نه غمگين مي شوند.[31] در آيه ای ديگر مي خوانيم: «من جاء بالحسنه فله خير منها و هم من فزع يومئذ ءامنون»؛ كساني كه كار نيكي انجام دهند، پاداشي بهتر از آن خواهند داشت و آنان از وحشت آن روز در امانند.[32] از آيات ياد شده به خوبي مي توان دریافت كه احسان و نيكوكاري چگونه آرامش روحي و رواني در دنيا و امنيت و آسایش كامل در آخرت را به دنبال دارد. به کمک بخشش و انفاق و احسان، آدمی در دنيا اضطراب و تشویش خاطر را از خود دور می سازد و از وحشت عذاب قيامت نيز در امان خواهد بود.

هر مسلمانی براساس آیه ی ۱۱۲ سوره ی بقره که می‌فرماید: «بلی من أسلم وجهه لله فهو محسن فله اجره عند ربه و لا خوف علیهم و لا هم یحزنون»؛ برای رهایی از اضطراب و افسردگی و ناراحتی خود، ایمان آورده و احسان کنید، برای رهایی از اندوه و ترس و کسب آرامش، به دیگران نیکی می‌کند و آرامش خود را در آرامش دیگران جستجو می نماید.

رسول اکرم (ص) هم چنین درباره ی چیستی و ماهیت احسان مومنان را به تأثیر آن توجه می دهد و می فرماید: «البر ما سکنت الیه النفس و اطمأن الیه القلب…»؛ نیکى آن است که جان انسان با آن آرامش پیدا کند و دل انسان بدان  اطمینان یابد…[33] همچنین از پیامبر اکرم (ص) وارد شده است که فرمود: «وجدت الحسنه نورا فی القلب و زینا فی الوجه و قوه فی  العمل و وجدت الخطیئه سوادا فی القلب و شینا فی الوجه و وهنا فی العمل»؛ کار نیک را فروغی در دل، آرایشی در چهره و نیرویی در کار یافتم و گناه را سیاهی در قلب، آلودگی در سیما و سستی در کار یافتم.[34]

د) زندگی باعزت و طول عمر:

بی شک کسی که در راه نیکوکاری گام می نهد همان­گونه که دیگران را عزیز می دارد خویش را عزیز می گرداند و خود نیز، از برکات خیر خویش برخوردار می گردد. امام علی (ع) می فرماید: «إنک إن أحسنت فنفسک تکرم و إلیها تحسن إنک إن أسأت فنفسک تمتهن و إیاها تغبن»؛ به یقین اگر نیکی کنی خودت را گرامی داشته ای به خویش نیکی کرده ای و اگر بدی کنی خود را فرومایه ساخته و به زیان خویش کار کرده ای.[35] از رسول مکرم اسلام (ص) همچنین، وارد شده که: «البر زیاده فی العمر» نیکوکاری مایه افزایش عمر است.[36] و هم از اوست که فرمود: «موت الانسان بالذنوب اکثر من موته بالأجل و حیاته بالبر اکثر من حیاته بالعمر»؛ مرگ انسان به سبب گناهان، بیش از مرگ او به سبب اجل است و زندگی او به سبب نیکوکاری بیش از زندگی او به عمر است.[37]

این عزت و بهره مندی، هم به شکل مادی و هم به شکل معنوی است. از نظر آموزه های اسلامی،‌ سعادت و شقاوت را باید در مکارم اخلاقی و فقدان آن جست. رسول اکرم (ص) در این باره می فرماید: «الصدقه علی وجهها و اصطناع المعروف و… تحول الشقاء سعاده و تزید فی العمر»؛ صدقه ی به جا و نیکوکارى و… بدبختى را به خوشبختى تبدیل و عمر را زیاد مى کند.[38] همچنین امیر مومنان علی (ع) می فرماید: «من حسنت مساعیه طابت مراعیه» هرکس تلاش هایش نیکو باشد زندگی و جایگاهش خوش خواهد بود.[39]

سخن در این زمینه را با بیان زیبای امام صادق (ع) به پایان می بریم که فرمود: «البر و حسن الخلق یعمران الدیار و یزیدان فی الاعمار»[40]؛ نیکوکاری و خوش اخلاقی، خانه ها را آباد و عمرها را طولانی می کند.

هـ) رهایی از گرفتاری، اندوه و بلا:

بنابر آموزه های دینی ما بخش وسیعی از گرفتاری ها و مشکلات اندوه زا را می توان با احسان و نیکوکاری برطرف نمود. خداوند متعال در قرآن کریم، درباره ی سرنوشت موسی و هارون می فرماید: «و نجیناهما و قومهما من الکرب العظیم؛ و نصرناهم فکانوا هم الغالبون… إنا کذلک نجزی المحسنین»؛ و هردو را با قومشان از بلای بزرگ نجات دادیم؛ و آنها را یاری دادیم تا [بر فرعونیان] به حقیقت غالب شدند؛… اینچنین نیکوکاران را پاداش می دهیم.[41] آری؛ خداوند این­چنین انسان های نیکوکار را از رنج ها و ستم ها می رهاند. نظیر همین سخنان را نیز قرآن درباره ی نوح (ع)[42] و ابراهیم (ع)[43] به کار برده است.

