شاخصهای ارزیابی عملکرد بخش وقف و خیریه با استفاده از کارت امتیاز متوازن
سمیه مهدوی1، مهدی طغیانی2*
1 کارشناسی ارشد، گروه اقتصاد، دانشکده اقتصاد، دانشگاه اصفهان
*2استادیار، گروه اقتصاد، دانشکده اقتصاد، دانشگاه اصفهان
چکیده:
همزمان با افزایش حجم نهادهای غیرانتفاعی و خیریه در اقتصاد و حرکت عمومی به سمت رسمیت بخشیدن و بهبود فعالیتهای آنها، تعریف شاخصهای مختلف ارزیابی و سنجش عملکرد مورد توجه قرار میگیرد. ارزیابی و سنجش عملکرد، جزء اصلی فرآیندهای هر سازمانی است که انجام دقیق، مؤثر و کارآمد آن نیازمند شناسایی و بکارگیری شاخصها و معیارهایی است. اندیشمندان مدیریت، مدلها و شاخصهای سنجش عملکرد گوناگونی را معرفی میکنند. در میان روشهای متفاوت سنجش عملکرد کارت امتیاز متوازن مدلی است که در ارزیابی عملکرد خود فقط بر شاخصهای مالی متوسل نمیشود، بلکه علاوه بر شاخصهای کمی و مشهود، شاخصهای کیفی و نامشهود نیز مورد توجه قرار میدهد. اما به دلیل کمبودهای موجود در مدل، در این پژوهش سعی شده است که تعیین شاخصهای ارزیابی عملکرد بر وقف و خیریه بر مبنای 4 وجه کارت امتیاز متوازن و افزودن مواردی به آن ارائه گردد. 5 دسته ارائه شده در این مدل عبارتند از جنبه مالی، مخاطب، یادگیری و رشد، فرآیند داخلی و جنبه اجتماعی.
کلمات کلیدی:
وقف و خیریه؛ سنجش عملکرد؛ شاخصارزیابی؛ کارت امتیاز متوازن.
1 مقدمه
سنجش و ارزیابی بر کلیه عملکردهای سازمان به عنوان یکی از وظایف اساسی مدیریت مطرح میباشد. این وظیفه در سازمان انتفاعی و غیر انتفاعی با اندازهگیری فعالیتهای گوناگون و تجزیه و تحلیل آنها ممکن است. سازمانهای انتفاعی و غیر انتفاعی امور کنترلی خود را با روشهایی مانند: کنترل بودجه، هزینه، کنترل موجودی و … به انجام میرساندند. این قبیل کنترلها صرفاً بر چگونگی برنامههای تدوین شده در حوزههای مذکور متمرکز بودند و عملکرد سازمان را در بخشهای دیگر مورد سنجش و ارزیابی قرار نمی‌دهد.
در مجموع سیستمهای ارزیابی و کنترل به دو دسته تقسیم میشوند: سنتی و مدرن. سیستم سنتی قابلیت ارزیابی بسیاری از جنبههای عملکردی سازمان در شرایط پیچیده مدل را نداشته و فاقد توان بررسی موارد نامشهود است و توانایی مشخص نمودن تأثیر این موارد نامشهود، بر موفقیتهای سازمان را ندارد. گزارشهای حسابداری و معیارهای موجود درآنها تنها خلاصهای از عملکرد مالی در دورههای قبل را نشان میدهند. مدیریت مبتنی بر این معیارها، بر سود و زیان کوتاهمدت و عوامل مؤثر بر ارقام سود تأکید میورزند و کلیه فعالیتهایی که در راستای کاهش هزینهها و افزایش سود انجام میشوند مثبت ارزیابی میکنند. برخی از این اقدامات مانند کاهش هزینههای آموزشی و یا تحقیقاتی، با آنکه در کوتاهمدت موجب افزایش سود میشوند، اما به موقعیت سازمان و سود بلند مدت آن آسیب وارد میآورند. اطلاعات مندرج در گزارشات مالی فقط در تصمیمگیری سطوح خاص از مدیران و کارکنان قابل استفاده میباشند، در حالی که عملکرد اثر بخش کلیه کارکنان در تمام سطوح مستلزم اطلاعاتی است که با وظایف و فعالیتهای روزمره آنها ارتباط داشته باشد (حقیقتجو، رنگریز، 1391، ص 200).
کاپلان و جانسون در سال 1987، نشان دادند که معیارهای سنتی عملکرد سازمانی با توجه به رشد سریع سازمانهای مدرن، در حال منسوخ شدن است، آنان اظهار داشتند که استفاده از ابزارهای سنتی سنجش عملکرد موجب کاهش بهرهوری مدیریت می‌گردد (شاهبندرزاده، 1386، ص 3) و هریک از پیشرفت‌های جدید در معیارهای اندازهگیری عملکرد، باعث میگردید تا هرچه بیشتر مشکلات به کارگیری معیارهای سنتی آشکارتر گردد. در جدول 1 معیارهای موجود در سیستم ارزیابی سنتی و مدرن برشمرده شده است.
