معنا شناسی صدقه در قرآن

معنا شناسی صدقه در قرآن

فاطمه محمدی¹، سیدحسین سیدی²

¹دانشجوی کارشناسی علوم قرآن مجید، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم

²دانشجوی دکتری مدیریت صنعتی، دانشگاه علامه طباطبایی

 

چکیده

پیشینه تاریخی نیکوکاری و کار خیر به آغاز خلقت بشر بازمی‌گردد. رفع نیازهای بشر در تمامی اعصار و مکان‌ها امری طبیعی و از نیازهای اساسی نوع بشر است. اسلام نیز همواره بر نیکوکاری و خیرخواهی تأکید کرده است. انسان به‌طور طبیعی خوبی‌ها را درک و به‌سوی آن گرایش پیدا کرده و از بدی‌ها دوری می‌کند، ازاین‌رو انسان برای بارور نمودن این فطرت خدا جوی به‌سوی کار خیرخواهانه گرایش پیدا می‌کند. یکی از مدل‌های فعالیت خیر مورد تأکید و پرتکرار در قرآن صدقه است. به‌طوری‌که این واژه و مشتقات آن بیست‌ بار در قرآن با کاربردهای مختلف تکرار شده است. این تکرار، ضرورت صدقه و کاربردهای مختلف آن را می‌رساند. از یک ‌سو آثار فردی و اجتماعی این عمل بر صدقه دهنده و جامعه و از سوی دیگر اعتقاد جامعه به آثار متنوع صدقه بر زندگی شخصی و فراگیر بودن پرداخت صدقات، بررسی و پژوهش در این زمینه را از اهمیت برخوردار می‌کند. در این مقاله به معناشناسی واژه صدقه و مشتقات آن در قرآن پرداخته می‌شود. برای این امر تفاسیر مجمع‌البیان، المیزان، نمونه و نور مورد بررسی قرار گرفته اند که یافته های پژوهش در بخش های معنای لغوی، انواع، آداب و شرایط، موارد مصرف، آفات و آثار صدقه ارائه شده است.

مقدمه:

پیشینه تاریخی نیکوکاری و کار خیر به آغاز خلقت بشر بازمی‌گردد. مفهوم خیر و شر از مفاهیمی هستند که از همان ابتدای زندگی برای انسان معنا می شوند (اخوت، 1393،ص11) رفع نیازهای بشر در تمامی اعصار و مکان‌ها امری طبیعی و از نیازهای اساسی نوع بشر است. در این رابطه متقابل همواره عده‌ای نیازمند کمک و عده‌ای مشتاق به حمایت از همنوع خویش بوده‌اند. ازاین‌رو کمک به همنوع، دستگیری از نیازمندان، تعاون، اطعام فقرا، سرپرستی یتیمان و دیگر اموری که به‌عنوان فعالیت‌های نیکوکارانه و خیرخواهانه شناخته می‌شوند، امری عقلی و فطری است. به‌عبارت‌دیگر تمایل به نیکی و خیر در فطرت و سرشت انسان نهادینه است در نتیجه همانند سایر نیازهای فطری بشر نیاز به پاسخ متناسب دارد. امروزه نیز نیکی و نیکوکاری طرفداران بسیاری را جلب کرده و انجمن‌های متعددی با این شعار ایجاد شده اند. (اسماعیلی، 1392، ص15)

خشیت از خداوند یا عالم غیب و شفقت نسبت به خلق دو عنصر مشترک همه ادیان بزرگ است که هردوی آنها به رها شدن از خودخواهی و خود شیفتگی آدمیان می انجامد (حیدری، کاردوست، 1392، ص91) اسلام نیز همواره بر نیکوکاری و خیرخواهی تأکید کرده است. فرهنگ احسان از موضوعاتی است که هم شناخت ابعاد آن و هم راه‌های تحقق آن از نیازهای ضروری بشر است. هیچ جامعه‌ای بدون فهم و گسترش این فرهنگ به تعالی نمی‌رسد (مجد، 1393، ص197) انسان به‌طور طبیعی خوبی‌ها را درک و به‌سوی آن گرایش پیدا کرده و از بدی‌ها دوری می‌کند، ازاین‌رو انسان برای بارور نمودن این فطرت خداجوی به‌سوی کار خیرخواهانه گرایش پیدا می‌کند. با کمی تامل در موضوع هدایت انسان نقش کلیدی برخی از کلمات و مفاهیم به وضوح مشاهده می شود، خیر، صدقه و احسان از این کلمات است. (اخوت، 1394، ص14) تأکید قرآن و روایات بر احسان، خیر، تعاون و یاری‌گری، اطعام، دستگیری یتیم، یاری مظلوم و احسان به دیگران شاهد این موضوع است. در کنار تأکید بر ماهیت نیکوکاری در قرآن و سنت، مدل‌های مختلف وکاربردهای مختلف امور خیر واجب و مستحب در این منابع معرفی ‌شده‌اند. برای نمونه می‌توان از زکات، خمس و فطریه به عنوان مدل‌های کار خیر واجب و از صدقه، انفاق و وقف به‌عنوان مدل‌های کار خیر مستحب نام برد. اهمیت عمل به این مدل‌های احسان و نیکوکاری در زندگی شخصی به‌طوری است ‌که در سیره و سبک زندگی اولیای الهی اموری همانند دستگیری از نیازمندان، اطعام و کمک به ایتام، وقف اموال، مشارکت در فعالیت های نیکوکارانه به‌عنوان یک اصل اساسی نهادینه شده است.

