انگیزه های امور خیرخواهانه و بازتاب آن در شعر فارسی

انگیزه های امورخیر خواهانه و بازتاب آن در شعر فارسی

 

پرستوحیدری[*]

کارشناس ارشد دانشگاه اصفهان

عضو مؤسسه خیریه ایتام الغدیر

 

 

چکیده

امور خیرخواهانه و نیکوکاری از دیرباز در هر جامعه ای با هر انگیزه ای از جایگاه خاصی برخوردار بوده است. در کشورهای مختلف این امر را به وضوح می توان دید و یکی از وجوه اجتماعی برای افراد محسوب می شود. از آنجا که این امور از مسائل اجتماعی و جزء مشارکتهای اجتماعی ست بازتاب آن در ادبیات مانند مسائل دیگر اجتماعی مشاهده می شود.

این پژوهش به بررسی انگیزه های امور خیرخواهانه و چگونگی بازتاب این مسئله در ادبیات به روش کتابخانه ای، اسنادی و تحلیلی پرداخته است. منظور از امور خواهانه در این پژوهش مفهمومی عام است که شامل هر نوع کار خیری اعم از مادی و غیر مادی می شود. از نتایج این تحقیق انگیزه های انجام این امور است که به  سه دسته :  انگیزه های دینی و مذهبی ،  انگیزه های روانشناختی  و انگیزه های اجتماعی تقسیم و برای هر کدام در ادبیات مصادیقی بیان شده است.  انگیزه های دینی و مذهبی خود به دو دستۀ  سفارش دین در باب نیازمندان  و انگیزۀ دریافت پاداش های اخروی و دنیوی تقسیم می شود.انگیزه های روانشناختی ریشه های عمیق تری دارد که به دسته های متعددی تقسیم می شود.از جنبه روانشناختی مسائلی چون حس نوع دوستی و همدلی، احساس مسئولیت اجتماعی، حمایت های عاطفی، میل به بقا و حس جاودانگی بشر، نیاز انسان به رابطه و تعامل، دستیابی به حس خوشبختی و انجام کارهای خیر خواهانه به منظور کاهش گناه مطرح می شود . از جنبه انگیزه های اجتماعی نیز با توجه به اینکه بشر یک موجود تقریبا اجتماعی است پس تمایل به مشارکت های اجتماعی دارد. در زمان بعد مشروطه درشعر  فارسی می بینیم که توجه شاعران به جامعه سطح عوام و مشکلات آنها جلب شده بنا براین در شعر های اکثر آنها مسائلی چون توزیع برابر ثروت، کمک به هم نوع ، بیان ظلم و فقر برای ترغیب مخاطب در جهت مشارکت های اجتماعی بیشتر مرکز توجه است.

 

کلمات کلیدی: امورخیرخواهانه؛ ادبیات؛ شعر فارسی؛ انگیزه ها

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

واژه «خیر» در لغت به کارهایی اطلاق می‌شود که دل‌‌پسند و مرغوب است (قرشی،1371: ج 2: 317)راغب در مفردات می‌‌گوید: خیر آن است که همه بدان رغبت کنند؛ مثل عقل، عدل، فضل و …، که در مقابل آن شرّ است.(راغب،1412ق: 300)

مشاركت در امور خیرخواهانه مي تواند در گستره وسيعي از ديدگاه هاي جامعه شناسانه قرار گيرد برخي دیدگاه ها این رفتارها را به عنوان انگيزه و حالتي ذهني در نظر گرفته اند و برخي ديگر به آنها به عنوان تظاهرات رفتاري نگاه كرده اند و آنها را يك پيامد ذهني كسب شده تعبير نموده اند. اين تقابل دیدگاهها، در تبيين رفتارهاي افراد، طيفي را تشكيل مي دهند كه از يك سو تاكيد بر جنبه هاي فردي و شخصيتي (زيستي، روان شناختي) و از سوي ديگر تاكيد به جنبه هاي فرا فردي (جامعه شناختي) گردیده است.

ادبیات در معنای عام کلمه علاوه بر متون ادبی به هر نوشته ای از جمله اسناد، اعلامیه ها، بخشنامه ها و دیگر آثار علمی و فلسفی اطلاق می شود. به سخن دیگر هر نوع نوشته و نظم و نثری که در شرایط زمانی و مکانی خاصی و توسط نویسنده ای خاص نگاشته شده است. از طرف دیگر جامعه شناسی هم وظیفه شناخت و توصیف پدیده های اجتماعی را دارد. دکتر روح الامینی معتقد است«جامعه شناسی» ادبیات جامعه شناسی متن ادبی است اما پیدا کردن مسائل اجتماعی در آثار ادبی «اجتماعیات در ادبیات» نام دارد.(روح الامینی 1375: 35). در مراحل اولیه اجتماعیات در ادبیات استخراج مضامین و موضاعات اجتماعی در ادبیات فارسی بود. در این پژوهش نیز از این منظر انگیزه های امورخیرخواهانه در شعر دوره مشروطه به عنوان یکی از مضامین اجتماعی در ادبیات فارسی مورد بررسی قرار می گیرد. اما از دو منظر انگیزه های دینی و مذهبی و انگیزه های روانشناختی جزء مطالعات بین رشته ای در ادبیات محسوب می شود.