پیامبر اکرم (ص) نیز احسان و نیکوکاری را مانعی در برابر بلایا و حوادث می شمارد و می فرماید: «المعروف باب من ابواب الجنه و هو یدفع مصارع السوء»؛ نیکی دری از درهای بهشت است و مرگ های بد را از انسان دور می­کند.[44] امام صادق (ع) احسان و نیکی را مایه ی گشایش مشکلات در دنیا و آخرت می شمارد و می فرماید: «ایما مؤمن نفس عن مؤمن کربه نفس الله عنه سبعین کربه من کرب الدنیا و کرب یوم القیامه»[45]؛ هر مؤمنی گره از کار مؤمنی بگشاید خداوند هفتاد مشکل از دنیا و آخرتش می گشاید. حسن ختام سخن، عبارتی از امیرالمومنین (ع) است که فرمود: «…و من یسر علی مؤمن و هو معسر یسرالله له حوائج الدنیا و الآخره»[46]؛ …چنانچه مؤمنی در سختی و فشار زندگی باشد و شخصی به آسانی از او گره گشائی می کند، خداوند سختی­های دنیا و آخرتش را آسان می گرداند.

و) نام نیک، اعتبار و سرافرازی:

خداوند متعال، سرفرازی و برخورداری از نام نیک را از پاداش های نیکوکاران می داند؛ چنان­که درباره ی حضرت یوسف (ع) می فرماید: «و کذلک مکنا لیوسف فی الارض یتبوأ منها حیث یشاء؛ نصیب برحمتنا من نشاء؛ و لا نضیع اجر المحسنین» بدين­سان يوسف را در آن سرزمين تمكن داديم كه در آن هر كجا كه مى‏خواست مقام مى‏گرفت، ما رحمت خويش را به هر كه بخواهيم مى‏رسانيم و پاداش نيكوكاران را تباه نمى‏كنيم.[47] بر اساس این آیه، آشکار می شود که قدرت و منزلت، نام نیکو و عزت و اقتدار، به محسنان داده می شود. در حقیقت کسی که در جامعه نیک نام شد، معتبر می گردد و به مقام داوری نیز می رسد و مردم او را حکم در میان خویش قرار می دهند و از حکمیت و اعتبار آن بهره مند می شود.

امام صادق (ع) درباره ی نقش بخشندگی در تحقق عزت و سرافرازی برای شخص نیکوکار می فرماید: «ثلاث تورث المحبه: الدین و التواضع و البذل»؛ سه چیز است که محبت می آورد: قـرض دادن و فـروتنـى و بخشـش.[48] این فرمایش امام علی (ع) نیز در همین راستاست: «من احسن فی ما بینه و بین الله کفاه الله الذی بینه و بین عباده و من احسن سریرته أحسن الله علانیته»؛ هرکس میان خود و خدا را نیکو کند، خداوند هم میان او و بندگانش را نیکو می سازد و هرکس درون خویش را نیک سازد، خداوند هم برون او رانیکو می سازد.[49] همچنین این امام همام می فرماید: «من بذل معروفه استحق الرئاسه»؛ هرکه نیکی خود را نثار دیگران کند شایسته ی سروری گردد.[50] و هم از ایشان است که فرمود: «کثره اصطناع المعروف تزید فی العمر و تنشر الذکر»؛ زیاد کار نیک انجام دادن، عمر را مى افزاید و نام را پرآوازه مى­سازد.[51]

3-1-2- آثار اجتماعی

انسان طبعا موجودی اجتماعی است. این گرایش طبیعی و ذاتی انسان به جمع و جامعه موجب می شود تا رفتارهای خاصی را در پیش گیرد و روابط اجتماعی و قوانین و مقرراتی را برای تنظیم و ساماندهی درست و مطلوب آن پدید آورد و به آداب اجتماعی و اخلاق اجتماعی متخلق شود. قطعا هر عملي چه نيك و پسنديده و چه زشت و ناپسند، در جامعه دارای تبعات و عوارضي است. كمك به ديگران باعث رفع فقر و تنگدستي از جامعه اسلامي و ايجاد راوابطی محبت آميز در اجتماع مي گردد. اجتماع گرایی جزء طبیعت بشر است که ملزوماتی را نیز دربرمی گیرد در بیان ارزش و اعتبار و اهمیت احسان و نیکوکاری از نظر اجتماعی همین بس که پایه های استوار نظام خانواده به عنوان بنیادی ترین حوزه ی اجتماعی بر آن بنا نهاده شده و اجتماع نیز برای استقرار و استحکام خود، به احسان و نیکوکاری وابسته و نیازمند است. انفصال و جدايي بين اجتماع و مذهب ممكن نيست؛ زيرا تمدن وابسته به اجتماع است و اجتماع، نيازمند به اتحاد و اتحاد، محتاج به اشتراك در عقيده و تبعيت از آن عقيده است.[52] در آيات مرتبط با انفاق در سوره ی بقره، این نکته قابل توجه است که انفاق به همه ی طرقش از بزرگترين عواملى است كه ريشه و بنيان اجتماع بر پایه ی آن استوار است و يگانه عاملى است كه روح وحدت را در كالبد مجتمع انسانى مى‏دمد و در نتيجه، قواى پراكنده آن را متحد مى‏سازد و به اين وسيله سعادت زندگي جمعی را تأمين مى‏كند و آفات مهلك و يا عوامل آزاردهنده را دفع مى‏نمايد.[53]در ادامه به اهم آثار اجتماعی نیکوکاری و احسان خواهیم پرداخت.