یکی از مدل‌های مورد تأکید و پرتکرار در قرآن صدقه است. به‌طوری‌که این واژه و مشتقات آن بیست‌ بار در قرآن با کاربردهای مختلف تکرار شده است. این تکرار، ضرورت صدقه و کاربردهای مختلف آن را می‌رساند. از یک‌سوی نیز آثار فردی و اجتماعی این عمل بر صدقه دهنده و جامعه و از سوی دیگر اعتقاد جامعه به آثار متنوع صدقه بر زندگی شخصی و فراگیر بودن پرداخت صدقات، بررسی و پژوهش در این زمینه را از اهمیت برخوردار می‌کند.

یکی از مسائل مهمی که همواره پس از نزول قرآن کریم در میان مسلمانان از اهمیت بسزایی برخوردار بوده است فهم و درک معنای واقعی آیات و یا به بیان دیگر فهم مراد واقعی خداوند است. روش های تفسیری گوناگونی که در میان مسلمانان وجود دارد همگی نمونه هایی از تلاش برای رمزگشایی و فهم معنای واقعی آیات الهی می باشد. (فخار، 1393، ص33) به همین سبب شناخت معنا و کاربرد صحیح صدقه در قرآن از دو جهت ضروری است، اول مشخص نمودن معنای صحیح واژه در جایگاه‌های مختلف، دوم مشخص نمودن کاربردهای صحیح پرداخت صدقه با توجه به آموزه‌های قرآن کریم.

در این مقاله به معناشناسی واژه صدقه و مشتقات آن در قرآن پرداخته می‌شود. برای این امر تفاسیر منتخب که عبارت‌اند از: مجمع‌البیان، المیزان، نمونه و نور که از منابع تفسیری شیعی می‌باشند، بررسی شده اند. در انتخاب تفاسیر سعی شده است از تفسیرهای مختلف با روش‌های گوناگون تفسیری در این مجموعه وجود داشته باشد. در تفاسیر ارائه شده روش‌های تفسیری قرآن به قرآن، ترتیبی، روایی و با رویکردهای تربیتی و اجتماعی وجود دارد. در ادامه پس از بررسی تفاسیر مختلف در مورد صدقه و مشتقات آن و بررسی مشابهت‌ها و تفارق های معنایی و کاربردی این واژه، دسته بندی معنایی و کاربردی از این واژه ارائه خواهد شد.

1. معنای لغوی واژه صدقه

صدقه در معنای لغوی: آنچه از مال در راه خدا داده شود و اعم از زکات است، وجه تسمیه آن است که بنده به وسیله آن صدق عبودیت خویش را اظهار می کند.  (فرهنگ لغات قران، ج 1، ص 652) صدقه چیزی است که انسان به قصد قربت از مالش خارج می کند. (اسحق زاده، 1393، ص49)

2. واژه صدقه در قرآن

واژه صدقه و مشتقات آن در قرآن 20 بار در 8 سوره و 18 آیه مختلف تکرار شده است که اطلاعات آیات شامل واژه صدقه در جدول 1 ارائه شده است.