جدول1: مقایسه معیارهای سنتی و نوین ارزیابی عملکرد (صفاییان، 1386، ص22)
| معیارهای نوین ارزیابی عملکرد | معیارهای سنتی ارزیابی عملکرد |
| مبتنی بر استراتژی شرکت | مبتنی بر سیستم حسابداری سنتی |
| معیارهای عمدتاً غیر مالی | معیارهای عمدتاً مالی |
| توجه به همه کارمندان | توجه به مدیران عالی و میانی |
| معیارهای جزئی، ساده، دقیق و آسان برای استفاد کردن | معیارهای ضعیف و ناقص، متضاد و گمراه کننده |
| اغلب در سطح عملیاتی به کار برده میشود | سطح عملیاتی سازمان فراموش میشود |
| منجر به رضایت کارکنان میشود | چارچوب ثابت است |
| چارچوب ثابت ندارد (بستگی به نیازها ندارد) | در شرایط و موقعیتها تفاوتی نمیکند |
| در موقعیتها و شرایط متفاوت میباشد | در طول زمان تغییر نمیکند |
| در طول زمان بر حسب تغییر نیاز، تغییر مییابد | در طول زمان تغییر نمیکند |
| هدف اصلی بهبود عملکرد است | هدف اصلی نظارت بر عملکرد است |
| در همه موارد عملی و قابل کاربرد است | در برخی موارد مثل مدیریت کیفیت فراگیر کاربرد ندارد |
| در دستیابی به بهبود مستمر کمک میکند | در دستیابی به بهبود مستمر کمک نمیکند |
یکی از مدلهایی مدرنی که در ارزیابی و سنجش عملکرد مورد استفاده قرار میگیرد کارت امتیاز متوازن است. در این مدل به 4 جنبه ارزیابی که عبارتند از جنیه مالی، جنبه مشتری، جنبه فرآیندهای داخلی و جنبه یادگیری و رشد توجه میشود. البته افرادی مانند اتکینسون و همکارانش اشاره مینمایند که کارت امتیاز متوازن1 یک مدل کامل نیست. آنها مواردی مانند ناتوانی در مشخص کردن سهم کارکنان، ناتوانی در نقش ارتباطات، ناتوانی در ارزیابی سهم مشارکت سهامداران، عدم ارائه شاخصهای زمانی خیلی بلندمدت و عدم توجه به بعد منابع انسانی را به عنوان نقاط ضعف و کمبودهای این مدل معرفی میکنند (اتکینسون و همکاران، 1997، ص 38و 39). لذا در این پژوهش علاوه بر ویژگیهای مدل کارت امتیاز متوازن به مدلهای دیگر نیز اشاره میشود و با در نظر گرفتن سایر مدلها سعی در تکمیل کارت امتیاز متوازن نموده تا با استفاده از آن معیارهای نسبتا کاملی را در ارزیابی امور وقف و خیریه ارائه شود.
2 ارزیابی وقف و خیریه
گسترش نقش نهادهای خیریه به عنوان عناصر جامعه مدنی در رقابت با بخش خصوصی و بخش دولتی است. سه بخش موجود در اقتصاد عناصر اصلی رهبری نهادهای مدنی، اجتماعی و اقتصادی جامعه هستند. در واقع انگیزهی کاری بخش فعالیتهای خیریه بیش از دو بخش خصوصی و دولتی است، زیرا این بخش برخلاف دو بخش دیگر علاوه براینکه قدرت جذب اعتماد مردمی را دارد، اهداف و ابزار آن، جنبههای انسانی و نزدیکتری به فطرت بشری دارد و این همان عاملی است که باعث شده مورد اعتماد مردم منطقه و جهان قرار گیرد. به این دلیل است که یکی از گزارشهای صلیب سرخ بین المللی مینویسد بودجه مصرفی سازمانهای خیریه و غیرانتفاعی بیش از کمکهای مالی بانک جهانی به کشورهای فقیر است (سدحان، 1388، ص 79).
لذا با توجه به نقش مهم اقتصادی و توسعهای نهادهای خیریه و اهتمام به این بخش در جهان صنعتی و پیشرفته افزایش چشمگیری یافته است. بدین علت پیشبینی میشود که نقش این بخش از فعالیتها در کشورهای جهان بدون در نظر گرفتن وضع اقتصادی هر کشور، بالا خواهد رفت زیرا فعالیتهای خیریه جاذبههای معنوی، انسانی و دینی دارد، و این جاذبهها تفاوتی میان جوامع فقیر یا ثرومتند قائل نمیشود. و این نکته باعث شده که برخی از نظریهپردازان اقتصادی در غرب به این راه حل برسند که یکی از بهترین راهحلهای برونرفت از مشکلات فقر و بیکاری زاییده در جوامع سرمایهداری، تشویق و گسترش فعالیتهای نهادهای خیریه است. و بدین دلیل است که در اکثر کشورها پس از چند دهه بیتوجهی به این بخش، به نهاد وقف و خیریه بازگشتهاند. زیرا این نهاد را پایه مثیت و اساسی برای توسعه جامعه می دانند و به نظر میرسد بهترین کار برای وقف و خیریه به عنوان پایه اساسی توسعه جامعه این است که متفکران و فرهیختگان این نهاد را مورد اهتمام علمی و عملی قرار دهند تا بتوان جامعه را به آن ارتباط دهد (سدحان، 1388، ص 79).
بازگشت دوباره به وقف و نیکوکاری به دلیل اقدامهای عملی و نظری در زمینه نیکوکاری و امور خیریه را میتوان در سطح جامعه مشاهده کرد. بنابراین همزمان با افزایش حجم نهادهای غیرانتفاعی و خیریه در اقتصادها و حرکت عمومی به سمت رسمیت بخشیدن و بهبود آنها و ایجاد تصویری دقیق و روشن از بخش وقف و خیریه منوط به تعریف شاخصهای مختلف ارزیابی و سنجش عملکرد برای این نهادها است. آنچه مسأله ارزیابی و سنجش را میان بخش انتفاعی و غیرانتفاعی متفاوت میسازد، اولاً عدم وجود سهامدار جویای سود در این بخش است تا با استفاده از شاخصهای عملکرد فعالیتهای این بخش را مورد ارزیابی قرار دهد ثانیاً عدم یا ضعف وجود شاخصهای مناسب برای ارزیابی است. وجود تعداد زیادی موقوفه و خیریه در کشور، نیاز به شاخصهایی متناسب با حوزه فعالیت برای سنجش را ضروری میکند؛ تا با استفاده از آنها منافع حاصل از موقوفات و خیریهها افزایش یابد. تدوین این شاخصها سبب تقویت نظارت‌های مدنی، تشویق فرهنگ پاسخگویی و گزارش‌دهی، تقویت مکانیسم‌های داخلی برای سنجش، ایجاد نهادهای سنجش و ارزیابی، در این بخش خواهد شد(طغیانی، درخشان، 1395، ص83). عدم وجود این شاخصها برای ارزیابی و سپس نظارت، آسیبهایی را به دنبال خواهد داشت که از آنجمله میتوان به از دست دادن اعتبار و اعتماد این نهاد در جامعه اشاره کرد این در حالی است که با از دست دادن اعتماد جامعه، این نهاد، سرمایههای مادی و معنوی خود را از دست داده و در معرض فروپاشی قرار میگیرد.