تاکنون پژوهشی جامع درباره این موضوع ارائه نگردیده و مطالبی پراکنده در بعضی مقالات مانند «در جستجوی خوشبختی» از محمد کاظم مصباح موسوی و مقاله «تحلیل روانشناختی دیدگاه مولوی در موضوع نوع دوستی» از محمد کاویانی وجود دارد. در پژوهش حاضر ابتدا انگیزه ها را شناسای خواهیم کرد سپس چند مصداق از شعر فارسی برای آن ها به عنوان مثال ذکر خواهد شد.

انگیزه های امور خیرخواهانه

بشر در طول زندگی خود در تعامل با هم نوع خود بوده است و از این منظر گاه کوچکترین کاری که برای این هم نوع انجام داده با هر انگیزه ای کار نیک محسوب میشده. فلسفه وجودی سازمان های مردم نهاد و موسسات خیریه نیز استفاده از ظرفیت مشارکت مردمی است که با انگیزه های نوع دوستی و انگیزه های اعتقادی و مذهبی و با هدف حل مسائل اجتماعی در حوزه های مختلف فعالیت کرده اند.

شواهد تجربی تأیید می کند که فعالیت ها و اقدامات خیر خواهانه تا حدود زیادی ریشه در باورها و اعتقادات شهروندان دارد و باورهای فرهنگی و اجتماعی به عنوان خمیر مایۀ شخصیت جوامع و ملت ها در گرایشات نوع دوستی و رفتارهای داوطلبانه و نیکوکارانه شهروندان بسیار مؤثر است.از مهمترین انگیزه های انجام امور خیر 1.انگیزه های دینی و مذهبی 2. انگیزه های روانشناختی و 3. انگیزه های اجتماعی است.

 

انگیزه های دینی و مذهبی

در مطالعه ای که تحت عنوان تأثیر مذهب روی فعالیت های خیریه در کانادا انجام شد یافته های تحقیق، تأثیر تعلقات و باورهای مذهبی را در گسترش فعالیت های خیریه و داوطلبانه تأیید می کند. بر  اساس یافته های به دست آمده شهروندان کانادایی با اعتقادات مذهبی قوی در مقایسه با سایرین مشارکت بیشتری در فعالیت های خیر و کمک به اقشار آسیب پذیر داشته اند. (Berger.2006;8). هم چنین وانگ و گرادی بر این باورند که باورهای مذهبی از عوامل تعیین کنندۀ کنش های داوطلبانه و افزایش کمک های خیریه و بشردوستانه است. شهروندان معتقد به باورهای مذهبی تمایل بیش تری دارند تا کمک های خیریه شان را در اختیار قشرهای آسیب پذیر و معلولان قرار دهند(وانگ وگرادی، 2008:39). باتوجه به این مطالب می توان گفت یکی از مهمترین انگیزه های امور خیرخواهانه انگیزه های دینی و مذهبی ست. در این بخش ما این انگیزه ها را به دو دسته تقسیم کرده ایم و برای آن نمونه هایی از نمود این انگیزه را در شعر فارسی  آورده ایم.

الف)سفارش  دین در باب کمک به نیازمندان: نیکوکاری و دهش، سفارش همۀ دین ها و آیین ها از آغاز تاکنون بوده است، چه ادیان باستانی ایران و چه دین اسلام از این روست که  در جای جای این سرزمین، بناهای خیر و عام المنفعه ساخته شده است. این بناها به وسیلۀ پادشاهان، فرمانروایان و یا دولت مندان به انگیزۀ خوشنودی یزدان، اهورمزدا و یا روان آمرزی نیاکان، در گذشتکان و بستگان ساخته می شد و کماکان این اندیشه نیک در طول تاریخ پابرجا مانده است(مسرت، 1387: 60). سفارش به نیکی از منظر دین اسلام از جایگاه والایی برخوردار است به طوری که آیات و روایات متعددی در این زمینه می توان مشاهده کرد.