ردیف	سوره	آیه	متن آیه	ترجمه آیه
1	بقره	263	قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ ….	گفتارى پسنديده (در برابر نيازمندان‏) و گذشت (از اصرار و تندىِ آنان‏) بهتر از صدقه‏ اى است …
2	بقره	264	يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى ….	اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد، صدقه ‏هاى خود را با منّت و آزار، باطل مكنيد….
3	بقره	271	إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ….	اگر صدقه ‏ها را آشكار كنيد، اين‏، كار خوبى است…
4	بقره	276	يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ	خدا از (بركت‏) ربا مى ‏كاهد، و بر صدقات مى‏ افزايد، و خداوند هيچ ناسپاس گناهكارى را دوست نمى دارد
5	بقره	280	وَإِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَيْسَرَةٍ وَأَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ	و اگر (بدهكارتان‏) تنگدست باشد، پس تا (هنگام‏) گشايش‏، مهلتى (به او دهيد)؛ و (اگر به راستى قدرت پرداخت ندارد،) بخشيدن آن براى شما بهتر است‏-اگر بدانيد
6	نساء	92	وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ أَنْ يَقْتُلَ مُؤْمِنًا…… إِلَّا أَنْ يَصَّدَّقُوا….	و هيچ مؤمنى را نسزد كه مؤمنى را جز به اشتباه بكشد ….. مگر اينكه آنان گذشت كنند….
7	مائده	45	….فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَهُ و….	….هر كه از آن [قصاص]درگذرد پس آن كفاره [گناهان] او خواهد بود…..
8	توبه	58	وَمِنْهُمْ مَنْ يَلْمِزُكَ فِي الصَّدَقَاتِ…..	و برخى از آنان در [تقسيم] صدقات بر تو خرده مى‏ گيرند…..
9	توبه	60	إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ….	صدقات تنها به تهيدستان و بينوايان و متصديان….
10	توبه	75	وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ….	و از آنان كسانى‏ اند كه با خدا عهد كرده‏ اند كه اگر از كرم خويش به ما عطا كند قطعا صدقه خواهيم داد……
11	توبه	79	الَّذِينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِينَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فِي الصَّدَقَاتِ….	كسانى كه بر مؤمنانى كه [افزون بر صدقه واجب] از روى ميل صدقات [مستحب نيز] مى‏ دهند….
12	توبه	103	خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ….	از اموال آنان صدقه‏ اى بگير تا به وسيله آن پاك و پاكيزه‏ شان سازى….
13	توبه	104	أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ….	آيا ندانسته‏ اند كه تنها خداست كه از بندگانش توبه را مى ‏پذيرد و صدقات را مى‏ گيرد….
14	یوسف	88	…. وَتَصَدَّقْ عَلَيْنَا إِنَّ اللَّهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِّقِينَ	بر ما تصدق كن كه خدا صدقه‏ دهندگان را پاداش مى‏ دهد
15	حدید	18	إِنَّ الْمُصَّدِّقِينَ وَالْمُصَّدِّقَاتِ وَأَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا….	در حقيقت مردان و زنان صدقه‏ دهنده و [آنان كه] به خدا وامى نيكو داده‏ اند….
16	مجادله	12	….صَدَقَةً ذَلِكَ خَيْرٌ لَكُمْ وَأَطْهَرُ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ	… صدقه‏ اى تقديم بداريد اين [كار] براى شما بهتر و پاكيزه‏ تر است و اگر چيزى نيافتيد بدانيد كه خدا آمرزنده مهربان است
17	مجادله	13	أَأَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَاتٍ….	آيا ترسيديد كه پيش از گفتگوى محرمانه خود صدقه ‏هايى تقديم داريد….
18	منافقون	10	…. فَأَصَّدَّقَ وَأَكُنْ مِنَ الصَّالِحِينَ	….. تا صدقه دهم و از نيكوكاران باشم

 

3. انواع صدقه

صدقه به طور کلی به دو دسته واجب و مستحب تقسیم بندی می شود.

1.3. صدقه واجب

در قرآن منظور از صدقه واجب زکات است که در شرع اسلام به موارد مشخصی تعلق می گیرد. در آیات 60 و 103 سوره توبه وجوب پرداخت صدقه واجب یا همان زکات آمده است. همچنین در آیه 12 سوره مجادله بر کسانی که با پیامبر (صلی الله علیه و آله والسلم) نجوا می کردند صدقه را واجب می نماید، اما این حکم در آیه 13 همان سوره منسوخ گردیده و وجوب آن برداشته می شود.

2.3. صدقه مستحب

به طور کلی در آیات اشاره شده به جز آیاتی که در بخش قبل ارائه شده واژه صدقه به عنوان امری مستحب معرفی می گردد. صدقه در این آیات معنایی فراتر از پرداخت مالی دارد و پرداخت وجه تنها یک صورت از اعطای صدقه است. در تفسیر آیه 271 سوره بقره اشاره شده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله والسلم) می فرماید: «برداشتن سنگ از سر راه مسلمان نیز نوعی صدقه است» (نور، ج‏1، ص: 436)

در آیات 92 سوره نساء و 45 سوره مائده یکی از مصادیق صدقه مستحب بخشیدن دیه به شخص خاطی می باشد. در آیه 280 سوره بقره بخشیدن بدهی بدهکار ناتوان به عنوان صدقه معرفی شده است.  که در آیات بخشش به وجه مالی صدقه بازمی گردد. در آیه 88 سوره یوسف در بعضی از تفاسیر منظور از واژه صدقه را درخواست بازگرداندن بنیامین از یوسف علیهم السلام می‌دانند که در اینجا معنای صدق به گذشت و بخشش بازمی گردد. همچنین در روایات از وقف به عنوان صدقه جاریه عنوان شده است. (تقدسی نیا، 1390، ص151)

 

4. آداب و شرایط پرداخت صدقه

در آیات قرآن برای پرداخت صدقه واجب و مستحب آداب و شرایطی ذکر شده است که باعث کامل شدن عمل و مقبولیت الهی می شود. در ادامه به این آداب و شرایط اشاره می گردد.

1.4. اخلاص در عمل

هر عملی بدون نیت الهی مورد قبول خداوند نخواهد بود. صدقه نیز از این امر مستثنی نمی باشد. از این رو هرچه عمل با اخلاص تر باشددر پیشگاه خداوند از اجر بیشتری برخوردار خواهد بود. از آیه 271 سوره بقره در مورد توجه به پنهانی بودن صدقه به خاطر نزدیک تر بودن به اخلاص و همچنین آیه 79 توبه مبنی بر بی اهمیت بودن مقدار صدقه و اهمیت داشتن نیت شخص برای کمک در راه خدا می توان دریافت که صدقه مانند هر عمل خیر دیگر بر پایه اخلاص و نیت الهی بنا شده است .