اما آنچه که در تدوین این شاخصها دارای اهمیت است دسته بندی جامع آنها است. ارزیابی و سنجش بخش وقف و خیریه از جنبههای مختلف بصورت‌های متفاوتی انجام میگیرد و در این زمینه گسترة پژوهشی وسیعی وجود دارد که میتواند مورد توجه قرار گیرد. بخش وقف و خیریه را میتوان از جهت کمیت و کیفیت خدماتی که ارائه میدهد مورد ارزیابی قرار داد. بهرهوری عوامل مختلف از جمله مدیریت، نیروی انسانی، اثرگذاری بر اجتماع و اقتصاد از طریق فعالیتهای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی میتواند مورد بررسی قرار گیرد (طغیانی، درخشان، 1395، ص83). یکی از روشهایی کاربردی که برای بررسی عملکرد سازمانها مورد استفاده قرار میگیرد کارت امتیاز متوازن است که در قسمت آینده پیرامون آن مطالبی ارائه خواهد شد.
| جدول 2: پيشينه مطالعات مرتبط با موضوع پژوهش | |
| نتایج | پژوهشگر |
| در مقالهای با عنوان “راهنمای گام به گام پیادهسازی کارت امتیاز متوازن به عنوان یک سیستم ارزیابی استراتژیک” بیان میکند که معیارهای مالی عملکرد که به شکل سنتی مورد استفاده قرار گرفتهاند دیگر نمیتوانند به مدیران تمام اطلاعاتی را برای اخذ تصمیمات هوشمندانه و استراتژیک ارائه دهند بنابراین نیازمند به ابزاری قدرتمند برای ارزیابی است که به این ابزار قدرتمند کارت امتیاز متوازن گفته میشود که این ابزار آمیختهای از شاخصهای مالی و غیر مالی است که مدیران را قادر میسازد تا به بهبود مستمر عملکرد شتاب دهند. در این پژوهش مراحل پیاده سازی این روش را مورد بررسی قرار داده است. | ملکیفر (1384) |
| عنوان این مقاله “ارزیابی عملکرد دانشگاههای غیر انتفاعی بر مبنای کارت امتیازی متوازن و تکنیکهای تصمیمگیری چند شاخصه” است. در این تحقیق از کارت امتیازی متوازن به عنوان مبنا و مدل ارزیابی عملکرد دانشگاهها و موسسات آموزش عالی غیردولتی استفاده شده است. شش معیار ارزیابی با استفاده از این روش 1- برند 2- تعالی آکادمیک 3- کیفیت محصول 4- رضایت دانشجویان 5- کنترل بودجه 6- کیفیت دانشگاهها میباشند که با استفاده از این معیارها به رتبهبندی 5 دانشگاه مورد مطالعه پرداخته است. | هاشمخانی (1390) |
| در مقاله خود با عنوان “سنجش عملکرد سازمانهای داوطلبانه” چنین آورده که در فضای سیاسی و اقتصادی فعلی، تأمینکنندگان مالی عمومی و دیگر ذینفعان خواهان وجود شاخصهایی برای اندازهگیری موفقیتها و تاثیرات بخش داوطلبانه هستند. با توجه به این خواستهها، هدف اصلی مقاله ایجاد معیارهای اندازهگیری عملکرد در سازمانهای داوطلبانه است. این معیارها در هشت دسته طبقه بندی شده اند که عبارتد از: اقتصاد، اثربخشی، بهرهوری، انتخاب (پاورالیسم)، عدل، مشارکت، نوآوری و حمایت که ذیل این هشت وجه 22 شاخص معرفی شده است | کندال و همکاران (2000) |
| در این مقاله با عنوان ” مطالعه موردی بررسی ارزیابی عملکرد برای سازمان های غیر انتفاعی بر اساس شبکه عصبی و الگوریتم ژنتیک ( GA-BP)” به بررسی اهمیت ارزیابی عملکرد در سازمانهای غیر انتفاعی و شاخصهای سیستم ارزیابی عملکرد در سازمانهای غیر انتفاعی میپردازد. مدل ارزیابی عملکرد مورد استفاده در این مقاله براساس شبکه عصبی و الگوریتم ژنتیک در 5 ساختار و 21شاخص مورد بررسی قرار گرفته است. این 5 ساختار عبارتند از: 1- مدیریت داخلی و بهرهبرداری 2- اثربخشی اقتصادی 3- بهرهوری کار 4- قابلیت توسعه و نوآوری 5- اجرایی کردن کارها | سولینگ (2008) |
3 کارت امتیاز متوازن و شاخصهای آن
این روش برای اولین بار در اوایل دهه 1990 توسط ” رابرت کاپلان” استاد برجسته دانشگاه مدیریت “دانشگاه هاروارد” و دیوید نورتون مدیر یک موسسه پژوهشی، در زمینه علل اثربخشی و موفقیت دوازده شرکت پیشرو جهان به تحقیق و بررسی پرداختند و در این راستا سیستم ارزیابی عملکرد این شرکتها را تجزیه و تحلیل نمودند. نتیجه پژوهشهای این اساتید حاکی از آن بود که این سازمانهای برتر که به اثربخشی زیاد دست یافتهاند در ارزیابی عملکرد خود فقط بر شاخصهای مالی متوسل نمیشوند، بلکه عملکرد خود را از چهار جنبه مختلف ارزیابی مینمایند، این جنبهها عبارتند از (خدامیپور، اکبری، 1388، ص 73):
- جنبه مالی2
- جنبه مشتری3
- جنبه فرآیندهای داخلی4
- جنبه یادگیری و رشد5
نتیجهگیری نورتون و کاپلن نشانگر این واقعیت بود که بین اهداف و شاخصهای چهار جنبه مذکور یک رابطه علت و معلولی وجود دارد و شرکتهای پیشرو این چهار جنبه را اساس تعیین هدف و برنامهریزی قرار داده و برمبنای این چهار جنبه، معیار ارزیابی مشخص مینمایند و سپس اهداف هریک از این جنبهها را برای دوره مورد نظر تعیین و نهایتاً اقدامات و ابتکارات اجرائی خود را در راستای این اهداف برنامهریزی و اجرا میکنند. این شاخصها و ارتباطات آنها در شکل شماره 1 نمایش داده شده است (حقیقتجو، رنگریز، 1391، ص203).