پروردگار حکیم در آیات متعددی از قرآن کریم انسان‌ها را تشویق و ترغیب به سبقت و سرعت گرفتن در خیرات نموده است. برای به دست آوردن معنا و مصداق خیرات، یکی از آیاتی را که در آن دستور به پیشی گرفتن در خیرات داده شده آیه 148 سوره بقره است: «وَ لِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیها فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمیعاً إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ»هر طایفه‏اى قبله‏‌اى دارد که خداوند آن را تعیین کرده است (بنابر این، زیاد در باره قبله گفتگو نکنید! و به جاى آن،) در نیکى‌‏ها و اعمال خیر، بر یکدیگر سبقت جویید! هر جا باشید، خداوند همه شما را (براى پاداش و کیفر در برابر اعمال نیک و بد، در روز رستاخیز،) حاضر مى‏‌کند زیرا او، بر هر کارى توانا است.
این آیه پیرامون گفت‌وگوی مردم در مورد تغییر قبله نازل شده است که خداوند حکیم، آنان را از این گفت‌‌وگو نهی می‌‌کند و دستور به سبقت در نیکی‌‌ها و اعمال خیر می‌‌دهد.

در آیه ۳۴ سوره توبه نیز اشاره شده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِنَّ کَثِیرًا مِّنَ الأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَیَأْکُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَیَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللّهِ وَالَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلاَ یُنفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِیمٍ؛ اى کسانى که ایمان آورده‌‏اید بسیارى از دانشمندان یهود و راهبان اموال مردم را به ناروا مى‏‌خورند و [آنان را] از راه خدا باز مى‌‏دارند و کسانى‌که زر و سیم را گنجینه مى‏‌کنند و آن‌را در راه خدا هزینه نمى‏‌کنند ایشان را از عذابى دردناک خبر ده».

پیامبر اکرم: «ما نقَصَ مالٌ مِن صدَقهٍ قطّ فَأُعطُوا وَ لا تَجَبُنوُا» هیچ گاه مال انسان با صدقه کم نخواهد شد، پس بدهید و نترسید. » (بحار:ج 96 ص 131 -62.)

بیهوده نقدِ عمر مکن صرف کیمیا                   پاینده، مالِ فانی خود از زکات کن

(دیوان صائب: غزل 6374)

یکی از مواردی که دین مبین اسلام در باب نیازمندان سفارش زیاد نموده در باب نیکی و کمک به ایتام است :

 

«پيامبر گرامي اسلام صلي‌الله عليه و آله و سلم»:

اِنّ اليَتيمَ اِذا بَكي اِهتَزَّ لِبُكائِهِ عَرشُ الرَّحمنِ!

وقتي يتيم گريه مي‌كند عرش خداي رحمن به لرزه درمي‌آيد! (لئالي الأخبار، ج ۳، ص ۱۸۱)

«الا تا نگريد که عرش عظيم       بلرزد همي چون بگريد يتيم»

(بوستان سعدی)

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):

مَنْ ضَمَّ يَتيماً لَهُ أوْ لِغَيْرِهِ حَتّي يُغْنيهِ اللَّهُ عَنْهُ وَجَبَتْ لَهُ الجَنَّه‌ي.

رسول خدا(ص) فرمودند:

هر که يتيم خود يا ديگري را سرپرستي و ياري نمايد تا اين که خداوند او را بي‏نياز سازد، بهشت بر او واجب است. (حدیث 3033 نهج الفصاحه)

یکی خار پای یتیمی بکند                  بخواب اندرش دید صدر خجند

همی گفت و در روضه ها می چمید             کز آن خار بر من چه گلها دمید

(بوستان سعدی)

قَالَ أَمِيرُ الْمُومِنِينَ(ع):

أَنَّ مَنْ مَسَحَ يدَهُ عَلَى رَأْسِ يتِيمٍ تَرَحُّماً لَهُ كتَبَ اللَّهُ لَهُ بِعَدَدِ كلِّ شَعْرَه‌ي مَرَّتْ عَلَيهَا يدُهُ حَسَنَه‌ي.

حضرت علی(ع) فرمودند:

هـر مـرد و زن با ایمانی که دست نوازش بر سر یتیمی‌بکشد، خداوند رحمان به هر تار مویی که از زیر دست او بگذرد برایش ثواب می‌نویسد.بحارالانوار، ج 72، ص 4

پدر مرده را سايه بر سر فکن              غبارش بيفشان و خارش بکن

نداني چه بودش فرومانده سخت            بود تازه بي بيخ هرگز درخت؟

(بوستان سعدی)

عنایت قرآن کریم بر توجه به دیگران، به حدی است که انفاق و گره گشایی از کار دیگران را از شرایط مهم بهره جستن از روح هدایت گری قرآن می داند. چنان که خداوند در آیه های 2 و 3 سوره بقره می فرماید:

آن کتاب [قرآن]که تردیدی در آن راه ندارد، مایه هدایت پرهیزکاران است.[پرهیزکاران]کسانی هستند که به غیب [یعنی آنچه از حس، پوشیده است]ایمان دارند و نماز به پا می دارند و از مواهبی که روزی شان دادیم، انفاق می کنند.