2.4. شرط صدقه توان مالی نمی باشد

با توجه به آیه 79 سوره توبه و اهمیت اخلاص در عمل صدقه دادن، این نتیجه بدست می آید که توان مالی نمی باشد بلکه هر کس به مقدار توان خود در هر شرایط مالی می تواند صدقه پرداخت کند. اسلام هرگز به کمیت عمل توجه نمی کند بلکه همه جا به کیفیت عمل اهمیت می دهد. از این رو مهم آن است که هرکس از مقدار توانایی خود دریغ نکند، بلکه میزان اخلاص و مسئولیت اهمیت دارد. (نمونه، ج8، ص55)

3.4. صدقه از مال پاک

در تفسیر آیه 276 سوره بقره روایتی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله والسلم) نقل شده است که «خداوند فقط صدقاتى كه پاك باشد مى‏پذيرد و آنها را نمو داده زياد ميگرداند همانطورى كه يكى از شما بچه اسب يا بچه شتر را بزرگ مى‏كنيد تا جايى كه خداوند يك لقمه را مانند كوه احد ميگرداند.» (ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج‏3، ص: 186) نتیجه منطقی این روایت این است که صدقه باید از مال پاک باشد و نمی توان نیت الهی داشت در حالیکه مال از راهی غیر از آن بدست آمده باشد. و خداوند صدقه ای می پذیرد و افرون می کند که از راه حلال بدست آمده باشند.

4.4. صدقه پنهان و صدقه آشکار

در آیه 271 سوره بقره بحث صدقه آشکار و پنهان مطرح شده است. قرآن کریم هر دو صدقه را تایید می کند اما صدقه پنهان را بهتر می داند زیرا حسن صدقه پنهانى اين است كه در خفا آدمى از ريا و منت و اذيت دورتر است (ترجمه الميزان، ج‏2، ص: 611) در بعضى احاديث تصريح شده كه انفاقهاى واجب بهتر است اظهار گردد و اما انفاقهاى مستحب، بهتر است مخفيانه انجام گيرد. (برگزيده تفسير نمونه، ج‏1، ص: 244) صدقه مستحب از آن رو پنهانی باشد که از ریا دور باشد و به اخلاص نزدیک شود و صدقه واجب از آن جهت آشکار باشد که هم باعث ترویج آن شود و هم انسان را از گمان عدم پرداخت آن دور کند (ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج‏3، ص: 167) از امام باقر نقل شده است « زكات واجب را علنى پرداخت كنيد، ولى زكات مستحبّ را مخفيانه بدهيد. »

البته نظر دیگری وجود دارد که هر صدقه خواه واجب و خواه مستحبّ پنهانى دادن آن افضل است که این نظر گویا با نظر عمومی آیه سازگار تر است (ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج‏3، ص: 167) احادیثی در این مورد نیز وجود دارد از جمله، «صدقه پنهانى فرو مى‏نشاند خشم خدا را و نابود مى‏كند گناه را هم چنان كه آتش آب را از بين مى‏برد و هفتاد بلا را دفع مينمايد.» « هفت دسته‏اند كه خداوند در روزى كه هيچ سايه‏اى جز سايه او نيست آنها را سايه ميدهد … دسته ششم مردى كه صدقه ميدهد و آن را پنهان ميدارد بطورى كه دست راست او از انفاق دست چپش خبر نميشود. » ( ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج‏3، ص: 168)

5.4. صدقه به سادات

در تفسیر آیه 60 سوره توبه که موارد پرداخت صدقه واجب را تعیین می کند آمده است گروهى از بنى هاشم از پيامبر(صلى اللَّه عليه و آله و السلم) تقاضا كردند تا مسئول جمع‏آورى زكات چهارپايان باشند و بدين وسيله سهمى به عنوان كارگزاران زكات نصيبشان گردد. حضرت فرمودند: زكات بر من و شما حرام است. مگر آنكه دهنده و گيرنده‏ى زكات هر دو سيّد باشند (تفسير نور، ج‏5، ص: 88) به طور کلی صدقه واجب را نمی توان به سادات داد مگر اینکه پرداخت کننده سید باشد اما صدقه مستحب را می توان به سادات پرداخت نمود.

6.4. تقسیم صدقه بر اساس ضرورت نه تساوی

از موارد دیگری که در تفسیر آیه 60 سوره توبه به آن اشاره شده است این است که تقسيم زكات در موارد هشتگانه، لازم نيست يكسان باشد بلكه زير نظر حاكم اسلامى و به مقدار نياز و ضرورت تقسيم مى‏شود. (تفسير نور، ج‏5، ص: 90)

7.4. دریافت صدقه واجب توسط حکومت

از آیه 103 سوره توبه با دستوری که خداوند به پیامبر(صلی الله علیه و آله والسلم)  در گرفتن صدقه از اموال می دهد (خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً) این برداشت می شود که حکومت اسلامی می تواند صدقه واجب را از اموال مردم بگیرد و نه اینکه منتظر بماند تا افراد صدقه واجب پرداخت کنند (   تفسير نور، ج‏5، ص:139)

8.4. صدقه وظیفه مرد و زن

در آیه 18 سوره حدید، هم مردان و هم زنان را (إِنَّ الْمُصَّدِّقِينَ وَ الْمُصَّدِّقاتِ) را مورد خطاب آیه قرار می دهد از این رو این برداشت می شود که پرداخت صدقه وظیفه ای همگانی است و تنها به مرد به عنوان ستون اقتصادی خانواده محدود نمی شود.