شکل 1: جنبههای کارت امتیازی متوازن (حقیقتجو، رنگریز، 1391، ص203)
اخیراً برای برطرف نمودن برخی کمبودهای مدل کارت امتیاز متوازن، حرکتهایی صورت گرفته از جمله ارائه مدل کارت امتیاز متوازن پایدار6 از سوی دانشمندان آلمانی براساس آنچه آنها در مدل کارت امتیاز متوازن پایدار بیان داشتهاند. این مدل در ارزیابی سازمانی، توجه به اجتماع و محیط سازمان را در عملکرد سازمانی برای پایداری آن موثر می دانند. از این رو آنها بیان میدارند که در ارزیابی عملکرد، شاخصهایی باید وجود داشته باشد تا مشخص نماید که یک سازمان تا چه میزان پاسخگوی نیازهای محیط و اجتماع خود بوده است. در حقیقت با این مدل به این نتیجه میرسیم که مدل فوق این امکان را ایجاد میکند که عوامل استراتژیکی غیر پولی (غیر مالی) که میتوانند بر موفقیتهای اقتصادی یک سازمان موثر باشند، میبایست مورد توجه سازمان قرار گیرند. پس این عامل میتواند نقطه شروعی برای ترکیب جنبههای محیطی و اجتماعی در داخل سیستم مدیریت یک شرکت باشد. کارت امتیاز متوازن پایدار نشاندهنده رابطه کمی بین عملکرد اقتصادی، محیطی و اجتماعی یک شرکت میباشد (فیگه و همکاران، 2002، ص 16)
شکل 1: جنبههای کارت امتیازی متوازن پایدار
علاوه بر معیارهای ذکر شده در دو مدل کارت امتیاز متوازن و کارت امتیاز متوازن پایدار میتوان به معیارهای دیگری در سایر مدلها نیز اشاره کرد که مواردی از این معیارهای در جدول 3 ذکر شده است.
جدول 3: معیارهای ارزیابی مورد نظر در مدلها و سازمانهای دیگر
| نام الگو | جنبههای مورد نظر هر الگو |
| الگوی کارت امتیاز متوازن | 1- مالی 2- مشتری 3- فرآیندهای داخلی 4- رشد و یادگیری |
| الگوی کارت امتیاز متوازن پایدار | 1-مالی 2- مشتری 3- فرآیندهای داخلی 4- رشد و یادگیری 5- محیطی 6- جنبه اجتماعی |
| الگوی وزارت بهداشت ایران با استفاده از کارت امتیاز متوازن | 1-بیماران 2- مالی 3- فرآیندهای داخلی 4- رشد و یادگیری |
| الگوی Citibank در کالیفرنیا با استفاده از کارت امتیاز متوازن | 1-رویکرد مالی 2- پیادهسازی استراتژی 3- رضایت شتریان 4- کنترل فرآیندهای داخلی 5- مدیریت منابع انسانی 6- استانداردها (رهبری، اخلاق حرفهایی، تعامل با مشتری، مشارکت مشتری و …) |
| معیارهای ارزیابی در خیریههای کانادا (هال و همکاران، 2003، ص 25) | 1-مالی 2- مشتری 3- خدمات 4- نیروی انسانی |
| معیارهای ارزیابی عملکرد در خیریهها
(کندال و همکاران،2000، ص 105) |
1-اقتصاد 2- اثربخشی 3-بهرهوری 4-انتخاب (پاورالیسم) 5-عدل 6-مشارکت 7-نوآوری 8- حمایت |
| معیار ارزیابی عملکرد در سازمانهای غیر انتفاعی (سولینگ، 2008، ص 778) | 1- مدیریت داخلی و بهرهبرداری 2- اثربخشی اقتصادی 3- بهرهوری کار 4- قابلیت توسعه و نوآوری 5- اجرایی کردن کارها |
همانطور که در جدول فوق مشاهده شد، مدل کاپلان و نورتون یک نقطه آغاز است و باید بدان به شکل منعطفی نگریسته شود. بسیاری از مدیران ممکن است گروههای ذینفع دیگری را علاوه بر 4 گروه ارائه شده در مدل کاپلان و نورتون اضافه نمایند تا مدل جدید، تناسب بیشتری با وضعیتهای هر سازمان داشته باشد (ملکیفر، شالچیفرد، 1384، ص 3 و 4).
پیش شرط اساسی موفقیت برای پیادهسازی کارت امتیاز متوازن، حمایت مدیریت ارشد است که به دنبال آن این ایده توسط تمام افراد در لایههای مختلف سازمان پذیرفته میشود. پس از آنکه مدیران ارشد سازمان به طور کلی برای سازمان یک کارت امتیاز طراحی کردند، نوبت به آن میرسد که به هر واحد از سازمان کمک کنند تا کارت امتیاز مکمل را تدوین نمایند. این فرآیند که به آن فرآیند تدوین و انتشار کارتهای امتیاز گفته میشود، لایههای مختلف سازمان از جمله تیمها، بخشها و مدیران واحدها، را درگیر می سازد تا معیارهایی را در سطح لایه سازمانی خود طراحی نمایند که به طور منطقی در راستای اهداف کلی سازمان باشد (ملکیفر، شالچیفرد، 1384، ص 5). توزیع این کارتها در سازمان از مدیریت ارشد تا کارکنان مرتبط با مشتری سبب خواهد شد هر یک از این افراد با توجه به اهداف تمام معیارهایی را که میتوانند با آن بهتر به سازمان خدمت نمایند را بر شمارند و این معیارها میتواند مبنای خوبی برای تعیین شاخصهای عملکرد قرار گیرد. در جدول 4 به نمونهای از شاخصهایی که در جنبههای کارت امتیاز متوازن قرار گیرد اشاره شده است.