بنابر این آیات خداوند، آنهایی را هدایت می کند و کسانی را از شهد شیرین حقایق خود می نوشاند که در کنار ایمان به غیب و به پاداشتن نماز، اهل انفاق و در اندیشه احسان و خدمت به دیگران نیز باشند.

چو غنچه گرچه فروبستگی است کار جهان

تو همچو باد بهاری گِره گشا می باش

حافظ

ب)پاداش امور خیر و نیکی در دنیا و آخرت: از جمله آثار  نیکوکاری و انجام امور خیر پاداشی ست که چه در دنیا و چه در آخرت نصیب فرد می شود.در آیات و روایات بسیاری برای کار خیر پاداش مطرح شده که گاه این پاداش خیر و خوبی برای فرد در دنیا و گاه  آخرت است گاه نیز این پاداش خوشنودی خداوند است که فرد با این انگیزه والا کار خیری را انجام می دهد. خوشنودی آفریده، مایۀ خرسندی آفریدگار یکتا بخش  است.

در آيه 30 سوره نحل مي فرمايد: «و قيل للذين اتقوا ماذا انزل ربكم قالوا خيرا للذين احسنوا في هذه الدنيا حسنه و لدار الاخره خير و لنعم دارالمتقين؛ و هنگامي كه به پرهيزگاران گفته مي شد: پروردگار شما چه نازل كرده است؟ مي گفتند: خير و سعادت براي كساني كه نيكي كردند در اين دنيا نيكي است و سراي آخرت از آن هم بهتر است و چه خوب است سراي پرهيزكاران.»

همچنین نیز در مورد اجر و پاداش دنيوي احسان و نيكوكاري مي فرمايد: «فئاتهم الله ثواب الدنيا و حسن ثواب الاخره و الله يحب المحسنين؛ خداوند پاداش اين جهان، و پاداش نيك آن جهان را به آنها داد و خداوند نيكوكاران را دوست مي دارد.». (آیه 148 ، عمران)

تو نیکی می کن و در دجله انداز     که ایزد در بیابانت دهد باز

سعدی

«نباشد همی نیک و بد پایدار           همان به که نیکی بود یادگار

دراز است دست فلک بر بدی           همه نیکویی کن اگر بخردی

چو نیکی کنی، نیکی آید برت         بدی را بدی باشد اندر خورت

چو نیکی نمایدت کیهان خدای         تو با هر کسی نیز نیکی نمای

مکن بد، که بینی به فرجام بد            ز بد گردد اندر جهان، نام بد

وگر بد کنی، جز بدی ندروی         شبی در جهان شادامان نغنوی»

فردوسی

انبیا تو را گفتند نیک باش و نیکی کن     تا که نیکویی بینی از اماثل و اقران

بهار

حدیث درست آخر ازمصطفی ست      که بخشایش و خیر دفع بلاست

سعدی

 

پیامبر اکرم (ص) فرمودند:

به درستی که برای خداوند، بندگانی است که آنها را برای برآوردن حوائج مردم برگزید که مردم برای رفع حوائج خویش، به آنها پناه می برند، این بندگان فریادرس، از عذاب خداوند در امان خواهند بود.

تیره روزان جهان را به چراغی دریاب

که پس از مرگ ترا شمع مزاری باشد

صائب

حدیث درست آخر از مصطفی ست              که بخشایش و خیر دفع بلاست

سعدی

در تمام ابیاتی که مشاهده کردیم نیکی و احسان و انجام امور خیر به نحوی باعث پاداشی نیک برای فرد در دنیا یاآخرت می شد.

انگیزه های روانشناختی

براساس رویکرد رفتاری دگر خواهی صرفا به عقاید واقعی ارائه کنندگان کمک توجه میکند. از این منظر کنش خیر خواهانه بر اساس پیامدهایش سنجیده می شود. اگر نتایج بتواند تا حدی نیازهای دیگران را برآورده کند به عنوان دگرخواهی انسان گرایانه تلقی می شود. برخی بر این باورند، نوع دوستی فداکاری را در کنه خود دارد، امّا واضح است در رفتار کمک رسانی به دیگران بیش از عنصر فداکاری خود مسئولیتی و دغدغه خاطر برای دیگران مطرح می شود این عناصر هنجارهای اجتماعی را منعکس می سازند و فرض بر این است که این نوع رفتارها برای ارتباط و پیوند ضروری است(شکوری، 1386: 461). انگیزه های انجام امور خیر از نظر روانشناختی گستره وسیعی دارد که می توان در ابعاد مختلفی آن را بررسی کرد. در اینجا مهمترین این انگیزه ها با توجه به مطالعاتی که تاکنون انجام شده بیان می شود.1. نوع دوستی 2. حس جاودانگی و میل به بقا 3. دستیابی به خوشبختی براساس نظریه ارسطو 4. انجام امور خیر به منظور کاهش گناه

