شبکه های اجتماعی؛ بستر خدمات به خیریه ها

شبکه های اجتماعی؛ بستر خدمات به خیریه ها
مهدی اختر محققی
دکتری مدیریت رسانه

چکيده
شبکه های اجتماعی امروزه جز یی جدایی ناپذیر از زندگی مدرن شده اند و کمتر کسی را می توان یافت که حداقل با نام و کارکرد این شبکه ها آشنا نباشد بسیاری از تعاملات انسانی در این شبکه ها شکل می گیرد و بسیاری از خدمات و نیازهای افراد در بستر این شبکه ها تحقق می یابد.پرسش اساسي در اين مقاله اين است كه چه عواملي موجب ارائه خدمات بهتر خیریه ها در شبکه های اجتماعی مي شود؟براي پاسخ به اين پرسش لازم است به ارکان شبکه های اجتماعی توجه شود آنچه بیش از همه در این مقوله مورد توجه قرار می گیرد نحوه تبلیغات خیریه ها در شبکه های اجتماعی است چرا که هر چقدر تبلیغات خیریه ها از اقناع بیشتری برخوردار باشد اعتماد افراد نیز به آنها بیشتر خواهد بود. اقناع تبلیغاتی خیریه ها در شبکه های اجتماعی منبع موثری در جلب اعتماد نیکوکاران و حمایت مادی و معنوی آنها از این خیریه ها خواهد داشت که این امر نیازمند واکاوی این امر در این موضوع می باشد. بی تردید چنانچه ابعاد موضوع به خوبی مورد تحقیق قرار گیرد موجب می گردد نتایج و راهکارهای موثری جهت ارائه خدمات حاصل شود.
كليد واژگان:
خیریه، شبکه های اجتماعی، تبلیغات، اقناع

مقدمه
رسانه‌هاي همگاني امروزه يكي از مهم‌ترين منابع توليد ارزش هايي همچون اعتماد و مشاركت اجتماعي‌اند. رايزمن معتقد است رسانه‌هاي همگاني حالت ايستاي دنباله روي و همرنگي اجتماعي را خنثي مي‌كنند و افراد را بر مي‌انگيزاند تا شخصاً در مسائل اجتماعي درگير شوند.
براساس گزارش پايگاه علمي ESI در خصوص ميزان ضريب نفوذ اينترنت در كشور در سال 2000 ميلادي ميزان كاربران اينترنت حدود 250هزار نفر بوده‌اند كه در سال 2017 اين كاربران به ميزان 56 ميليون و 700 هزار نفر رسيده است؛ به بيان ديگر در سال 2000 ميلادي تنها 3.8 درصد از جمعيت كشور از اينترنت استفاده مي‌كردند در حالي كه بعد از 17 سال اين نسبت به بيش از 70 درصد رسيد. ( علم جميلي, 1397, ص. 10)
تعريف و ويژگيهای شبکه های اجتماعی
رسانه وسیله ای است که فرستنده به کمک آن معنا و مفهوم مورد نظر خود (پیام) را به گیرنده منتقل می کند. به عبارت دیگر، رسانه وسیله حامل پیام از فرستنده به گیرنده است. کتاب، روزنامه، مجلّه، عکس، فیلم، نوار صوتی و تصویری، رادیو، تلویزیون، ماهواره و … نمونه هایی از رسانه هستند. ( امیرتیموری, 1377)
رسانه های جمعی علاوه بر ویژگی های مشترک، هر یک دارای مزیّت ها و محدودیت های خاص خود هستند. اما درباره ویژگی های مشترک وسایل ارتباط جمعی، سادنی مید می گوید: ویژگی های ذیل وسایل ارتباط جمعی را به ابزاری منحصر به فرد تبدیل کرده اند:
1. تعداد گیرندگان وسایل ارتباط جمعی نسبتا زیاد است.
2. ترکیب گیرندگان بسیار متنوّع است.
3. با ارسال پیام از طریق وسایل ارتباط جمعی، نوعی تکثّر پیام به وجود می آید.
4. توزیع پیام سریع است.