الف) دوستي، صميميت و جلب محبت انسان ها:

احسان و نيكوكاري باعث ايجاد دوستي و صميمت بين افراد جامعه خواهد شد. هرگاه انسان هاي نيكوكار، با ايثار و فداكاري به ياري انسان هاي نیازمند و مستضعف شتابند و با كمك هاي مادي و معنوی خود، زندگي آنان را از سرحد بحران خارج سازند، متقابلا نیازمندان و مستضعفان نیز، نيكوكاري ایشان را فراموش نخواهد کرد و خواهند کوشید تا به هر طریق ممکن، این محبت و احسان را پاسخ گویند. امام علی (ع) می فرماید: «سبب المحبه الاحسان»؛ احسان و نیکوکاری سبب ایجاد محبت و دوستی در دل انسان هاست.[54] بر این اساس، آشکار می شود که یکی از روش های مورد تأکید خدا، رسول و ائمه ی اطهار (ع) برای رسیدن اشخاص و جوامع به کمال، تقویت روحیه ی نیکوکاری و احسان در افراد جامعه است تا به مدد آن دوستی و برادری به معنای واقعی کلمه ایجاد شود.

پیامبر خاتم (ص) می فرماید: «إن الله جبل قلوب عباده علی حب من أحسن إلیها و بغض من أساء إلیها»؛ خداوند دل­های بندگانش را بر این سرشته است که هرکه به آنها خوبی کند دوستش بدارند و هرکه به آنها بدی کند دشمنش بدارند.[55] امیر مومنان علی (ع) می فرماید: «من کثر إحسانه کثر خدمه و أعوانه»؛ هر کس احسانش زیاد باشد خدمتکاران و یارانش بسیار خواهد شد.[56] و همچنین از اوست که فرمود: «من أحسن اکتسب حسن الثناء»؛ هرکه نیکی کند، ستایش نیکو به دست می آورد.[57] اهل بیت پیامبر (ص) خود به عنوان مصادیق کامل ابرار و نیکان، بدون هیچ چشم داشتی از دیگران، در این عرصه پیشتاز بودند و به تبع آنها مؤمنان واقعی و انسان های صاحب خرد و اندیشه نیز باید خود را به این زیور بیارایند و الگوی دیگران باشند.

ب) رهایی از فقر و فحشاء:

از جدی ترین دغدغه های پیامبر اکرم (ص) اصلاح نظام اقتصادی در زمان خود بود. روایات فراوانی که در مذمت فقر و بیکاری و …. وجود دارد، شاهد بر این  مدعاست. به عنوان مثال رسول خدا (ص) می فرمایند: «کاد الفقر یکون کفرا»؛ فقر به آن نزدیک است که به کفر بیانجامد.[58] و یا آنکه می فرماید: «خدایا به تو پناه می برم از گرسنگی که بد همدمی است».[59] نمونه های تاریخی فراوانی وجود دارد که پیامبر (ص) به مسأله ی معیشت مردم اهمیت فراوانی می داد. همچنین  در باب اهمیت رفع فقر، این روایت از پیامبر (ص) نقل شده است که فرمود: «خداوندا! برای ما در نان برکت ده و در میان ما و نان جدایی مینداز که اگر نان نباشد نماز نمی‌خواندیم و روزه نمی‌گرفتیم و واجبات پروردگار خود را به جا نمی‌آوردیم».[60] رسول مکرم اسلام (ص) در راستای فاصله گرفتن از آسیب های اجتماعی ناشی از فقر، اقدامات زیادی انجام دادند؛ از جمله اینکه به دستور خداوند نظام ربوی را منع کرده[61]  و یا امر فرمود که مردم با مال خود جهاد کنند.[62]

بخش قابل ملاحظه اي از جرم ها و جنايت ها، ناشي از فقر و تنگدستي انسان هاست؛ چرا كه فقر و تنگ دستي، به دين و ايمان انسان لطمه مي زند؛ عقل را از كارایی ساقط می کند و قدرت تشخيص درست را از انسان سلب می کند و در نهایت، باعث كدورت و دشمني مي گردد. امام علي (ع) خطاب به فرزندش محمد بن ابی بکر مي فرمايد: «یا بنی إنی اخاف علیک الفقر فاستعذ بالله منه فإن الفقر منقصه للدین مدهشه للعقل داعیه للمقت» اي فرزندم! من از تهي دستي بر تو هراسانم. از فقر به خدا پناه ببر؛ چرا كه فقر، دين انسان را ناقص و عقل را سرگردان مي كند و عامل دشمني است.»[63] احسان و نيكوكاري چنانچه به صورت يك فرهنگ اصیل در جامعه ی اسلامی جلوه و نموده پیدا کند و در بين اقشار مختلف جامعه توسعه و گسترش یابد، بالطبع بخش عمده اي از مشكلات جامعه را كه زایيده ی فقر و محروميت است، از بين برده و ريشه كن مي سازد. آنچه از آموزه هاي قرآنی استفاده مي شود اين است كه بين احسان و نيكوكاري از یک سو و نجات جامعه از فقر و فلاكت از سوی دیگر، رابطه ای تنگاتنگ وجود دارد؛ بی جهت نیست که خدای متعال در قرآن كريم مي فرماید: «و انفقوا في سبيل الله و لاتلقوا بايديكم الي التهلكه و احسنوا ان الله يحب المحسنين»؛ و در راه خدا انفاق كنيد و [با ترك انفاق] خود را به دست خود، به هلاك نيندازيد و نيكي كنيد كه خداوند نيكوكاران را دوست مي دارد.»[64]