9.4. توجه به صدقه در زندگی و قبل از مرگ

در آیه 10سوره منافقون خطاب به مومنین اشاره دارد که قبل از مرگ  به صدقه و انفاق بپردازید. به طوری که انسانی که به این امر اهمیت نداده است بعد از مرگ  می گوید پروردگارا چرا مرگ مرا مدتی به تاخیر نینداختی تا صدقه دهم و از صالحان باشم.

10.4. مراجعه به نیازمند

از  عبارت تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ در ایه 271 سوره بقره اینگونه بر می اید که شما بايد به سراغ فقرا برويد، نه آنكه آنان به سراغ شما بيايند.( تفسير نور، ج‏1، ص: 436)

11.4. گفتار و رفتار نیک

یکی از آداب قرآنی پرداخت صدقه گفتار نیک با نیازمند است براساس آیه 263 سوره بقره چه در صورت پرداخت و چه در صورت عدم پرداخت به نیازمند باید با ایشان به نیکی و نرمی سخن گفت. و حتی در صورت شنیدن سخنان تند و بی ادبانه از سوی نیازمند باید آن را نشنیده گرفت و حتی از خداوند برای ایشان طلب مغفرت کرد. زیرا این افراد بر اثر هجوم گرفتاريها پيمانه صبرشان لبريز شده و گاهى بدون هيچگونه تمايل درونى سخنان خشونت آميزى بر زبان جارى مى‏سازند.(تفسير نمونه، ج‏2، ص: 322)

در آیه 104 سوره توبه در بزرگداشت عمل پرداخت صدقه اشاره شده است که  خدا خود دریافت کننده صدقه است. از این رو در سیره ائمه علیهم السلام آمده است که ایشان هنگام پرداخت صدقه به نیازمند بسیار با احترام با ایشان برخورد می کردند زیرا با دست خدا روبرو بود.

5. موارد مصرف صدقه

به طور کلی صدقه مستحب را می توان هر جا که ضرورتی احساس می شود و در هر موضوعی پرداخت نمود و قرآن برای آن موارد معینی مشخص نکرده است تنها در آیات 92 سوره نساء، 280 سوره بقره و 45 سوره مائده بخشیدن دیه، بخشیدن مبلغ بدهکاری به عنوان موارد صدقه اشاره شده است.

اما موارد صدقه واجب از آیه 60 توبه آمده است. به عبارتی موارد مصرف زکات که از آن به عنوان صدقه واجب نام برده می شوده در آیه 60 سوره توبه فقیر، مسکین، متصدیان زکات، المولفه قلوبهم، بردگان، قرض‌داران ، در راه خدا و در راه ماندگان معرفی شده اند.

1.5.  فقیر و مسکین

در معرفی تعریف فقیر و مسکین دو قول متفاوت وجود دارد.

از امام باقر –علیه السلام- آمده است: «فقير آن نيازمند عفيفى است كه سؤال نكند، و مسكين آن كسى است كه سؤال كند» (ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج‏11، ص: 131) كلمه فقير كه مقابل غنى است چنين مى‏فهميم كه فقير آن كسى است كه تنها متصف به امرى عدمى باشد، يعنى متصف باشد به نداشتن مالى كه حوائج زندگيش را برآورد، در مقابل غنى كه متصف به اين امر عدمى نيست، بلكه متصف است به امرى وجودى، يعنى دارايى و تمكن. و اما مسكين، تنها ندار را نمى‏گويند، بلكه به كسى مى‏گويند كه علاوه بر اين امر عدمى، دچار ذلت و مسكنت هم باشد، و اين وقتى است كه فقرش به حدى برسد كه او را خوار سازد، مثلا مجبور شود به اينكه از آبروى خود مايه بگذارد و دست پيش هر كس و ناكس دراز كند، مانند كور و لنگ كه چاره‏اى نمى‏بينند جز اينكه از هر كسى استمداد كنند. و بنا بر اين، مسكين حال و وضعش بدتر از فقير است (ترجمه الميزان، ج‏9، ص: 418) اما برعکس این مورد نیز در احادیث آمده است. به طوری که از پیامبر (صلی الله علیه و آله والسلم) نقل شده است « مسكين آن كسى نيست كه يك خوراك و دو خوراك و يك خرما و دو خرما (كه بدو ميدهيد) او را باز گرداند بلكه مسكين كسى است كه توانگرى نيابد تا او را بى‏نياز كند، و از مردم چيزى درخواست نكند و كسى هم نفهمد كه باو صدقه بدهد.» (ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج‏11، ص: 131)

2.5. عاملان زکات

عاملان زكات، همه‏ى آنانند كه در جمع‏آورى، نگهدارى، توزيع و محاسبات زكات، زحمت مى‏كشند كه اجرت آنان از زكات پرداخت مى‏شود.