5. هزینه برای مصرف کننده کم است (محسنیان راد, 1380)
شبکه های اجتماعی در اینترنت، یکی از منابع مهم برای کسب درآمد از راه تبلیغات به شمار می آیند؛ چرا که اعضای شبکه های اجتماعی در صفحات مربوط به خود درباره علایق خود صحبت می کنند و این به شرکت های تبلیغاتی اجازه می دهد که بر اساس همین علایق، برای آنها آگهی بفرستند. (افتاده, 1389)
شبکه‌ها شامل گروه‌هایی هستند که از طریق بندهای ارتباطی به یکدیگر مرتبط می‌شوند. درست همان‌طور که روابط و گروه‌ها از طریق تعامل ساختاربندی می‌شوند، شبکه‌ها نیز به‌هم پیوسته‌اند. هر شبکه با انتقال اطلاعات فردی از گروهی به گروهی دیگر ایجاد می‌شود. (لیتل جان, 1384)
تبلیغات تجاری به‌عنوان یک نهاد اجتماعی، جزء جدانشدنی زندگی بشری امروز به‌شمار می‌رود. این نهاد اجتماعی که در تعریفی وسیله تسریع در حرکت کالاها و خدمات از نقطه تولید به نقطه مصرف دانسته شده، مانند هر امر اجتماعی دیگر می‌تواند کارکردها یا عوارض مثبت و منفی خاص خود را به‌دنبال داشته باشد. (باهنر, 1388)
اهداف تبلیغات بازرگانی را می توان شامل موارد زیر دانست:
1. معرفی کالا و خدمات؛ در جهان اقتصاد امروز، صاحبان کالاها و فرآورده‌ها، گذشته از دادوستد داخلی، درصدد تولیدات و فرآورده‌ها به بازارهای بین‌المللی و مشتریان خارجی، خود را ناگزیر از شناساندن بهینه کالا یا کالا‌های خویش می‌بینند و دست به تبلیغات تجاری در دامنه‌ای محدود یا گسترده می‌زنند.2. سوق دادن مشتری به خرید یا استفاده از خدمات؛ تبلیغات بازرگانی می‌کوشد تا بینندگان به‌خصوصی را با استفاده از مجموعه‌ای از جذابیت‌ها و تدابیر به خرید یا استفاده از کالا یا خدمات به‌خصوص سوق دهد.3. ارتقای سازمان؛ زمانی که تبلیغ تجاری به تبلیغ مؤسسه‌ای بپردازد هدف خلق نگرش مثبت نسبت به فروشنده و ارتقای سازمان خود می‌باشد و نه فروش محصولات آن. (کرباسیان, بدون تاريخ)
اعتماد اجتماعی را داشتن حسن ظن به دیگران در روابط اجتماعی، که دارای دو طرف اعتماد کننده و اعتماد شونده ، فرد یا گروه است می باشد که تسهیل کننده روابط اجتماعی بوده و امکان سود یا زیان را در خود نهفته دارد. (امیرکافی, 1380)
جامعه شناسان غربی با تکيه بر نظرسنجی‌ها می‌گويند که در بيشتر جوامع صنعتی و همچنين در حال توسعه، ما در بدترين حالت با بحران اعتماد و در خوش بينانه‌ترين حالت با فرهنگ شک و ترديد مواجه هستيم. به گفته آنان اين بحران روز افزون در وهله اول گريبان سياستمداران و دولتمردان را می‌گيرد. مردم به حرف سياستمداران و مقامات دولتی با ديده شک نگاه می‌کنند و انگيزه‌های آنان را زير سوال می‌برند. جامعه شناسان بر اين عقيده‌اند که بحران اعتماد چه واقعی و چه تخيلی، اثری تضعيف‌کننده بر ارکان جامعه و دموکراسی خواهد داشت.
رسانه‌هاي همگاني امروزه يكي از مهم‌ترين منابع توليد ارزش هايي همچون اعتماد و مشاركت اجتماعي‌اند. رايزمن معتقد است رسانه‌هاي همگاني حالت ايستاي دنباله روي و همرنگي اجتماعي را خنثي مي‌كنند و افراد را بر مي‌انگيزاند تا شخصاً در مسائل اجتماعي درگير شوند و در زندگي سياسي مشاركت پيدا كنند.