ج) عدالت اجتماعی و کاهش اختلاف طبقاتی:

احسان و نیکوکاری بنیاد عدالت اجتماعی را در جامعه شکل می دهد. احسان، نیکی و نیکوکاری، نیازمند عقلانیتی است که مصادیق آن در چارچوب عدالت شناسایی می گردد. درحقیقت، احسان عدالت را در جهت درست، استحکام می­بخشد؛ از این رو در اسلام بر اجتماع عدالت و احسان تاکید شده[65] و هرگز اثبات عدالت به معنای نفی احسان نبوده است. انفاق به طور كلي سبب تعدیل ثروت و کاهش فاصله ی طبقاتی در جامعه و به تبع آن، نجات جامعه از مفاسد كشنده ی اجتماعي مي شود. اگر انفاق به فراموشي سپرده شود و ثروت ها در دست گروهي معدود جمع گردد و در برابر آنان، اكثريتي محروم و بينوا وجود داشته باشد، ديري نخواهد گذشت كه شکافی عظیم در جامعه به وجود آمده و آتشی برافروخته می گردد که اموال و دارايي ثروتمندان در آن خواهد سوخت. بنابراين، انفاق قبل از آن كه به حال محرومان مفيد باشد، به نفع ثروتمندان خواهد بود؛ زيرا تعديل ثروت حافظ ثروت است.[66]

پیامبر اکرم (ص) در راستای بهبود سطح زندگی مسلمانان به شیوه های مختلف، به افزایش سطح درآمد مسلمانان کمک می کرد. توصیه های حضرت به کار و اهمیت دادن به کارگری و پرهیز دادن مردم از کسالت و تن پروری و مبارزه با اشرافی گری و نیز فرامین خاص اقتصادی شان چون منع ربا[67]، منع خوردن مال یتیم[68]، منع کم فروشی[69]، و… همگی زمینه­ای را فراهم کرد تا مسلمانان بتوانند از وضع اقتصادی و معیشتی بهتری نسبت به قبل برخوردار شوند و نظام تکاثری سابق که ثروت را تنها در دست عده ای خاص قرار داده بود، کم رنگ تر شود. کارآفرینی های ایشان و ترویج فرهنگ تعاون و همکاری و نیز توصیه به انفاق و زکات و…. همگی زمینه ای را فراهم کرد تا هم مردم توانا بهتر بتوانند کسب درآمد کنند و هم با پوشش دادن فقرا و مستمندان، فاصله ی طبقاتی بین آحاد جامعه اسلامی کاسته شود.

پيامبر اكرم (ص) در جمله ی كوتاهي به اين حقيقت اشاره نموده، مي فرمايد: «اموال خويش را با دادن زكات حفظ كنيد.»[70] امیرالمومنین (ع) می فرماید: «ان الله سبحانه فرض فی اموال الاغنیاء اقوات للفقراء فما جاع فقیر الا بما منع غنی و الله تعالی جده سائلهم عن ذلک»؛ خداوند سبحان در دارایی های توانگران، روزی های بی چیزان را واجب گردانیده؛ پس بی چیز گرسنه نماند، مگر به سبب آنچه توانگری به او نداده است و خداوندی که بزرگ است، ایشان را از این کار مواخذه و بازپرسی می نماید.[71]

3-2- آثار و پیامدهای اخروی نیکوکاری:

الف) آمرزش گناهان:

گناهان در حیات انسان، آثار و عواقبی را ایجاد می کنند که باعث رفع برکت، نعمت و آسودگی خاطر از زندگی خواهد شد. از جمله اموری که باعث می شود آثار گناه و خطا از میان رود و ارتکاب سوء مبدل به حسنه گردد، احسان و نيكوكاري در حق بندگان خدا و خدمت به خلق خدا است. خداي سبحان در سوره ی هود مي فرمايد: «و اقم الصلوه طرفي النهار و زلفا من اليل ان الحسنات يذهبن السيئات ذلك ذكري للذكرين»؛ در دو طرف روز و اوايل شب، نماز را برپا دار؛ چرا كه حسنات، سيئات [و آثار آنها را] از بين مي برد. اين تذكري است براي كساني كه اهل ذكر هستند.[72] در جاي ديگري مي­فرمايد: «لهم ما يشاءون عند ربهم ذلك جزاء المحسنين، ليكفر الله عنهم اسوا الذي عملوا و يجزيهم اجرهم باحسن الذي كانوا يعملون»؛ آنچه بخواهند نزد پروردگارشان براي آنان موجود است و اين است جزاي نيكوكاران، تا خداوند بدترين اعمالي را كه انجام داده اند، بيامرزد و آنها را به بهترين اعمالي كه انجام مي دادند، پاداش دهد.[73]