نوع دوستی: در علم روانشناسی اجتماعی، که در پی دستیابی به علل پدید آمدن رفتار، احساسات و افکار افراد در موقعیت های اجتماعی و نیز شناخت چگونگی هر یک از آنها ست ، این گونه رفتار ها را رفتارهای حمایتی می نامند و مراد دسته ای  از رفتارهای اجتماعی است که ماهیت تعاون دارد مانند: دوستی، همدلی، فداکاری و غیره. این رفتارها اغلب به عنوان رفتاری داوطلبانه در جهت منافع دیگری، مانند کمک، همکاری و دلجوییکردن تعریف می شود(آیزنبرگ،1384: 9).  معروف ترین شعر فارسی که معرف این ویژگی است و بشر را به نوع دوستی و کمک به هم نوع دعوت می کند از سعدی ست:

بنی آدم اعضای یکدیگرند              که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار                دگر عضوها را نماند قرار

تو کز محنت دیگران بی غمی               نشاید که نامت نهند آدمی

سعدی

مولانا نیز در جای دیگر همین مضمون را عنوان می کند:

بر مسلمانان نمی آری رحم              مؤمنان خویشند و یک تن شحم و لحم

رنج یک جزوی زتن رنج همه است               گر دم صلح است یا خود ملحمه است

(مثنوی،4: 3248)

در ابیات زیر مولانا به تشریح به توصیف روحیات افراد نوع دوست می پردازد، این افراد هر جا کسی را نیازمند کمک ببینند به یاری او می شتابند و به سبب محبت زیاد نسبت به هم نوع خود بدون چشم داشت و انتظار  پاداش کمک می کنند:

شیر مردانند در عالم مدد                              آن زمان کافغان مظلومان رسد

بانگ مظلومان ز هر جا بشنوند                    آن طرف چون رحمت حق می دوند

آن ستون های خلل های جهان                           آن طبیبان مرض های نهان

محض مهر داوری و رحمتند                            همچو حق بی علت و بی رشوتند

این چه یاری می کنی یک بارگیش؟                          گوید از بهر غم و بیچارگیش

(مثنوی، 1937: 2)

میل به بقا و جاودانگی: انسان دوست دارد موجودی جاودانی باشد لذا از فنا و نابودی نفرت دارد. مرگ  در حقیقت وسیلۀ انتقال به عالم دیگر برای زندگی ابدی است. تاریخ بشر نشان می دهد که حتی ناباوران به خدا و دین خود را موجودی فانی به شمار نمی آورند. از این رهگذر انسان دوست دارد پس از وی نامی از او در این جهان به یادگار بماند(ریاحی سامانی،1390: 34). این انگیزه درونی همواره باعث شده انسانها  به دنبال راهی برای باقی نهادن نامی نیک از خود بوده اند. در زمان های گذشته این کار به شکل ساختن آب انبار ها ، پل و مهمانسرا بوده است اما امروز  به شکل های خاصی چون ساختن بیمارستان، مدرسه، کتابخانه است.

نمرد آن که ماند پس از وی به جا         پل و برکه و خوان و مهمانسرا

سعدی

در ادب فارسی معمولا شاهان برای جاودان ماندن نامشان به شاعران صله می دادند در مقابل شاعران قصیده ای در مدح آنان می سرودند. از نمونه های آن شاعرانی چون فرخی، منوچهری و عنصری هستند که شرایط مالی خوبی نیز نداشتند و با سرودن مدیحه های در وصف پادشاهان دوران خود و ذکر نام آن ها درشعر خود صله های عظیمی دریافت کردند. اما شکل بهتر این عمل آنجا اتفاق افتاده که کسانی چون حاتم طایی از بخشندگان بزرگ شعر فارسی بدون هیچ چشم داشتی بخشیده اند و نامشان در تاریخ ثبت شده است. به طور کلی یکی از انگیزه های حمایت های عاطفی شاهان و متمکنین همین حس درونی میل به جاودانگی بوده است.مولوي از اين نوع حمايت درگوشه و كنار مثنوي سخن به ميان آورده و آن را صفات افراد نيكوكار معرفي كرده است . به عنوان مثال،وي درخلال داستانی درتوصيف فقيري كه از شدت تنگدستی،به درگاه خليفه اي بخشنده رو آورده است. در مورد بخشندگي خليفه چنين ميسرايد:

يك خليفه بود در ايام پيش             كرده حاتم را غلام جود خويش

رايت اكرام و جود افراشته                فقر و حاجت ازجهان برداشته

بحر وكان از بخشش اش صاف آمده          داد او از قاف تا قاف آمده

درجهان ِخاك، ابر و آب بود                      مظهر بخشايش وهّاب بود

ازعطايش بحر وكان در زلزله                 سوى  جودش قافله بر قافله

قبله حاجت، در و دروازه اش                 رفته درعالم به جود آوازه اش

هم عجم هم روم هم ترك وعرب         مانده از جود و عطايش در عجب

(مثنوي،1: 2250)

شاعر در توصیف حمایت خلیفه از فقرا و نیازمندان، او را چنان بخشنده معرفی می کند که آوازه جود و کرمش بین همه مردم پیچیده و فقرا به امید رفع حاجتشان از هر سو به درگاهش می آیند و البته او در ارائه کمک بدون هیچ تبعیضی همه را مورد عنایت قرار می دهد مولانا با این تعریف و تمجید از بخشش خلیفه علاوه بر اینکه به صورتی غیر ارادی نام خلیفه را جاوید می کند مخاطب را به کمک به دیگران نیز تشویق می نماید.

در خیر کوش زان که بر اوراق روزگار               باقی به ذکر خیر بود نام آدمی   (مستوفی،1385: 160)

دستیابی به خوشبختی بر اساس نظریه ارسطو: انسان از نظر روحی و عاطفی نیازمند تعامل با دیگران است همه ما دوست داریم که با دیگران در ارتباط باشیم می خواهیم دیگران را دوست داشته باشیم دیگران نیز ما را دوست داشته باشند ما از برخورد با دیگران لذت می بریم . ارتباط با دیگران به طور کلی یک بنای جدی و اساسی زندگی است آن گونه که اگر بهترین امکانات در اختیار آدمی قرار بگیرد ولی از ملاقات با جامعه محروم باشد به هیچ وجه احساس شادی و رضایتمندی نمی کند. از این رو هر اندازه انسان در تعامل عاطفی و انسان دوستانه بیشتری باشد احساس مثبت تری نسبت به خود و زندگی خواهد داشت. این ارتباط و تعامل گاه به صورت انجام امور داوطلبانه و خیریه است. بر اساس نظریه ارسطو خوشبختی واقعی در گرو کمک به دیگران ست. برخی از اندیشمندان عصر حاضر نیز نظرات مشابهی را ارائه نموده اند به عنوان بنیان گذار اقتصاد مدرن، آدم اسمیت می گوید: «جهت رسیدن به خوشبختی باید نخست در اندیشه خوشبخت کردن دیگران باشیم و به دیگر سخن ما هرگز به خوشبختی دست نمی یابیم مگر آنکه در جهت خوشبخت سازی دیگران گام برداریم.»(Adam smith, 1790: 16)

آنچه آشکار است این موضوع ست که همه ما انسان ها در نتیجه انجام یک کار نیک و خیر حس شادی و رضایتمندی از خود در درونمان شکل می گیرد. این حس و دستیابی به آن یکی از انگیزه های انجام کارهای خیرخواهانه است.

خرّم آن کس که در این محنت گاه

خاطری را سبب تسکین است

پروین اعتصامی

سحر دیدم درخت ارغوانی	کشیده سر به بام خسته جانی
به گوش ارغوان، آهسته گفتم	بهارت خوش که فکر دیگرانی

فریدون مشیری

یکی خار پای یتیمی بِکَند	به خواب اندرش دید صدر خُجَند
همی گفت و در روضه ها می چمید	کز آن خار بر من چه گل ها دمید

سعدی

انجام امور خیر به منظور کاهش گناه: یکی از نظریه های که در مورد کمک به دیگران وجود دارد این است که علاقه مندی به اشتغال به اموری که چندان هم مورد علاقه آدمی نیست مانند انفاق و بخشش به دیگران باعث شادی در وجود انسان می شود که این خود در نتیجه کاهش احساس گناه ایجاد می شود.(wenrner, 2002 : 20)

انگیزه بسیاری از مردم برای کمک به نیازمندان کاهش بار حس گناهکاری با تمسک  جستن به مبانی دینی است. از یک سو کمک کردن به باور این افراد موجب بالا رفتن کفه اعمال نیک می شود و از سویی تداوم برخی رفتارها موجب افزایش کفه گناه شده و حلقه مکرری را ایجاد می کند.گاهی نیز افراد بعد از اینکه مرتکب عمل خلافی شد دچار عذاب وجدان و ناراحتی شدیدی می شوند انجام کارهای خیرخواهانه و کمک به دیگران باعث کاهش بار گناه شده و رضایت و شادی درونی در فرد ایجاد میکند.