برخی از نظریه پردازان هدایت را آن قدر قوي مي‌داند كه معتقد است رسانه‌ها قادرند فرهنگ را مانند يك شبه واقعيت همچون كالا در تبليغات توليد كنند و يك فرا واقعيت را به عنوان فرهنگ و ارزش‌هاي اجتماعي جايگزين نمايند. (اخترمحققي , كامران , & كفاشي , 1391)
براساس آمارهای موجود، ٤٠٠ میلیون نفر در دنیا از نرم‌افزار وی‌چت برای چت‌کردن و ارسال صوت و تصویر به صورت کاملا رایگان استفاده می‌کنند که براساس گفته محمود واعظی، یک درصد این کاربران معادل چهار میلیون نفر ایرانی هستند، به تعبیری این اپلیکیشن‌ها هر کدام بیش از یک‌میلیون بار توسط کاربران ایرانی بازار بارگذاری شده است به اعتقاد فعالان، شمار کاربران اپل از بارگذاری این برنامه‌های کاربردی به بیش از ٣٠٠ هزار نفر می‌رسد که با احتساب شمار مشترکان، برنامه‌های کاربردی اندروید، به نظر می‌رسد بالغ بر ١,٥ میلیون ایرانی عضو این شبکه‌های اجتماعی هستند. (رکورداری کاربران ایرانی در شبکه‌های اجتماعی موبایلی, 1394)
شبکه های اجتماعی مفهوم جدیدی نیستند. انسان ها از قرن‌ها پیش که گرد آتش می‌نشستند و برای یکدیگر داستان می‌گفتند در حال تشکیل شبکه های اجتماعی بودند.اما چیزی که باعث شده است امروز، شبکه های اجتماعی بیشتر از همیشه مورد توجه قرار بگیرند، به وجود آمدن ابزارهای دیجیتال و کمک آنها به توسعه شبکه های اجتماعی بوده است.بنابراین، برای تعریف شبکه های اجتماعی باید ابتدا سه مفهوم را از یکدیگر تفکیک کنیم:
1. شبکه های اجتماعی به عنوان شبکه ای از ارتباطات انسانی؛
2. سرویس‌های ایجاد و توسعه شبکه های اجتماعی و
3. سرویس‌های دیجیتال ایجاد و توسعه شبکه های اجتماعی (شبکه اجتماعی, 1395)
شبکه های اجتماعی ساختارهایی اجتماعی اند که از گروه های عموماً فردی یا سازمانی تشکیل شده، و بر اساس وابستگی ها و علایق گوناگون به هم متصل هستند. اصطلاح” شبکه های اجتماعی” را برای نخستین بار چی ای بارنز در سال 1954 طرح کرد و از آن پس به سرعت به شیوهای کلیدی در تحقیقات و مطالعات جامعه شناسی مدرن، روانشناسی اجتماعی، مطالعات سازمانی، مدیریت و … بدل گشت. پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات، افزون بر ابزارهای برقراری ارتباط، تأثیری مستقیم بر چگونگی، گستره، و فرهنگ ارتباط میان اعضای شبکه ها داشته است. آنچه سبب شده چنین شبکه هایی از موقعیت خوبی برخوردار شوند، رنگ و بوی اجتماعی آنهاست؛ چرا که انسان موجودی اجتماعی است. (شبکه های اجتماعی اینترنتی, 1389 )
افراد فراوانی در سرتاسر جهان، از شبکه های اجتماعی به عنوان وسیله ای برای بیان دیدگاه و گفتمان خود در مورد مسائل مختلف استفاده می کنند. این شبکه ها می توانند نوعی فعالیت مدنی را برای شهروندان به وجود بیاورند. شهروندان سعی می کنند خود را به این شبکه های مجازی متصل سازند و از آن به عنوان محملی برای اظهار نظر در مورد عرصه های گوناگون زندگی استفاده نمایند؛ به بیان دیگر، شبکه های اجتماعی عرصه ای را به وجود آورده اند که فضای مناسبی برای ابراز هویت گروه های محروم اجتماعی فراهم کرده است. این عرصه عمومی نوین، از جهت توجه به گروه هایی که به دلایل مختلف، از جمله بُعد مکانی و محرومیت های دیگر، نمی توانند در عرصه عمومی مشارکت داشته باشند، حایز اهمیت است.گسترش این شبکه های نوین اجتماعی، فضای مناسبی برای بیان هویت گروه های پراکنده فراهم آورده است. اکنون این اجتماعات این امکان را یافته اند که به مدد ارتباطات، هویت جمعی خود را به نوعی تقویت کنند. این امر به خصوص در کشور ما که دارای وسعت سرزمینی فراوان و تنوع قومیتی گوناگون است، می تواند مورد توجه قرار گیرد تا از طریق این شبکه های اجتماعی، امکان تبادل فرهنگی میسرتر گردد.از مزیت های شبکه های اجتماعی، امکان انتقال سریع اطلاعات در آن ها است. همچنین این امکان مردم را قادر می سازد که در حین هر کاری، از اطلاعات باخبر گردند. افزون بر این، کاربران در هزاران گروه و شبکه اجتماعی می توانند به راحتی موضوعات مورد علاقه و تخصصی خود را پیدا کنند و در آن ها عضو شوند. به نوعی رسانه در این جا در خدمت مخاطب و در تعامل دقیق با وی قرار دارد. همچنین از منظر اقتصادی، شبکه های اجتماعی قادر به ایجاد پول هستند. این کار از طریق حق عضویت یا تبلیغات و همچنین ایجاد رابطه مستقیم بین خریدار و فروشنده امکان پذیر خواهد بود. امروزه، نزدیک به 2 میلیارد نفر حداقل عضو یک شبکه اجتماعی هستند. (واحدی فرد, 1394)
اندیشمندان پنج کارکرد مهم را برای فضای مجازی برمی شمارند (وایتل، 1997):
• ارتباطات: هدف اولیه مشارکت کنندگان در فضای سایبرنتیک است.