جدول 4: شاخصهای موجود در 4 جنبه از کارت امتیاز متوازن
| جنبههای کارت امتیاز متوازن | شاخصها |
|
جنبه مالی |
· ارزش افزوده اقتصادی
· رشد درآمد · بازده سرمایه · بهای تمام شده هر واحد · سود قبل از کسر بهره و مالیات · دوره برگشت سرمایه · نسبت حجم فیزیکی واحد محصول به ازای هر یک ریال هزینه · نسبت حجم فیزیکی محصول به کار انجام شده (بهرهوری) · و … |
| جنبه مشتری | · جلب رضایت مشتری
· حفظ مشتری · جذب مشتری جدید · سهم بازار متغییرهای اولیه · ذهنیت مشتریان از سازمان و محصولات و خدمات · قیمت و عملکرد محصولات و خدمات · و … |
| جنبه فرآیندهای داخلی | · دوره زمانی
· کارایی · جا انداختن واقعی کالا در بازار · زمان سررسید فرآیند جدید · درصد محصولات ارائه شده در 80 درصد فروشها · مقایسه رقبا · مهندسی مجدد فرآیندهای تولید · طراحی مجدد محصول جدید · طراحی محصول جدید · خدمات پس از فروش
|
| جنبه یادگیری و رشد | · نیروی انسانی
– مهارت کارکنان – مشارکت کارکنان – رضایت شغلی کارکنان – دسترسی کارکنان به سیستمهای اطلاعاتی – برنامههای آموزشی – وضعیت انگیزشی کارکنان – مطابقت عملکرد کارکنان با مقررات و دستورالعملها · سیستمهای اطلاعاتی · دستورالعملها و روشهای سازمان · میزان دسترسی به توانمندیهای این منابع · و … |
4 نتایج حاصل از پژوهش
در ادامه شاخصهای عنوان شده در جدول بالا با توجه به منابع موجود در تعیین شاخص مانند کتاب بهرهوری اقتصادی از موقوفات، شاخصهای بهرهوری در قلمرو وقف و امور خیریه و کتاب مرجع شاخصهای کلیدی ارزیابی عملکرد سازمان و … استنباط و استخراج شده است.
شاخصهای درآمد
با استفاده از دو شاخص زیر میتوان بهرهوری درآمد موقوفه و خیریه را محاسبه کرد. در این شاخص اگر سهم درآمد موقوفه و خیریه به نسبت ارزش آن افزایش یابد به معنی افزایش بهرهوری موقوفه و خیریه است به عنوان مثال اگر ارزش ریالی موقوفه 100 میلیون تومان باشد، با افزایش درآمد از 1میلیون تومان به 2 میلیون تومان بهرهوری درآمد موقوفه و خیریه از 1% به 2% افزایش مییابد. هرقدر میزان بهرهوری از دو شاخص زیر افزایش یابد به معنی استفاده بهتر از مساحت یا دارایی موقوفه و خیریه است.
| درآمد سالیانه موقوفه و خیریه |
| ارزش ریالی موقوفه (رقبه) و خیریه
|
= شاخص بهرهوری درآمد در موقوفه و خیریه
| درآمد سالیانه موقوفه
|
| مساحت کل موقوفه (رقبه) و خیریه
|
= شاخص بهرهوری درآمد در موقوفه و خیریه
از آنجایی که درآمد امور خیریه تابعی از تعداد خیرین است برای ارتقاء این سطح درآمد یا باید میانگین پول سرانه خیرین افزایش یابد یا تعداد افراد خیر در جامعه (هدف) را افزایش داد. یک رکن افزایش درآمد گرهزدن آن با افزایش تعداد خیرین در جامعه است علاوه بر آن افزایش فرهنگ وقف، نذر و نیکوکاری نیز میتواند بر افزایش درآمد بسیار مؤثر باشد.
| درآمد کل سالیانه حاصل از نذور و هدایا (وجوه خاص)
|
| تعداد کل افراد موجود در جامعه هدف
|
= شاخص بهرهوری درآمد در امور خیر
| درآمد سالیانه اوقاف یا امور خیریه
|
| تعداد خیرین حوزه وقف یا امور خیر
|
= سرانه کمکهای خیرین در اوقاف و امور خیریه
شاخص مشارکت مردمی یا سرمایه اجتماعی:
رفاه شخصی در جامعه ای فراهم خواهد شد که مردم به یکدیگر اعتماد داشته باشند. پژوهشگران به رابطه ای معنادار میان مؤلفه ی سرمایه اجتماعی و دو مفهوم موفقیت اقتصادی و رفاه شخصی رسیده اند. براین اساس هرچه در یک جامعه، سرمایه ی اجتماعی مطلوبتر باشد شاهد توفیق اقتصادی و نیز رفاه بهتری خواهیم بود.
| تعداد کل خیرین
|
| تعداد کل افراد جامعه
|
= شاخص سرمایه اجتماعی یا میزان مشارکت اجتماعی
برگزاری همایشها، سخنرانیها، جلسات، مراسم ملی و مذهبی یا شروع یک برنامه تلویزیون برای جذب و به کارگیری افراد داوطلب در جامعه هدف (دانشآموزی یا دانشجویی و یا …) زمینه مشارکت مردمی را فراهم خواهد کرد. میزان تاثیرگذاری این فعالیتها را میتوان به تعداد مخاطبان موجود در برنامههای برگزار شده بررسی کرد. در ادامه شاخصی برای جذب مخاطب ارائه شده است:
| تعداد افراد حاضر در جلسات گوناگون فرهنگی |
| ظرفیت موقوفه و خیریه
|
= شاخص جذب مخاطب در موقوفه و خیریه
علاوه بر شاخص فوق حضور نیروهای داوطلب به منظور یاری رساندن به موقوفه و خیریه در پیشبرد اهداف خود میتواند بیان کننده اثرگذاری فعالیتهای موقوفه و خیریه در جامعه باشد. با افزایش فعالیتهای فرهنگی زمینه جذب این نیروها افزایش خواهد یافت. این شاخص را میتوان به صورت زیر بیان نمود:
| تعداد افراد داوطلب از جامعه هدف |
| تعداد کل جامعه هدف
|
= شاخص جذب نیروهای داوطلب
| تعداد افراد داوطلب از جامعه هدف |
| تعداد کل جامعه هدف
|
= سهم نیروهای داوطلب از کل نیروی انسانی
مثبت بودن درصد رشد نیروهای داوطلب نشاندهنده اثر گذاری مثبت فعالیتهای فرهنگی خواهد بود. نحوه محاسبه درصد رشد نیروهای داوطلب عبارت است از:
| تعداد افراد داوطلب سال جاری – تعداد افراد داوطلب سال پایه |
| 100× |
| تعداد افراد داوطلب سال پایه
|
= درصد رشد نیروهای داوطلب در اوقاف و امور خیریه
اقبال مردمی به اوقاف و امور خیریه از جمله شاخصهایی است که میتواند کیفیت عملکرد موقوفه و خیریه را به آن گره زد و این نشاندهنده سرمایه اجتماعی موقوفه و خیریه است؛ یعنی زمانی که موقوفه و خیریه عملکرد بهتری داشته باشد تعداد نیروهای داوطلب افزایش مییابد اما میزان بهرهوری نیروهای داوطلب نیز از اهمیت ویژهای برخوردار است. ارزشافزوده حاصل از نیروهای داوطلب به تعداد کل این نیروها از جمله اقلام آماری است که در بهرهوری نیروی داوطلب مورد نیاز است.