در روایتی از حضرت امام صادق (ع) می خوانیم که فرمود: «من مشی لامری مسلم فی حاجته فنصحه فیها کتب الله له بکل خطوه حسنه و محاعنه سیئه»؛ هر مسلمانی که صادقانه و با خلوص برای رفع مشکلات و خواسته های مؤمن دیگر قدم قدم بردارد خداوند متعال برای هر قدم یک حسنه برایش ثبت و یک گناه از او پاک می سازد.[74] مسند بن حنبل نیز به نقل از ابوذر چنین می گوید: «قلت یا رسول الله، أوصنی، قال: إذا عملت سیئه فأتبعها حسنه تمحها»؛ گفتم ای پیامبر خدا! مرا سفارش کن. فرمود: هرگاه بدی کردی پس از آن کار نیک کن تا آن را بزداید.[75]

ب) سعادت اخروی:

خداوند متعال، در آیات ۴۱ تا ۴۴ سوره ی مرسلات و همچنین آیات ۱۵ و ۱۶ سوره ی ذاریات، بهره مندی از بهشت و مواهب آن را در گرو احسان به دیگران می داند. همچنین بنا بر آیه ی 112 سوره ی بقره، کسی به درجه و مقام محسنین می رسد که هم تسلیم باشد و هم احسان کند: «بلی من اسلم وجهه لله و هو محسن فله اجره عند ربه و لاخوف علیهم و لاهم یحزنون» کسی که همه کارهایش برای خدا و تسلیم محض اوست، محسن است؛ بنابراین محسنین کسانی هستند که در برابر خدا تسلیم باشند.

پیامبر اکرم (ص) در وصیتی به ابوذر می فرماید: «یا أباذر… من یزرع خیرا یوشک أن یحصد خیرا»؛ ای ابوذر! هرکه نیکی بکارد امید است که نیکی بدرود.[76] همچنین از ایشان است که فرمود: «إن الله لا یظلم المومن من حسنه یثاب علیها الرزق فی الدنیا و یجزی بها فی الآخره»؛ خداوند درباره ی هیچ کار نیکی به مومن ستم نمی کند. مومن بر کار نیک در دنیا روزی داده می شود و در آخرت نیز پاداش کار خود را خواهد گرفت.[77] امام علی (ع) می فرماید: «من أحسن إلی الناس حسنت عواقبه و سهلت له طرقه»؛ هرکه به مردم نیکی کند فرجام هایش نیکو و راه هایش هموار می گردد.[78] همچنین از این امام کریم است که فرمود: «نعم زاد المعاد الاحسان إلی العباد» چه ره توشه ی خوبی برای قیامت است نیکی کردن به بندگان.[79]

حسن ختام این مطلب را این روایت پیامبر اکرم (ص) قرار می دهیم که فرمود: «إن الله یبعث المعروف یوم القیامه فی صوره  الرجل المسلم فیأتی صاحبه إذا انشق عنه قبره فیسمح عن وجهه التراب و یقول أبشر یا ولی الله بأمان الله و کرامته لا یهولنک ما تری من أهوال یوم القیامه… فإذا جاوزه به الصراط عدله ولی الله إلی منازله فی الجنه ثم یثتنی عنه المعروف فیتعلق به فیقول یا عبد الله من أنت؟ خذلنی الخلائق فی أهوال یوم القیامه فمن أنت؟ فیقول أما تعرفنی؟ فیقول لا، فیقول أنا  المعروف الذی عملته فی الدنیا بعثنی الله خلقا لأجازیک به یوم القیامه»؛ خداوند در روز قیامت «نیکی» را در سیمای مردی مسلمان برمی انگیزد و چون قبر فرد نیکوکار شکافته شود پیش می آید و خاک از چهره اش می زداید و می گوید: ای دوست خدا! مژده باد تو را به امان و کرامت الهی! آنچه از هراس های قیامت می بینی تو را به وحشت نیفکند… پس چون او را از صراط عبور داد آن ولی خدا او را به جایگاه هایش در بهشت می برد. آن گاه «نیکی» از او جدا می شود و او به «نیکی» می آویزد و می گوید تو کیستی؟… می گوید مرا نمی شناسی؟ نیکوکار می گوید: نه. می­گوید من همان کار نیک توام که در در دنیا انجام دادی. خداوند مرا به صورت آفریده ای برانگیخت تا پاداش نیکی ات را در روز قیامت بدهم.[80]

ج) رضایت خدا و پیامبر:

گرچه بهشت، پاداش شایسته ای برای نیکوکاران است، اما رضایت و رضوان الهی به مراتب از آن بالاتر است. خداوند متعال می فرماید: «للذین احسنوا الحسنی و زیاده و لایرهق وجوههم قتر و لا ذله اولئک اصحاب الجنه هم فیها خالدون»؛ كسانى كه نيكى كنند در پاداش خود همان نيكى را با زياده‏اى خواهند داشت، اينگونه افراد به ذلت و فقرى كه از چهره‏شان نمايان باشد مبتلا نمى‏شوند، اينان اهل بهشتند و در آن جاودانه زندگى مى‏كنند.[81] منظور از زياده در این آیه، زيادت استحقاقى است؛ به اين معنا که كسانى كه عمل نيك مى‏كنند مستحق دو نوع پاداش مى‏شوند، يكى پاداشى برابر عملشان و يكى پاداشى زائد بر آن. البته اينكه گفته می شود هر دو پاداش به نحو استحقاق است، به این معنا نيست كه بندگان حقى بر خدا پيدا مى‏كنند و طلبكار خدا مى‏شوند؛ بلكه معناي آن اين است كه خداى تعالى خود از فضل خود، چيزى را جزاء و ثواب عمل قرار مى‏دهد.[82] این پاداش زاید بر بهشت، چیزی جز رضوان الهی نیست.[83]

پیامبر اکرم (ص) نیز در روایتی نیکی کردن به بندگان و شاد کردن آنها را مساوی با شادی خدا و رسول او می داند و می فرماید: «هر که شاد کند دل مؤمنی را مرا شاد کرده و هر که مرا شاد کند خدا را شاد کرد و محبوبترین اعمال نزد خدا شاد کردن دل مؤمن است.»[84]

د) باقیات الصالحات:

بسیاری از اعمال انسانی، نه تنها در حیات دنیایی انسان منشأ آثار است؛‌ بلکه گاه به سبب ماندگاری آثار آن، دامنه ای فراتر از دنیا می یابد و انسان در عوالم دیگر نیز، از آثار آن بهره مند می گردد. از نظر قرآن، اعمال انسانی دارای وجوه گوناگونی است. هر عملی که از انسان صادر می شود دارای دو وجه الهی و غیر الهی است. وجه الهی عمل، باقی و برقرار است؛ چنان که وجه غیر الهی آن فانی می شود. خداوند در آیات بسیاری بر این نکته تاکید می کند که تنها وجه الهی هر چیزی باقی می ماند و وجوه غیر الهی آن دچار نیستی و بطلان می گردد.[85]

بسیاری از مردم با تحلیل نادرست از حقیقت زندگی دنیا، زینت ها و آرایه های مادی دنیوی را که خاص این زندگی دنیوی است، به عنوان عامل بقا و آرایه های واقعی زندگی دانسته و در جست و جوی حیات باقی و ماندگار به دنبال آن می­روند. این گونه است که مال و فرزند و مانند آن را که از زیورهای زندگی دنیوی است، به عنوان حقیقت حیات پذیرفته و آن را جست و جو می کنند و از وجه الهی غافل می شوند. حال آنکه خداوند می فرماید: «المال و البنون زینه الحیاه الدنیا و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثوابا و خیر أملا»[86] مراد از«باقيات الصالحات» اعمال نیک است؛ زيرا اعمال انسان، براى انسان نزد خدا محفوظ است و اين را نص صريح قرآن تایید می کند.[87] از آیات قرآنی این معنا به دست می آید که باقیات الصالحات،‌ همان اعمال نیک و صالحی است که انسان به نیت خلوص الهی انجام می دهد و در آن، وجه الهی عمل را در نظر دارد و برای شخص در زندگی دنیوی و اخروی باقی می ماند و زوال و نابودی در آن راه ندارد و موجب سنگینی توشه­ی وی در روز قیامت می شود.

امام رضا (ع) می فرماید: «استعمال العدل و الاحسان موذن بدوام النعمه»؛ به کارگیری عدالت و نیکی گویای ماندگاری نعمت است.[88] همچنین از امام صادق (ع) نقل شده که فرمود: «ما أحسن عبد الصدقه فی الدنیا إلا احسن الخلافه علی ولده من بعده»؛ هیچ کس نیست که در دنیا نیکو صدقه دهد، مگر آنکه خداوند پس از او آن را به شایستگی در فرزندانش جایگزین سازد.[89]

نتیجه:

مصادیق نیکوکاری بسیار وسیع و گسترده است. این مصادیق، منحصر در نیکی های مادی نیست؛ بلکه هر نوع نیکوکاری را در بر می گیرد. با مطالعه ی آیات قرآن کریم و عنایت به آنچه از روایات معصومین (ع) استفاده مي شود، درمی­یابیم که مصادیق احسان و نيكوكاري از دو منظر می توان نگریست؛ دسته ی اول، مصادیقی غیر مالی که ایمان به خدا، تقوا و پرهیزگاری، تواضع، شب زنده داری، جهاد در راه خدا، دعا و نیایش، صبر و شکیبایی، اقامه ی نماز و اجتناب از فساد و گناه از آن جمله اند. دسته ی دوم احسان هایی است که به نحوی با مسایل مالی در آمیخته است که زکات و واجبات مالی، انفاق در راه خدا، خمس، وقف و اطعام از آن زمره اند. نیکوکاری آثار و لوازمی دارد که برخی از این آثار و لوازم مرتبط با حیات د نیوی و برخی هم­راستا با زندگی واپسین و حیات اخروی است. آثار و پیامد های دنیوی نیکوکاری از دو منظر فردی و اجتماعی قابل بررسی است. محبوبیت نزد خدا، توانگری، رفع حوایج، آرامش روحي و روانی، زندگی باعزت، طول عمر، رهایی از گرفتاری، آسودگی از اندوه و بلایا، نام نیک، اعتبار و سرافرازی از آثار فردی نیکوکاری و دوستي، صميميت، جلب محبت انسان ها، رهایی از فقر و فحشاء،  عدالت اجتماعی و کاهش اختلاف طبقاتی در زمره ی آثار اجتماعی احسان و نیکوکاری است. آثار اخروی نیکوکاری را نیز می توان در آمرزش گناهان، سعادت اخروی، رضایت خدا و پیامبر (ص) و استمرار آثار و برکات اعمال پس از مرگ (باقیات الصالحات) خلاصه نمود.