• تحصیل: نه تنها تحصیلات رسمی با فضای مجازی دچار دگرگونی می شود، بلکه بسیار فراتر می رود؛ نوعی آموزش لذت بخش که همراه با سرگرمی است، ایجاد می شود.
• تفریح و سرگرمی: فضای مجازی، تفننی بدیع و هیجان انگیز است؛ چه به طور مستقیم و چه به وسیله ابزار آنلاین تفریح و سرگرمی و چه به وسیله بازی های رایانه ای و البته تلفن های همراه و یا شرکت در چت های مورد علاقه. به علاوه، دسترسی آسان به انواع هنرها و ابزارهایی که امکان تجربه آن ها در زندگی واقعی وجود ندارد، از عوامل جذابیت بخش فضای مجازی هستند.
• تسهیل امور: فضای مجازی با امکان ارتباط از راه دور، پژوهش، نامه نگاری، انجام معاملات و حتی کار کردن، به تسهیل امور روزانه افراد می پردازد.
• تجارت الکترونیک: خرید الکترونیکی و بانکداری الکترونیکی، از جمله مهم ترین انواع تجارت الکترونیکی جدید هستند که پیش تر، با این کیفیت امکان پذیر نبوده است. (واحدی فرد, 1394)
. تبيين خیریه و مولفه هاي آن
فرهنگ کارخیر و امور خیریه در جامعه ما قدمتی دیرینه دارد توصیه های اولیاء و رهبران دینی و شخصیت های برجسته اجتماعی و فرهنگی در این خصوص حکایت از آن دارد که عمل خیر و عام المنفعه در وهله نخست آثار و تبعات والای روحی و معنوی برای فرد انجام دهنده دارد. همچنانکه علی علیه السلام می فرماید :در نظر انسان شریف و کریم النفس نیکوکاری و حسن عمل، دینی است که بر ذمه اوست و خویشتن را به اداء آن موظف می داند .ویا اینکه می فرمایند : زندگی زمانی با نشاط خواهد بود که اغنیاء در فکر فقرا باشند. نیکوکاری بعنوان یک خصلت فطری و خدادادی در وجود انسان نهادینه شده و همراه با سیر تکامل و تحول انسانی به شکوفایی رسیده است.گرایش به کمک کردن و یاری رساندن به دیگران یکی از جنبه های بالندگی شخصیت انسان و رشد جنبه های معنوی و روحی اوست..نیکوکاری و حمایت از همنوع به ارزشهای والایی برمی گردد که هر انسانی برای تجلی خصایل ارزشی وجود خود وپاسخ به نیازهای معنوی اش به انجام آن مبادرت می ورزد .همچنین استعانت و یاری رساندن بعنوان پدیده ای فطری و عاطفی در موقعیت زندگی جمعی و گروهی انسانها نیز تعریف می شود وافراد را بر می انگیزد تا برای دستیابی به اهداف جمعی ،یکدیگر را یاری دهند .بطور یقین یکی از نتایج اصلی تکوین و توسعه جامعه مدنی ، گسترش و تقویت بنیان های مشارکت فعالانه وهمیاری داوطلبانه اکثریت مردم در امور و مسائل مختلف اجتماعی جامعه شان می باشد که در درون خوددستاوردهای تمدن ،تجربه های انسانی ، تعهد و احساس مسئولیت ، اعتقاد به برابری انسانها ،عدالت و …. به ارمغان می آورد (خیریه چیست, 1399)