3.5. المولفه قلوبهم

آنانند كه زمينه‏اى براى گرايش به اسلام ندارند و با مصرف بخشى از زكات، مى‏توان قلوب آنان را جذب كرد. البتّه پرداخت زكات براى تأليف قلوب، به مفهوم ايمان آوردنِ پولى نيست، بلكه زمينه‏سازى براى حصول درك و آموزش و سپس معرفت و ايمان است. (تفسير نور، ج‏5، ص: 87)

4.5. بردگان

يعنى سهمى از زكات، تخصيص به مبارزه با بردگى، و پايان دادن به اين موضوع ضد انسانى، و «آزادى تدريجى بردگان» داده مى‏شود. (برگزيده تفسير نمونه، ج‏2، ص: 220)

5.5. قرض‌داران

يكى از مصارف زكات است، بدهكارانى هستند كه بى‏تقصير زير بار قرض رفته‏اند، مثل آنان كه در آتش‏سوزى، سيل، غرق كشتى و حوادث طبيعى ديگر، هستى و دارايى خود را از دست داده‏اند. امام صادق عليه السلام فرمود: « هر مؤمن يا مسلمانى كه بميرد و بدهى بر جاى گذارد، كه بر اساس فساد و اسراف نباشد، پرداخت بدهى او بر امام است.» (تفسير نور، ج‏5، ص: 87)

6.5. در راه خدا

همه‏ى كارهاى خداپسندانه است و شامل مواردى چون تبليغات دينى، خدماتِ رفاهى و گره‏گشايى از مشكلات مسلمانان مى‏شود. گرچه مصداق بارز آن در غالب تفاسير، جنگ و جهاد معرّفى شده است. (تفسير نور، ج‏5، ص: 87)

7.5. در راه ماندگان

كسى است كه در وطن خويش توانگر است، ولى در سفر، گرفتار و بى‏پول شده است. (تفسير نور، ج‏5، ص: 88)

6. آفات صدقه

در قرآن به بعضی از مواردی اشاره شده است که باعث از بین رفتن تاثیر و اجر صدقه برای انسان می شود. که این موارد عبارت از منت گذاشتن، آزار رساندن، ریاکاری، بخل ورزیدن، عدم عمل به پیمان الهی می باشد که در ادامه معرفی می گردند.

1.6. منت گذاشتن و آزار رساندن

در آیه 263 سوره بقره همانطور که بر گفتار و رفتار نیک با نیازمند تاکید می شود بر عدم آزار رساندن نیازمند نیز تاکید می گردد به طوری که گفتار نیک را بهتر از صدقه همراه با آزار و در آیه بعد منت گذاشتن و آزار رساندن دو عامل از بین بردن و باطل نمودن صدقات معرفی می شود. خداوند افرادى را كه صدقه مى‏دهند و به دنبالش منت و اذيت مى‏رسانند تشبيه به افراد رياكار بى‏ايمان كرد، كه صدقاتشان باطل و بى‏اجر است.

2.6. ریاکاری

همانطور که اشاره شد صدقه همراه با منت و آزار به صدقه افراد ریاکار تشبیه شده است، از این رو واضح است که صدقه از روی ریا مانند هر عمل ریاکارانه دیگر مورد پذیرش خداوند قرار نخواهد گرفت. و در ادامه آیه عمل شخص ریاکار را مانند پاشیدن بذر بر روی سنگ می‌داند وجه شباهت رياكار به سنگ معناى وسيعى است كه هم در رياكار هست و هم در آن سنگ، و آن بى‏اثر و سست بودن عمل است هم چنان كه خاكى كه روى سنگ صاف قرار دارد با بارانى اندك از بين رفته و نمى‏تواند اثرى داشته باشد.

3.6. بخل ورزیدن و عدم عمل به پیمان الهی

در آیات 75 الی 77 سوره توبه به منافقینی اشاره دارد که با خدا پیمان بسته بودند در صورت گشایش روزیشان ، صدقه خواهند داد و از صالحان خواهند بود اما هنگامی که خداوند از فضل خود به آنها می بخشاید بخل می ورزند و به پیمان الهی عمل نمی کنند و خداوند به این خاطر روح نفاق را تا روز ملاقات با خداوند در دلهایشان برقرار می سازد.

7. آثار صدقه

صدقه همانند هر عمل خیر دیگر آثار دنیوی و اخروی در پی دارد که به این آثار در آیات قرآن اشاره شده است، این آثار عبارتند از بازگشت مال صدقه و افزایش آن، صدقه آشکار مایه دلگرمی فقرا، صدقه پنهان عامل عدم خشم خداوند، صدقه عامل رشد و استواری اقتصاد، تبدیل کینه توزی و انتقام فقرا به صمیمیت، جلوگیری از وابستگی انسان به مال، شرط قبولی نماز، پاک کننده فرد و جامعه، کفاره گناهان که در ادامه تشریح می شوند.

1.7. بازگشت مال صدقه و افزایش آن

خداوند در آیه 276 سوره بقره می فرماید، نابودى و ويرانگرى از لوازم جدايى ناپذير ربا است هم چنان كه بركت و نمو دادن مال اثر لا ينفك صدقه‏ است پس ربا هر چند كه نامش ربا (زيادى) است ليكن از بين رفتنى است و صدقه هر چند كه نامش را زيادى نگذاشته باشند، زياد شدنى است و لذا وصف ربا را از ربا مى‏گيرد و به صدقه مى‏دهد و ربا را به وضعى كه ضد اسم او است توصيف مى‏كند. (ترجمه تفسير الميزان، ج‏2، ص: 647)

همچنین در آیه 271 این سوره مى‏فرمايد: «و آنچه را از خوبيها انفاق مى‏كنيد به شما تحويل داده مى‏شود، و هرگز ستمى بر شما نخواهد شد» (وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ).