منابع:

1- قرآن کریم.

2- نهج البلاغه.

3- نهج الفصاحه، 1356، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، نشر جاویدان.

4- ابن منظور، ابوفضل جمال الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، 1410ق، چاپ اول، دار صادربیروت.

5- احمد بن عبدالله الاصبهانی، حلیه الاولیاء و طبقات  الاصفیاء،  1387ق، بیروت، دارالکتب العربی.

6- احمد بن محمد الشیبانی ابن حنبل، المسند، 1414ق، بیروت، دارالفکر.

7- الشرباصی، احمد، المعجم الاقتصادی، 1401ق، بیروت: دارالجیل.

8- بازرگان ، مهدي، دين و تمدن، 1352، تهران، انتشارات بعثت.

9- برهان بن یوسف، نیکوکاری و داد و دهش در ایران باستان، 1336، سازمان انتشارات فروهر.

10- بستانی، فؤاد افرام، فرهنگ ابجدی عربی- فارسی، 1370، ترجمه رضا مهیار، نشر اسلامی.

11- حسن بن علی الحرانی، تحف العقول عن آل الرسول، 1404ق، قم، موسسه النشر الاسلامی.

12- حکیمی، محمد رضا و دیگران، الحیاه، 1376، ترجمه احمد آرام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

13- راغب اصفهانی، حسین، المفردات فی غریب القرآن، 1387، تهران، موسسه فرهنگی آرایه.

14- راوندي، النوادر، بی تا، قم، مؤسسه دارالكتاب.

15- زهیری، علی رضا، کار ویژه های دولت نبوی، مجله علوم سیاسی، پاییز 1385، شماره 35.

16- سعدی شیرازی، مصلح الدین، بوستان، بی تا، تهران، نشر محمد.

17- شیرویه بن شهردار الدیلمی الهمدانی، الفردوس بمأثور الخطاب، 1406ق، بیروت، دارالکتب العلمیه.

18- طباطبايي، محمد حسين، ترجمه تفسيرالميزان،1363، قم، انتشارات مؤسسه مطبوعات دارالعلم.

19- عبدالله بن محمد بن ابی الدنیا القرشی البغدادی، قضاء الحوائج، 1413ق، بیروت، موسسه الکتب الثقافیه.

20- عبدالواحد الآمدی  التمیمی، غررالحکم و دررالکلم،1360، تهران، دانشگاه تهران.

21- علی المتقی بن حسام الدین الهندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، 1397ق، بیروت، مکتبه التراث الاسلامی.

22- علی بن محمد اللیثی الواسطی، عیون الحکم و المواعظ، 1376، قم، دارالحدیث.

23- علی بن موسی الحلی، کشف الغمه فی معرفه الائمه، 1412ق، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.

24- فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین،  1405ق، دارالهجره.

25- فضل بن الحسن الطبرسی، مکارم الاخلاق، 1414ق، قم، موسسه النشر الاسلامی.

26- قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، 1355، دارالکتب الاسلامیه.

27- مجلسی محمدباقر، بحارالانوار،  1403ق،  بیروت، موسسه الوفاء.

28- محمد بن عبدالله الحاکم النیسابوری، المستدرک علی الصحیحین،  1411ق، بیروت، دارالکتب العلمیه.

29- محمد بن علی ابن بابویه القمی، عیون اخبار الرضا، بی تا، تهران، منشورات جهان.

30- محمد بن علی الکراجکی الطرابلسی، کنز الفوائد، 1410ق، قم، دارالزخائر.

31- محمد بن یعقوب الکلینی الرازی، الکافی، 1401ق، بیروت، دار صعب و دارالتعارف.

32- محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، 1374، تهران، انتشارات اسلامی.

33- محمدی ری شهری، محمد، خیر و برکت از نگاه قرآن و حدیث،1382، ترجمه جواد محدثی، نشر دارالحدیث.

34- مسلم بن الحجاج القشیری النیسابوری، صحیح مسلم، 1412ق، قاهره، دارالحدیث.

35- مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، 1362، قم، دارالکتب الاسلامیه.

36- نعیم آبادی، غلامعلی، احسان، 1385، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل.

37- نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل، 1429ق، قم، موسسه آل البیت.