سازمان خیریه به سازمانی گفته می‌شود که صرفاً هدفش مسائل نیکوکارانه می‌باشد. نوع این سازمان‌ها می‌تواند به اشکال مختلف از قبیل: بنیاد، تضامنی، شرکت‌های به ثبت نرسیده، و حتی در برخی مکان‌ها به صورت شرکت‌های معمولی باشد که صرفاً برای تحقق بخشیدن به اهداف نیکوکارانه به وجود آمده باشند یا بعداً به آن تبدیل گردند.این سازمان‌ها تماماً سازمان غیرانتفاعی هستند، در حالیکه همه سازمان غیرانتفاعی لزوماً سازمان خیریه ممکن است نباشند. در بعضی شرایط سازمانهایی که قسمتی از آن‌ها نیز به امر نیکوکاری اختصاص داشته باشند نیز جزو سازمان‌های خیریه محسوب می‌گردند. بعضی از سازمان‌های خیریه نیز ممکن است به دلیل سیاست‌‌های مالیاتی توسط شرکت‌ها به ثبت برسند. (Charitable organization, 1399)
سازمانهای مردم نهاد که به اختصار NGO نامیده می‌شوند در دنیای معاصر جایگاه و کارکرد بسیار مناسبی دارند. روند حرکت جوامع پیشرفته به سوی واگذار کردن بیش از پیش این امور به این سازمانها و تلاش بیش از پیش این سازمانها در جهت حل مسائل و مشکلات افراد جامعه بر مبنای توانایی‌ها و قابلیت‌های محلی، باعث افزایش توجه روز افزون به این سازمان‌ها شده است. بانک جهانی سازمانهای مردم نهاد را به چند دسته تقسیم می‌کند: الف- سازمانهایی که برای جامعه و از سوی آن تشکیل یافته و دولت در آن دخالتی ندارد. ب- سازمانهایی که در درون خود حالت منعطف و دموکراتیک داشته و تلاش می‌کنند تا خالی از مقاصد منفعت طلبانه برای خویش، به مردم خدمت کنند. ج- سازمانی با ساختار غیرانتفاعی و ماهیتی داوطلبانه و توسعه محور است. د- سازمانی که به احزاب سیاسی وابستگی نداشته باشد و برای کمک، توسعه، بهداشت و سلامت جامعه فعالیت می‌کند. ه- سازمانی که تلاش دارد کیفیت‌زندگی افراد را با تأکید بر علل ریشه‌ای مشکلات ارتقاء بخشد (بانک جهانی، 2001: 246). همچنین سازمانهای مردم نهاد از جمله سازمانهای تازه و نوپا هستند که دارای ویژگی‌هایی هستند که آنها را از سازمانهای دولتی متمایز می‌سازد که عبارتند از: الف- سازمانهای مردم نهاد با مشارکت داوطلبانه شهروندان ،یعنی روش شکل‌گیری و اداره آنها توسط گروهی از مردم و به شکل داوطلبانه است. ب- سازمانهای مردم نهاد متشکل از افرادی که انگیزه بالایی برای فعالیت گروهی در راستای هدف مشخصی دارند و فعالیت آنها معطوب به منافع همگانی است. سازمان غیرانتفاعی، خدمت‌مدار و توسعه محور که در جهت منافع افراد جامعه عمل می‌نماید. ج- سازمانهای مردم نهادی که غالباً به دنبال سود به معنای درآمدزایی نیستند و اکثراً به اصطلاح غیرانتفاعی هستند. سازمانی که از نظر ساختاری انعطاف‌پذیر و مردمی است و بدون منفعت‌طلبی در جهت ارائه خدمات به جامعه تلاش می‌کند. د- غالباً این سازمانها با توجه به اهداف ویژه‌ای تعریف می‌شوند و هدف آن توانمندسازی افراد جامعه است. ه- سازمانی که به هیچ حزب سیاسی وابسته نبوده و به طور کلی متعهد به خدمت برای توسعه و رفاه اجتماعی است. و- سازمانهای مردم نهاد با اراده دولتها تأسیس نشده و توسط دولتها مدیریت نمی‌شوند (درآمدی بر اصول، قوانین و مقررات سازمانهای مردم نهاد، 1390: 11).