| ارزش افزوده حاصل از فعالیتهای نیروهای داوطلب |
| تعداد نیروهای داوطلب
|
= بهرهوری نیروهای داوطلب
سرمایه به دلیل حقوق مالکیت از اهمیت بالایی برخوردار است و از عوامل کلیدی اقتصاد به شمار میرود؛ اهمیت سرمایه به این دلیل است که موجبات افزایش بهرهوری سایر عوامل خواهد شد. سـرمایههایی همانند ماشینآلات، تجهیزات و حقوق معنوی (از جمله حق ثبت اختراع) میتوان به عنوان ابزارهایی برای تولید ثروت استفاده شوند.
به منظور بررسی میزان سرمایه میتوان به طرق گوناگون آن را محاسبه کرد؛ سه روش برای محاسبه سرمایه در ادامه ذکر شده است که عبارتند از میزان کل سرمایه فعلی، میزان رشد سرمایه در سالهای متوالی و میزان بهرهوری سرمایه که میتواند مبنایی برای بررسی وضعیت سرمایه قرار گیرد. علاوه بر موارد ذکر شده موارد جدید نیز میتوانند مصادیقی از سرمایههای جدید باشند که برای آن نیز شاخصی تحت عنوان سهم موقوفات و خیرین جدید از لحاظ تعداد و ارزش آن معرفی شده است.
| ارزش کالاهای بادوام (ماشین آلات، زمین، ساختمان و …) + نیروی کار + … | = کل سرمایه موقوفات یا امور خیر |
| کل سرمایه در سال جاری – کل سرمایه در سال پایه |
| کل سرمایه در سال پایه |
= درصد رشد سرمایه موقوفه یا خیریه
| ارزش افزوده حاصل از سرمایههای موجود |
| کل سرمایه موجود
|
= بهرهوری سرمایه در موقفه یا خیریه
| تعداد موقوفه یا خیریه جدید |
| کل سرمایه موقوفه یا خیریه
|
= سهم خیریه و موقوفه جدید
| ارزش ریالی موقوفات جدید |
| ارزش کل موقوفه یا خیریه جدید
|
= ارزش ریالی موقوفه یا خیریه جدید
شاید در ابتدا مفهوم سرمایه و سرمایهگذاری به دلیل وجود ویژگیهای مشترک، اشتباه مورد استفاده قرار گیرد و درک اشتباه این مفهوم سبب شود شاخص مجزایی برای استفاده از آنها در نظر گرفته نشود اما یکی از تفاوتهایی که میتوان برای آنها مورد استفاده قرار داد این است که از سرمایه برای تولید ثروت در سرمایه گذاری استفاده میشود. به عبارتی میتوان سرمایه را به عنوان عاملی در سرمایهگذاری لحاظ کرد. به دلیل آنکه سرمایهگذاران به دنبال افزایش عایدی خود از سرمایهگذاری هستند لذا فرصت و تنوع در سرمایهگذاری عامل مهمی برای جذب سرمایهگذاران است. استفاده بهینه، به موقع و منطقی از فرصتهای سرمایهگذاری تاثیر بسزایی در بهبود عملکرد دارد.
| تعداد کل پروژههای (عمرانی، تولیدی، خدماتی و …) سرمایه گذاری شده |
| تعداد کل پروژههای (عمرانی، تولیدی، خدماتی و …) مورد نیاز برای سرمایهگذاری
|
= تعداد فرصتهای استفاده شده در سرمایهگذاری
| مبلغ سرمایهگذاری در یک پروژه |
| مجموع کل مبالغ سرمایهگذاری در کل پروژهها
|
= سهم سرمایهگذاری در یک پروژه موقوفه یا خیریه
| مبلغ سرمایهگذاری خارجی (یا داخلی) در یک سال |
| مجموع کل مبالغ سرمایهگذاری در یک سال
|
= سهم سرمایهگذاری خارجی (داخلی) در موقوفه و خیریه
| ارزش افزوده حاصل از سرمایهگذاری خارجی (و یا داخلی) |
| کل مبلغ سرمایهگذاری خارجی
|
= بهرهوری سرمایهگذاری خارجی (یا داخلی)
| میزان سرمایهگذاری بخش خصوصی یا دولتی |
| کل مبالغ سرمایهگذاری
|
= سهم سرمایهگذاری بخش خصوصی یا دولتی
| سود حاصل از سرمایهگذاری |
| هزینه حاصل از سرمایهگذاری
|
= نرخ بازگشت سرمایهگذاری
صیانت از موقوفات (حفظ غبطه وقف)
صیانت از موقوفه و خیریه را میتوان از جهت حقوقی و عمرانی مورد توجه قرار داد. یکی از مهمترین اقدامات حقوقی حوزه صیانت از وقف، تثبیت مالکیت موقوفات است، و از طرفی در حوزه صیانت از موقوفه و خیریه میتوان به هزینههای عمرانی برای نگهداری و بازسازی اموال اشاره کرد. بعضی از این شاخصها نیز میتواند به فراخور نیاز خیریه مورد استفاده قرار گیرد.