يعنى گمان نكنيد كه از انفاق خود سود مختصرى مى‏بريد، بلكه تمام آنچه انفاق مى‏كنيد بطور كامل به شما باز مى‏گرداند، آن هم در روزى كه شديدا به آن نيازمنديد، بنابراين هميشه در انفاقهاى خود كاملا دست و دل باز باشيد. (برگزيده تفسير نمونه، ج‏1، ص: 245)

2.7. صدقه آشکار مایه دلگرمی فقرا

صدقه آشكارا كه خود تشويق و دعوت عملى مردم است به كار نيك، و نيز مايه دلگرمى فقرا و مساكين است، كه مى‏بينند در جامعه مردمى رحم دل هستند كه به حال آنان ترحم مى‏كنند، و در جامعه اموالى براى آنان و رفع حوائجشان قرار مى‏دهند تا براى روز قيامتشان كه روز گرفتارى است ذخيره‏اى باشد، و اين باعث مى‏شود كه روحيه ياس و نوميدى از صفحه دلهاشان زدوده شود، و در كار خود داراى نشاط گردند، و احساس كنند كه وحدت عمل و كسب بين آنان و اغنيا وجود دارد، اگر سرمايه‏دار كاسبى مى‏كند تنها براى خودش نيست، و اين خود آثار نيك بسيارى دارد.(ترجمه الميزان، ج‏2، ص: 611)

3.7. صدقه پنهان عامل عدم خشم خداوند

صدقه پنهانى فرو مى‏نشاند خشم خدا را و نابود مى‏كند گناه را هم چنان كه آتش آب را از بين مى‏برد و هفتاد بلا را دفع مينمايد. (ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج‏3، ص: 168)

4.7. صدقه عامل رشد و استواری اقتصاد

رواج صدقه وزكات، سبب رشد واستوارى اقتصاد است. اين حكم در فرد و اجتماع يكى است، در اجتماعى كه به نيازمنديهاى عمومى رسيدگى شود قدرت فكرى و جسمى طبقه زحمتكش و كارگر كه اكثريت اجتماع را تشكيل مى‏دهد بكار مى‏افتد و به دنبال آن يك نظام صحيح اقتصادى كه بر پايه همكارى عمومى و بهره گيرى عموم استوار است به وجود مى‏آيد. (تفسير نور، ج‏1، ص: 441)

اين در واقع گامى فراتر از مسائل حقوقى است، اين يك مساله اخلاقى و انسانى است كه بحث حقوقى سابق را تكميل مى‏كند و به طلبكاران مى‏گويد: در اين گونه موارد كه بدهكاران سخت در مضيقه‏اند اگر بدهى آنان بخشوده شود، از هر نظر براى شما، بهتر است، احساس كينه‏توزى و انتقام را به محبت و صميميت مبدل مى‏سازد و افراد ضعيف جامعه را به فعاليت مجددى كه نتيجه‏اش عايد همگان مى‏شود، وامى‏دارد و اضافه بر اينها صدقه و انفاقى در راه خدا محسوب مى‏شود كه ذخيره روز بازپسين است. (تفسير نمونه، ج‏2، ص: 378)

6.7. جلوگیری از وابستگی انسان به مال

در آیات 12 و 13 سوره مجادله بر کسانی که می خواهند با پیامبر(صلی الله علیه و آله والسلم)  نجوا کنند صدقه واجب شده است. «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نَاجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَةً ذَلِكَ خَيْرٌ لَكُمْ وَأَطْهَرُ » ” اطهر” بودن صدقه از اين نظر بوده است كه قلوب اغنيا را از حب مال پاک می کرده است.

7.7. شرط قبولی نماز

با توجه به آیه 60 توبه، در اسلام مسأله زكات در حقيقت يك نوع «ماليات بر درآمد و توليد» و «ماليات بر ثروت راكد» محسوب مى‏شود، از اهميت خاصى برخوردار است، تا آنجا كه در رديف مهمترين عبادات قرار گرفته، و در بسيارى از موارد با نماز همراه ذكر شده، و حتى شرط قبولى نماز شمرده شده است (تفسير نور، ج‏5، ص: 88)

8.7. پاک کننده فرد و جامعه

قرآن در آیه 103 سوره توبه به دو قسمت از فلسفه اخلاقى و روانى و اجتماعى زكات اشاره كرده ميفرمايد” تو با اين كار آنها را پاك مى‏كنى و نمو مى‏دهى” (تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها) آنها را از رذائل اخلاقى، از دنيا پرستى و بخل و امساك پاك مى‏كنى، و نهال نوعدوستى و سخاوت و توجه به حقوق ديگران را در آنها پرورش مى‏دهى.

از اين گذشته، مفاسد و آلودگيهايى كه در جامعه به خاطر فقر و فاصله طبقاتى و محروميت گروهى از جامعه به وجود مى‏آيد با انجام اين فريضه الهى برمى‏چينى، و صحنه اجتماع را از اين آلودگيها پاك مى‏سازى و نيز همبستگى اجتماعى و نمو و پيشرفت اقتصادى در سايه اينگونه برنامه‏ها تامين مى‏گردد.