خیریه یا نیکوکاری هرگونه یاری‌رسانی به افراد یا موجودات نیازمند آن است. کمک مالی و دادن پول یا دیگر کمک‌های مادی به تهیدستان با انگیزه‌های انسان‌دوستانه نیز نیکوکاری است. نیکوکاری در ادیان و مکاتب فکری مختلف، کاری پسندیده و سفارش شده است. فعالیتهای خیریه و نیکوکاری که در هر جامعه ای رخ میدهد همانند پدیده های خیر، متأثر از عقاید، ارزش ها، فرهنگ و آداب و رسوم آن جامعه است. از این رو، یکی از جلوه ها و نمودهای مشارکت اجتماعی و فعالیت های خیریه در فرهنگ اسلامی، سنت وقف است (صدیقی ارفعی, 1391)
انواع موسسات خیریه
موسسات خیریه حوزه بهداشت و درمان
موسسات خیریه عمرانی
موسسات خیریه نگهداری یا سرپرستی
سازمان‌های خیریه آموزشی
موسسات خیریه پژوهشی
موسسات خیریه خدمات مشاوره
موسسات توانیابی و بازپروری
نتيجه گيري
شبکه های اجتماعی به عنوان روشی نوین جهت تبلیغات و جذب کمکهای مردمی نقشی مهم دارند که مدیران خیریه ها باید به این امر توجه کافی و لازم را داشته باشند و برنامه های خود را بر اساس آن تنظیم نمایند شبکه های اجتماعی گستره گوناگونی دارند و خیریه ها می توانند با عضویت و فعالیت در آنها به عضو گیری و معرفی خدمات خود بپردازند. یکی از مهمترین عوامل در جذب بیشتر مخاطبان در شبکه های اجتماعی شفافیت و جلب اعتماد عمومی است برنامه ها و راهکارهای ارائه شده باید قابل فهم برای عموم اقشار مختلف مردم باشد.
مهمترین عوامل حضور خیریه ها در شبکه های اجتماعی موارد زیر می باشد:
• ایجاد تنوع تبلیغاتی در شبکه های اجتماعی
• داشتن برنامه مدون جهت حضور در شبکه های اجتماعی
• تدوين نظام بهره وري شبکه های اجتماعی در سمن های خیریه
• ايجاد نظام سازماني فرهنگ بهره مندي از ظرفیت شبکه های اجتماعی

منابع

استیفن لیتل جان. (1384). نظریه‌های ارتباطات. (سیدمرتضی نوربخش ، و سیداکبر میرحسنی، المترجمون) تهران: جنگل.
علم جميلي, آ. (1397, 11 18). فيلترينگ در وقت اضافه. بازیابی از شورای عالی انقلاب فرهنگی: http://sccr.ir/Pages/newsSimpleView.aspx?gid=3&nid=1381429
Charitable organization. (1399). تم الاسترداد من https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Charitable_organization&oldid=181058402
جواد افتاده. (25 2, 1389). خبرگزاری ایسنا. تم الاسترداد من http://khorasan.isna.ir/NewsView.aspx?ID=News-81365
خیریه چیست. (1399). تم الاسترداد من http://kheyrieh-iran.blog.ir/page/%D8%AE%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D9%87-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA
رکورداری کاربران ایرانی در شبکه‌های اجتماعی موبایلی. (10 3, 1394). تم الاسترداد من روزنامه همشهری: http://hamshahrionline.ir/details/296783
سعید واحدی فرد. (1394). شبکه های اجتماعی؛ قابلیت ها و تهدید ها. فصلنامه ره آورد نور(شماره 42)، 6.
شبکه اجتماعی. (1395). تم الاسترداد من متمم: http://motamem.org/?p=12271
شبکه های اجتماعی اینترنتی. (1389 ). معارف .
فریبرز صدیقی ارفعی. (1391). وقف آسیب ها، چالش ها و راهکارها. دانشگاه کاشان.
قاسم کرباسیان. (بلا تاريخ). تبلیغات تجاری. (پژوهشکده باقرالعلوم) تم الاسترداد من http://pajoohe.ir/%D8%AA%D8%A8%D9%84%DB%8C%D8%BA%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D8%B1%DB%8C-Advertising__a-43402.aspx
محمدحسن امیرتیموری. (1377). رسانه های آموزشی. شیراز: ساسان.
مهدی محسنیان راد. (1380). ارتباط شناسی. تهران: سروش.
مهدی امیرکافی. (1380). اعتماد اجتماعی و عوامل موثر بر آن. فصلنامه نمایه پژوهشی(سال پنجم )، 11.
مهدي اخترمحققي ، فريدون كامران ، و مجيد كفاشي . (1391). تاثير مطبوعات بر وضعيت سرمايه اجتماعي جوانان شهر تهران (با تاكيد بر اعتماد اجتماعي). پژوهش اجتماعي ، 141-160.
ناصر و دیگران باهنر. (1388). گذرگاه‌های تبلیغات بازرگانی. پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات،.