| تعداد اسناد صادر شده در سال برای موقوفههای دارای مشکلات ثبتی |
= سهم اسناد صادر شده از اسناد دارای مشکلات ثبتی
| تعدادکل موقوفههای دارای مشکلات ثبتی |
| هزینه عمرانی ملک |
| کل هزینههای موقوفه و خیریه
|
= سهم هزینههای عمرانی موقوفه و خیریه
| هزینه عمرانی ملک |
| کل درآمدهای موقوفه و خیریه
|
= سهم هزینههای عمرانی از کل درآمد موقوفه و خیریه
| هزینه نگهداری ملک |
| ارزش افزوده حاصل از ملک
|
= بهرهوری نگهداری املاک
| مبلغ سرمایهگذاری در عرصههای نوین |
| کل مبالغ سرمایهگذاری
|
= سهم نوآوری در موقوفه یا موسسه خیریه
شاخص اجرای نیات واقفین و خیرین
پوشش دادن درآمدهای خیرین و واقفین از جمله موارد بسیار مهمی است که عمل به آن اعتماد عمومی را به دنبال دارد و این اعتماد سرمایههای مادی و معنوی بسیاری را برای نهاد مربوطه به همراه خواهد داشت.
| میزان مصرف درامد در راستای خواست خیر |
| کل درآمد موقوفه یا خیریه
|
= سهم درآمد در موقوفه یا موسسه خیریه در راستای خواست خیرین
شاخص جذب منابع
با توجه به محدودیتهایی که در درآمد و بودجه موقوفات و موسسات خیریه وجود دارد، جذب منابع در این دو نهاد ضروری به نظر میرسد. از طرفی وجود ظرفیتهای فراوان سرمایهگذاری و لزوم فعال شدن این ظرفیتها، نیاز به استفاده از سایر نیروها برای جذب این منابع را دو چندان میکند. مدیری که بتواند با ابزارهای تشویقی و اقناعی، منابع بیشتری را جذب کند فرصت بهتری برای رسیدن به اهداف را داراست (معاونت اوقاف، 1393، ص113).
| میزان جذب منابع |
| کل درآمد موقوفه یا موسسه خیریه
|
= جذب منابع
سهم هزینه فعالیتها
شاخص ارائه شده در این قسمت، درصدد مشخص کردن هزینه هر یک از فعالیتها در موقوفه یا موسسه خیریه است. در این شاخص اگر میزان هزینههای فعالیت از کل درآمد کاهش یابد، بهرهوری افزایش مییابد. محاسبه این شاخص به مدیران کمک میکند که از لحاظ مالی وقت و انرژی و منابع خود را صرف فعالیتهایی که عایدی چشمگیری ندارند نکنند مگر آنکه این فعالیت احیا کننده سرمایههای اجتماعی یا داراییهای نامشهودی شود که درکل، منافع جامعه را به دنبال دارند. در واقع با استفاده به جا و مناسب از این شاخص میتوان در جهت بهینه سازی فعالیتها گام برداشت.
| هزینههای صرف شده در فعالیتهای گوناگون |
| کل درآمد موقوفه یا موسسه خیریه
|
= سهم هزینه فعالیتها از کل درآمد
نیروی انسانی
از آنجایی که نیروی انسانی یکی از ارزشمندترین و مهمترین منابع سازمان است توجه به آنها نقش مهمی در تحقق اهداف سازمانی دارد. شاخصهای ارزیابی در این بخش میتواند تصویر کننده خوبی برای موقعیت کلی سازمان باشد.
| تعداد افراد فعال در بخش وقف یا خیریه |
| تعداد افراد فعال در کلیه بخشهای اقتصادی |
= تعداد نیروی انسانی فعال در بخش وقف یا خیریه
| مجموع دستمزد پرداختی به نیروهای انسانی |
| کل هزینه (یا درآمد) موقوفه یا موسسه خیریه
|
= سهم دستمزد نیروی انسانی از درآمد یا هزینه موقوفه و خیریه
شاخصهای آموزش
زمانی که تغییری در سازمان ایجاد شود و یا سازمان برای افزایش بازده خود نیاز به کسب مهارت‌های جدید و یا نیاز به تقبل مسئولیت‌های جدید داشته باشد با برگزاری کلاسهای آموزشی سعی در افزایش آگاهی و تخصص کارکنان دارد تا با استفاده از آن توانمندی کارکنان را در خدمت‌رسانی به حد اعلاء برساند. حال سازمان برای سنجش میزان بهرهوری کارکنان خود نیازمند شاخصی است تا از تاثیرات دورههای آموزشی آگاه شود.
| مجموع ساعات آموزش رسمی کارکنان |
| تعداد کارکنان
|
= سرانه آموزش کارکنان
| ارزش افزوده قبل (یا بعد) از آموزش به کارکنان |
| تعداد کارکنان
|
= بهرهوری کارکنان قبل (یا بعد) از آموزش
| ارزش افزوده کارکنان بعد از دوره آموزشی |
| هزینه کلاسهای آموزش
|
= محاسبه صرفه اقتصادی کلاسهای آموزشی
| هزینه کلاس آموزشی |
| تعداد کارکنان
|
= سرانه هزینه کلاسهای آموزش
تحقیقات علمی و پژوهشی
به منظور ارزیابی ابعاد علمی در موقوفه و موسسه خیریه شاخصهایی ذکر شده است. در این شاخصها رشد تحقیقات علمی در موقوفه یا خیریه، میزان حمایت از این تحقیقات و میزان بهرهوری این پژوهشها مورد بررسی قرار گیرد.