بنا بر اين حكم زكات هم” پاك كننده فرد و اجتماع” است و هم نمو دهنده بذرهاى فضيلت در افراد، و هم سبب پيشرفت جامعه، و اين رساترين تعبيرى است كه در باره زكات مى‏توان گفت: از يك سو آلودگيها را مى‏شويد و از سوى ديگر تكامل آفرين است (تفسير نمونه، ج‏8، ص: 118)

9.7. کفاره گناهان

بر اساس آیه 45 سوره مائده كسى كه از اولياى قصاص مثلا ولى مقتول و يا خود مجنى عليه كه چشمش و يا عضو ديگرش را از دست داده و يا جراحتى بر داشته از جرم جنايتكار بگذرد و او را ببخشد و از قصاص كه حق او است صرفنظر كند اين چشم‏پوشى كفاره گناهان او و يا كفاره جرم و جنايت جانى مى‏شود.

نتیجه گیری

در این پژوهش ابتدا واژه صدقه و مشتقات آن در قرآن مورد بررسی قرار گرفت. صدقه و مشتقات آن 20 بار در 18 آیه و 8 سوره متفاوت که عبارتند از بقره، نساء، مائده، توبه، یوسف، حدید، مجادله و منافقون به کاربرده شده است. در این مقاله بر اساس 4 تفسیر مجمع البان، المیزان، نمونه و نور دسته بندی معنایی و کاربردی از واژه صدقه صورت گرفت.  به طور کلی صدقه به دو نوع واجب و مستحب تقسیم بندی می شود که قرآن برای صدقه واجب موارد مصرف 8 گانه ای را که عبارتند از فقیر، مسکین، عاملان، المولفه قلوبهم، بردگان، قرض داران، در راه خدا و در راه ماندگان مشخص نموده است اما صدقه مستحب بر اساس تشخیص فرد و ضرورت می تواند مصرف شود هر چند صدقه مستحب تنها بعد مالی نداشته و جنبه های فعالیت های نیکوکارانه غیرمالی نیز به عنوان صدقه شناخته می شوند. قرآن در آیات مختلف آداب و شرایطی را برای پرداخت صدقه معرفی کرده است که در 11 عنوان اخلاص در عمل، شرط صدقه توان مالی نمی باشد، صدقه از مال پاک، صدقه پنهان و صدقه آشکار، صدقه به سادات، تقسیم صدقه بر اساس ضرورت نه تساوی، دریافت صدقه واجب توسط حکومت، صدقه وظیفه مرد و زن، توجه به صدقه در زندگی و قبل از مرگ، مراجعه به نیازمند، گفتار و رفتار نیک دسته بندی شده اند. همچنین سه آفت اساسی صدقه منت گذاری، آزار رسانیدن و ریاکاری معرفی شده است. صدقه همانند هر عمل نیک دیگر دارای آثار دنیوی و اخروی مهمی است که این موارد با توجه به ایات قرآن در 9 بخش بازگشت مال صدقه و افزایش آن، صدقه آشکار مایه دلگرمی فقرا، صدقه پنهان عامل عدم خشم خداوند، صدقه عامل رشد و استواری اقتصاد، صدقه عامل رشد و استواری اقتصاد، تبدیل کینه توزی و انتقام فقرا به صمیمیت، جلوگیری از وابستگی انسان به مال، شرط قبولی نماز، پاک کننده فرد و جامعه و کفاره گناهان دسته بندی شده است.

منابع

اخوت، احمدرضا (1394) “فرایندشناسی خیر” انتشارات قرآن و اهل بیت، تهران

اخوت، احمدرضا (1393) “معناشناسی خیر” انتشارات قرآن و اهل بیت، تهران

اسحق زاده، مریم. (1393) “زکات، صدقه و احسان در منظر قرآن کریم” راه ابریشم، تهران

اسماعیلی، حسن (1392) ” احسان و نیکوکاری از دیدگاه قرآن و حدیث” همای غدیر، قم

بابایی، محمد علی. (1382) “برگزیده تفسیر نمونه”، دار الکتب الاسلامیه، تهران.

تقدسی نیا، خسرو (1390) “هفت سنبله” انتشارات مبین اندیشه، قم.

حیدری، حسن. کاردوست فینی، خدیجه. (1392) “کندوکاوی در گستره احسان در عهد عتیق” پژوهشنامه ادیان، شماره 13، صص 91-122

سروری مجدف علی (1393) “ابعاد فرهنگ احسان در قرآن و سنت” مطالعات فرهنگ – ارتباطات، شماره 25، صص 197-216

فخار نوغانی، وحیده (1393) “معناشناسی واژه احسان در قرآن” پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، شماره 5، صص 21-32

قرائتی، محسن. (1383) “تفسیر نور”، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران.

قریب، محمد. (1366) “فرهنگ لغات قرآن”، بنیاد، تهران.

مترجمان، (1360) “ترجمه مجمع البیان”، انتشارات فراهانی، تهران.

مکارم شیرازی، ناصر. (1374) “تفسیر نمونه”، دار الکتب الاسلامیه، تهران. سال

موسوی همدانی، سید محمد باقر. (1374) “ترجمه تفسیر المیزان”، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.