[1] – نیکوکاری و داد و دهش در ایران باستان، ص9

[2] – بوستان سعدی، باب دوم در احسان، حکایت، بیت 6

[3] – همان، حکایت درویش با روباه پیر، بیت 16و17

[4] – «و تعاونوا علی البر و التقوی» (مائده: 2)

[5] – به عنوان نمونه: «إن الله یأمر بالعدل و الاحسان…» (نحل: 90)

[6] – بقره: 83

[7] – نحل: 90

[8] – قاموس قرآن، ج2، ص136

[9] – المفردات فی غریب القرآن، ص235

[10] – یوسف: 36

[11] – لسان العرب، ج‏13، ص114

[12] – فرهنگ ابجدی عربي- فارسي، ص19

[13] – ترجمه الميزان، ج‏4، ص29

[14] – لقمان: 5-3

[15] – الكافي: 51/1

[16] – احسان، ص132

[17] – بقره: 3

[18] – المعجم الاقتصادی، ذیل «زکوه»

[19] – توبه: 103

[20] – توبه: 60

[21] – المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ص515-420

[22] – انبیاء: 73

[23] – خیر و برکت از نگاه قرآن و حدیث، ذیل آثار نیکوکاری

[24] – (بقره: 195)، (آل عمران: 134و 148) و (مائده: 13و 93)

[25] – ترجمه الميزان، ج‏4، ص25

[26] – آل عمران: 148

[27] – نحل: 30

[28] – غررالحکم: 2251 عیون الحکم: 76/1839

[29] – المستدرک علی الصحیحین: 3/548/6038 بحارالانوار: 74/81/84

[30] – بحارالانوار: 74/82/86

[31] – بقره: 274

[32] – نمل: 89

[33] – کنزالعمّال: ۷۲۷۸

[34] – حلیه الاولیاء: 2/161 کنزالعمال: 16/110/44084

[35] – غررالحکم: 3808 و 3809 و عیون الحکم: 172/3595و3596

[36] – مسند ابن حنبل: 5/441/16079 بحارالانوار: 74/85/96

[37] – مکارم الاخلاق: 2/179/2461 بحارالانوار: 78/83/84

[38] – نهج الفصاحه: ۱۸۶۹

[39] – غررالحکم: 8309 عیون الحکم: 446/7848

[40] – الکافی: 8/100/2

[41] – صافات: 121-116

[42] – صافات: 80

[43] – صافات: 110

[44] – الفردوس: 4/214/6646 کنزالعمال: 6/344/15971

[45] – مستدرک الوسائل: 240/12

[46] – همان

[47] – یوسف: 56

[48] – تحف العقول: ۳۱۶

[49] – کنزالفوائد: 2/68 بحارالانوار: 27/113/87 کنز العمال: 3/25/5276

[50] – غررالحکم: 8014 عیون الحکم: 431/7394

[51] – غررالحکم: ۷۱۱۳

[52] – دين و تمدن، ص44

[53] – ترجمه الميزان، ج‏4، ص: 26

[54] –  غررالحکم

[55] – تحف العقول: 53

[56] – تحف العقول: 207 بحارالانوار: 78/44/43

[57] – غررالحکم: 8362 عیون الحکم و المواعظ: 455/8208

[58] – الحیاه، ج4، ص398

[59] – همان

[60] – همان، ج3، ص25

[61] -بقره: 276 و روم: 39 و نیز رک: الحیاه، ج4، ص194 و 205

[62] – الحیاه، ج6، ص140 و نیز رک: کار ویژه های دولت نبوی، ص167-165

[63] – نهج البلاغه، حكمت311

[64] – بقره: 195

[65] – «إن الله یأمر بالعدل و الاحسان» (نحل: 90)

[66]– تفسير نمونه، ج2، ص38

[67] – بقره: 275 و 276 و278

[68] – انعام: 152 و اسراء: 34

[69] – مطففین: 1

[70] – النوادر، ص30

[71] – نهج البلاغه، حکمت320

[72] – سوره هود، آيه.114

[73] – سوره زمر، آيه 34و .35

[74] – مستدرک الوسائل، ج۸ ص۸۴۰

[75] – مسند ابن حنبل، 8/113/21543 کنز العمال: 4/209/10181

[76] – مکارم الاخلاق: 2/365/2661 و بحارالانوار 77/76/3

[77] – مسند ابن حنبل: 4/252/12266 صحیح مسلم: 4/2162/56 کنزالعمال: 1/68/262

[78] – غررالحکم: 10718 و عیون الحکم: 538/9935

[79] – کشف الغمه: 2/242 بحارالانوار: 78/122/4

[80] – قضاء الحوایج: 98/116 کنزالعمال: 6/579/17001

[81] – یونس: 26

[82] – ترجمه الميزان، ج‏10، ص: 59

[83] – همان­گونه که در سوره ی بینه می خوانیم: «رضی الله عنهم و رضوا عنه» (بینه: 8)

[84] –  بحارالانوار ج۸ ص۶۷

[85] – قصص: ۸۸؛ الرحمن: ۲۶ و ۲۷

[86] – کهف: 46

[87] – ترجمه الميزان، ج‏13، ص: 443

[88] – عیون اخبار الرضا: 2/24/52 بحارالانوار: 75/26/9

[89] – الکافی: 4/10/5 بحارالانوار: 96/135/68