| تعداد کل تحقیقات انجام شده در سال جاری – تعداد کل تحقیقات انجام شده در سال پایه |
| تعداد کل تحقیقات انجام شده در سال پایه |
= رشد تحقیقات علمی در موقوفه و خیریه
| مجموع درآمد (هزینه) تحقیقات علمی |
| کل درآمد (هزینه)
|
= سهم حمایت از تحقیقات علمی
| ارزش افزوده ایجاد شده از تحقیقات |
| کل مبلغ پرداخت شده بابت تحقیقات
|
= شاخص بهرهوری علمی
درآمد وقف و امور خیر باید در انجام نیات خیرین هزینه شود؛ و حتیالامکان در جاهایی که گره گشایی از کار مردم را در اولویت خود قرار دهد. حال به منظور بررسی این مهم، شاخصهایی عنوان شده است تا میزان مصرف درآمد در راستای نیات خیرین مورد بررسی قرار گیرد و میزان بهرهوری آن اندازهگیری شود. مثلاً در شاخص دوم هزینههای صرف شده در امور گوناگون مورد محاسبه قرار میگیرد و تعداد افراد بهرهمند از آنها نیز مورد شمارش قرار میگیرد با تقسیم این هزینه بر افراد، سرانه هزینه هر فرد مورد محاسبه قرار میگیرد.
| مبلغ صرف شده در امور گوناگون با توجه به نیات واقف |
| سهم درآمد مصرفی در راستای نیت خیرین |
| = |
| کل عایدی موقوفه یا خیریه
|
| مبلغ صرف شده در امور گوناگون (آموزشی، بهداشتی، مذهبی و …) |
| سرانه هزینه امور گوناگون (آموزشی، بهداشتی، مذهبی و …) |
| = |
| ارزش افزوده ایجاد شده در بخشهای گوناگون |
| تعداد افراد بهرهمند از این عواید
|
| کل هزینه صرف شده در بخش مربوطه
|
= شاخص بهرهوری مصارف
نتیجهگیری
سیستمهای ارزیابی و کنترل در سازمانهای متفاوت میتواند به روشهای گوناگونی صورت گیرد. یکی از روشهایی که برای ارزیابی عملکرد سازمانها مورد استفاده قرار میگیرد کارت امتیاز متوازن است که در این پژوهش مبنای کار قرار گرفت. اما با توجه به کمبود مواردی در این مدل سعی شد از سایر مدلها برای تکمیل آن استفاده شود. یعنی علاوه بر جنبه چهارگانه کارت امتیاز متوازن از وجه 5 نیز استفاده شد تا با استفاده از آن فرایند ارزیابی دقیقتر شود. برخی از شاخصهای ارائه شده برای ارزیابی نیاز به محاسبه ندارند و ارائه آمار و ارقام مربوط به آن شاخص نشان دهنده عملکرد سازمان است؛ اما برای درک بسیاری از شاخصهای عملکرد، نیاز به مبنایی برای محاسبه است تا با استفاده از آن به توصیف بهتری از وضعیت اوقاف و امور خیر پرداخته شود؛ که در این مقاله سعی شد به برخی از فرمولهای محاسباتی پرداخته شود.
با توجه به آنکه شاخصهای ارزیابی در این پژوهش برای اوقاف و امور خیریه در نظر گرفته شده، لذا تدوین شاخصها به گونهای بوده که مفاهیم اصلی و اساسی مثل درآمد، هزینه، جذب نیروهای داوطلب و … در نظر گرفته شود. این در حالی که با جدا کردن فعالیتهای اوقاف از امور خیر میتوان دستهبندی متفاوتی از آن ارائه کرد به عنوان مثال میتوان موقوفات را از لحاظ حوزههای 15 گانه عرصه رقبات (ملک تجاری، صنعتی، مسکونی، دامداری، تفریحی، آموزش عالی و عمومی و …) مورد بررسی قرار داد و شاخصهای تخصصی برای هر حوزه معرفی کرد.
منابع
حقیقتجو، رضا، رنگریز، حسن، بهرهوری و تجزیه و تحلیل آن در سازمانها، ترمه، 1391، تهران.
خدامیپور، احمد، اکبری، امین، کارت ارزیابی متوازن در موسسات تولیدی کوچک و متوسط، حسابدار، 1388، شماره 206، صفحات 77-72.
سدحان، عبدالله، وقف وقت، میراث جاودان، 1388، شماره 66، صفحات 78 تا 97.
شاهبندرزاده، حمید، تدوین مدلی به منظور شناسایی و رتبه بندی شاخصهای ارزیابی استراتژیک سیستم بانکی با استفاده از رویکرد جدید به مدل کارت امتیاز متوازن، فرهنگ مدیریت، 1386، شماره 16، صفحات 5- 35.
هاشمخانی زلفانی، سرافراز، ارزیابی عملکرد دانشگاههای غیر انتفاعی بر مبنای کارت امتیازی متوازن و تکنیکهای تصمیمگیری چند شاخصه، پایاننامه دانشگاه شمال، 1390.
صفاییان، علی، معرفی مدیریت عملکرد فراگیر و نقش فناوري اطلاعات، صنعت خودرو ، ویژهنامه نظام گسترش استراتژي ها، 1386، شماره 2، 21-25.
طغیانی، مهدی، درخشان، مرتضی، اقتصاد وقف و خیریه، دانشگاه امام صادق (ع)، 1395، تهران.
معاونت بهرهوری اقتصادی موقوفات و بقاء متبرکه، شاخصهای بهرهوری در قلمرو وقف و امور خیریه، انتشارات اوقاف، 1393، تهران.
Atkinson, A.A. & J.H. Waterhouse, A Stakeholder approach to strategic performance measurement, Sloan Management review, 1997, pp 38-39.
Figge F. & Schaltegger S. What is Stakeholder Value? Developing a catchphrase into a benchmarking tool, University of Lunenburg, 2000, Germany.
Kendall, Jeremy, knapp, Martin, Measuring the Performance of Voluntary Organizations, 2000, Public Management: an international journal of research and theory, UK.
Hall, H. & Phillips, D. & Meillat, claudia & Pickering, Donna, Assessing Performance: Evaluation Practices & Perspectives in Canada’s Voluntary Sector, Canadian Centre for Philanthropy, 2003, Canada.
Suling, Wang, Study on Performance Evaluation for Non-profit Organizations Based on GA-BP Algorithm, International Conference on Management Science and Engineering, 2008, (pp.778- 783), California, USA .
تعاریف و مخفف‌ها:
1 Balanced Score card (Bsc)
2 Cross functional
3 Financial Customar
4 Internal Processes
5 Learning and Growth
6 Stable Balanced Score card (SBSc)
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.