 

 

انگیزه های اجتماعی

امروزه برقراری عدالت  اجتماعی و کاهش فواصل طبقاتی، رشد ثروت عمومی و تعدیل اقتصادی، رفاه همگانی و تعاون اجتماعی، جلوگیری از تکاثر ثروت در دست عده ای معدود، از طریق امور خیریه امکان پذیر است ، افراد و وافقین تمایل دارند با شرکت در امور خیریه ، درآمد را مجددا در بین اعضای جامعه به نفع قشرهای کم درآمد توزیع کنند. این نیت از رهگذر تأثیر در دو زمینه جامعه را به سمت توازن اجتماعی هدایت می کند و اثر درونی آن بر انسان خیّر در کمک به تزکیه ی نفس و زدودن تعلقات مادی و روحیۀ مال اندوزی است و اثر بیرونی آن در کمک به کاهش فقر و محرومیت ها و جلوگیری از اختلافات شدید طبقاتی است که به طبع آن از طریق گسترش عدالت اجتماعی، اسباب تلطیف قلوب انسان ها نسبت به یکدیگر فراهم می کند(سلیمی فر، 1370: 8)امور خیر می تواند در همراهی مردم با فرایند توسعه نقش مهمی را ایفا کند چرا که قادر است توده هایی فاقد بهره مندی از درآمدهای جامعه را با یک توزیع مجدد داوطلبانۀ درآمد، بهره مند سازد و فرصت و قدرت اندیشیدن درک منافع بلند جامعه و در نتیجه هم سویی با برنامه های توسعه را در آن ها ایجاد کند(صحرانورد و اسدی، 1391: 640).

در قرن بیستم، بر اثر رشد گرایش های قومی یا ملی، توجه عموم شاعران متعد به مشکلات و مسایل داخلی کشور که در آن می زیستند و احساس تعلق به آن می کردند منعطف شد، چنان که شاعران عصر مشروطه در ایران می کوشیدند مسایل و مشکلات و نابرابرهای اجتماعی ایران را در شعر خود باز تاب دهند(زرین کوب1361: 619- 618؛ علوی مقدم، 1381: 3). توجه ادبیات در این دوره به مردم و توده هایا جتماعی جلب می شود پس  از مضامین این دوره توزیع برابر ثروت و حمایت از قشر ضعیف است.

در شعر پروین اعتصامی بیشترین حمایت از مظلومان و قشر ضعیف دیده می شوددر شعر «طفل یتیم» حال و روز رقت بار کودکی یتیم را به تصویر می کشد و از دردها، محرومیت ها و آرزوها و نیازهای کودکانه ی او سخن می گوید. پروین در عرصه ی بازگویی دردمندان کم نظیر است گویی وصف حال خود را کرده است آن هم با عمق جان و سوز دل:
چیزها دیده و نخواسته ام
دل من هم دل است آهن نیست
روی مادر ندیده ام هرگز
چشم طفل یتیم روشن نیست…
کودکان را کلیج هست و مرا
نان خشک از برای خوردن نیست…
همه گویند پیش ما منشین
هیچ جا بهر من نشیمن نیست…
چرخ هر سنگ داشت بر من زد
دیگرش سنگ در فلاخن نیست
(دیوان، 9-177)
و همین گونه است شعر «قلب مجروح» از زبان کودک فقیری پدر مرده که با مادرش گفتگو می کند و اینکه به دلیل فقر و بی پدری، کودکان به او توجه نمی کنند، او را از خود می رانند و هم صحبت نمی شوند حتی تبعیض تا جایی است که استاد نیز به درس و مشق او توجهی ندارد. می گوید چرا خوراک همسایگان بره و مرغ است و غذای ما خون جگر؟! (دیوان، 5-194). بروز این بی عدالتی ها در شعر نشان دهنده میل جامعه به توزیع برابر ثروت است که نتیجه آن مشارکت اجتماهی و انجام امور خیر خواهانه برای برقراری این امر می باشد. با پژوهش بیشتر در شعر این دوره که اکثرا بیانگر فقر است به نوعی شاعران علاوه بر آگاه کردن جامعه از بی عدالتی ها خواهان توجه قشر سرمایه دار به لایه های زیرین جامعه نیز هست.

نتیجه گیری

طبق پژوهش مورد نظر می توان گفت از مهمترین انگیزه های انجام کارهای خیرخواهانه عقاید دینی و مذهبی، حس نوع دوستی و مشارکت اجتماعی ست. البته در بحث انگیزه های روانشناسی انجام امور خیرخواهانه بسیار وسیعتر از آنچه در این پژوهش ذکر شده هستند و جا برای انجام تحقیقات و پژوهش کاملی در این زمینه بسیار است. اما در ارتباط با بازتاب آنچه که گفته شد در ادبیات باید گفت شعر فارسی همواره وسیله ای بوده برای انتقال عقاید، احساسات و حتی بیان خواسته های اجتماعی از این رهگذر شاید شعر توانسته گاه ترحم و دلسوزی بیشتری جلب کند، جهت برانگیختن حس نوع دوستی افراد برای انجام کارهای نیک وگاه شعر باعث شده نام فرد خیّری برای همیشه در تاریخ ثبت شود آنچه که حائز اهمیت است شعر فارسی در جهت ترویج همدلی و نوع دوستی در راستای کمک به هم نوع ابزاری جدی بوده که همواره به کار رفته است.

 

منابع

• آیزنبرگ، نانسی،(1384)، رفتارهای اجتماعی کودکان، ترجمه بهار ملکی، انتشارات ققنوس، تهران.
• اعتصامی، پروین،(1384)، کلیات دیوان، نشر سنبله، تهران.
• بهار، محمد تقی،( 1382)، دیوان اشعار، نشر آزاد مهیا، تهران.
• تویسرکانی، محمد نبی بن احمد، (1321ق)، لئالی الاخبار، نشر مکتبه العلامه، قم.
• حافظ، شمس الدین محمد،(1381)، دیوان اشعار، به سعی سایه، نشر کارنامه، تهران.
• راغب اصفهانى، حسین بن محمد،(1412ق) المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان،دارالعلم الدار الشامیة، بیروت.
• روح الامینی، محمود،( 1375)، نمودهای فرهنگی و اجتماعی در ادبیات فارسی، نشر آگاه، تهران.
• ریاحی سامانی، نادر،(1390)، «فرهنگ وقف و شبه وقف و بخش در بین ادیان و ملت ها»، فصلنامه وقف میراث جاویدان، شماره 73.
• زرین کوب، عبدالحسین(1361)، نقد ادبی، نشر امیر کبیر، تهران.
• سعدی، مصلح الدین،( 1365)، کلیات سعدی، به کوشش محمد علی فروغی، نشر امیر کبیر، تهران.
• سلیمی فر، مصطفی،(1370)، نگاهی به وقف و آثار اجتماعی ـ اقتصادی آن، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد.
• شاهنامه، (1376)، بر اساس نسخه چاپ مسکو، به کوشش سعید حمیدیان، انتشارات قطره.
• شکوری، علی،(1386)، «بررسی نظری و تجربی کنش های نوع دوستانه»، فصلنامه سیاست داخلی، سال اول، شماره دوم.
• صحرانورد، بهنام و اسدی، بهراد(1391)، « نقش وقف در توسعه و عدالت اجتماعی»، مجموعه مقالات همایش ملی وقف، دانشگاه کاشان.
• علوی مقدم، مهیار،( 1376)،« شاعر متعهد کیست و شعر متعهد چیست؟»، مجله آشنا، شماره 36.
• قرآن کریم،(1384)، ترجمه الهی قمشه ای، نشر شاکر، قم.
• قرشى، سید على اکبر،(1371)، قاموس قرآن، ج 2، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ ششم.
• مجلسی، محمد باقر،(بی تا)، بحارالانوار الجامعۀ لدرر أخبار الائمه الاطهار، نشر اسلامیه، تهران.
• محمد علی، صائب،(1384)، دیوان اشعار، نشر علم، تهران.
• مستوفی، محمد مفید، (1385)، جامع مفیدی، به کوشش ایرج افشار، نشر اساطیر، تهران.
• مسرت، حسین،(1387)، «بررسی وقف و نیکوکاری در آب انبارهای ایران»، فصلنامه وقف میراث جاویدان، شماره 630، پاییز.
• مشیری، فریدون،(1374)، گزیده اشعار، انتشارات نگاه، تهران.
• مولوی، جلال الدین محمد، (1372)، مثنوی، انتشارات زوّار.
• نهج الفصاحه،(1383)، مجموع سخنان و خطبه های حضرت رسول اکرم، گردآورنده ابوالقاسم پاینده، تصحیح و تنظیم عبدالرسول پیمانی و محمد امین شریعتی، نشر خاتم انبیا، اصفهان.

Adam smith ,(1790),The theory of moral sentiments,London:A.millar, pp 16.

Wang Lili and Graddy Elizabeth.(2008). Social capital, volunteering, and charitable Giring. pp 19.

Hans Wenrer,(2002), Bierhoff prosocial Behaviour, Ruhr- university Bochum,first published, psychology press.