آسیب شناسی وقف

 

آسیب شناسی وقف

مهری بهار¹، محمود نصرتی^2*

¹ دکترای مطالعات فرهنگی و عضو هیات علمی دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران

^2*محمود نصرتی دانشجوی دکتری دانشگاه مازندران،  nosrati.mahmoud@gmail.com

 

چکیده:

وقف در لغت ‏به معناى ایستادن، ماندن و آرام گرفتن است. وقف در اصطلاح فقهى، نگهداشتن و حبس كردن عین ملك است و مصرف كردن منافع آن در راه خدا. وقف از جمله موضوعات بین رشته ایی است که به رغم ظرفیت وسیع آن کمتر مورد تحقیق پژوهشگران قرار گرفته است. وقف ارتباط تنگاتنگي با مصالح عمومي دارد و تاثیر بسزایی در حل مشکلات اجتماعی دارد. اين مقاله، می خواهد به بررسي آسيبها و موانع توسعه فرهنگ وقف در جامعه بپردازد. این پژوهش از دو روش بهره می برد یکی روش اسنادی و دیگری روش زمینه­ای می باشد. در روش اسنادی با مراجعه به کتب و اسناد و نشریات و از این قبیل به داده های مورد نیاز دست پیدا می کنیم. و روش زمینه ای از داده های عمدتا جمع آوری شده  از مصاحبه عمیق استفاده می کند که با توجه به یافته های این دو روش موضوع مورد بررسی تبیین می شود. در پژوهش هایی که از روش کیفی انجام می شوند تعداد دقیق افراد نمونه از قبل مشخص نیست بلکه نمونه گیری در میدان تحقیق انجام می گیرد. و پژوهش زمانی متوقف می شود که به اشباع نظری رسیده باشیم . در این پژوهش از نمونه گیری نظری و هدفمند انجام شده است. یافته این این پژوهش نشان می دهد که عوامل زیادی بر وقف تاثیر گذار است که می توان از عوامل موثری چون مصرف گرایی، عدم اعتماد به دولت، تغییر نام موقوفات، نداشتن وسع مالی و از این قبیل را نام برد. در پایان طرحی از روابط بین این عوامل ارائه داده خواهد شد که در گروه های عوامل زمینه ای، عوامل پیامدی، عوامل علی و عوامل مداخله گر دسته بندی می شود.

 

کلمات کلیدی: فرهنگ وقف؛ آسیب شناسی وقف؛ عدم اعتماد؛ مصرف­گرایی، روش زمینه ای.

 

مقدمه:

وقف در لغت ‏به معناى ایستادن، ماندن و آرام گرفتن است(عمید،1389 :1054).  وقف در اصطلاح فقهى، نگهداشتن و حبس كردن عین ملك است و مصرف كردن منافع آن در راه خدا. برخى از فقها گویند وقف حبس عین است ‏بر ملك خدای تعالی و بعبارتی دیگر «وقف» را «حبس عين مال و آزاد ساختن منافع آن» گفته‏اند(ایرانپور،1388 : 5). وقف یکی از سنّت های حسنه در تعالیم مذهبی و دین اسلام است. نهاد وقف که تحت لوای مدیریّت سرمایه های اهدا شده، نقش مهمّی در مدیریّت شهرها و اثرات عمیقی درشکل دهی ساختار شهری آنان داشته است.

ابتدای قرن بیستم به جهت شکل گیری نهاد نوین دولت و نقش آن در تأمین نیازهای عمومی شهری به عنوان رقیبی برای وقف و دیگری در قرن بیست و یکم به جهت پیچیدگی بیش ترسازمانی در تأمین نیازهای خدمات شهری و فراموشی احتمالی وقف از اهمیّت بسزایی برخوردار است.

وقف از جمله موضوعات بین رشته ایی است که به رغم ظرفیت وسیع آن کمتر مورد تحقیق پژوهشگران قرار گرفته است. درواقع باید گفت به جز اندک تحقیقاتی در بعد فقهی آن در دیگر ابعاد هم چون ابعاد اقتصادی،اجتماعی، فرهنگی،جامعه شناسی،روانشناسی و … تحقیقات جامع علمی صورت نگرفته است.  بدون شک اگر نگرش جامعی در خصوص وقف بوجود آید و این سنت نبوی همگام با تحولات دنیای مدرن مورد بهره­برداری قرار گیرد می­تواند نقش شگرفی در جامعه بوجود آورد. همان گونه که در کشورهای دیگر نهادهای مشابه وقف کارکردهای فراوانی در اموری چون: آموزش عالی، سلامت و خیریه بر عهده دارد.

بیان مساله:

در جهان امروز مشارکت گسترده ی مردم در تمامی فعالیت های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی واقتصادی از عوامل دستیابی پیشرفت و توسعه می باشد (رحیمی و یزدخواستی،1391: 321). اما هرجامعه ای متناسب با نظام فرهنگی خود، نوع ویژه ای ازمشارکت مردمی را داراست. بر این مبنا در جامعه ی ایران، غالب اشکال مشارکت های مردم در بافت و ساختار ارزش های مذهبی صورت گرفته است و اصیل ترین احساسات، عواطف و خواست های ایرانیان ریشه در باورها و ارزش های مذهبی دارد  )مسجد جامعی ، 1377: 222).

میل انسان ها به جاودانگی همواره آن ها را بر آن داشته که در کنار کار و تلاش مستمر، به اعمالی دست بزنند که خیر خواهی و دگر خواهی و به نوعی منفعت برای دیگران در آن نهفته است. و به اعمالی بپردازند که در زمان حیات آنها و همچنین پس از مرگ، منشاء خیر و برکات باشند. روح نوع دوستى و اندیشه اجتماعى و همکارى متقابل و فکر زندگی گروهى، ریشه چنین تفکروعملى را می سازد. یکى از مصداق هاى بارز و نمونه هاى زنده و روشن این نوع دوستى و همکارى اجتماعى را می توان وقف دانست. وقف یکی از سنت‌های حسنه‌ای است که از دیر باز مورد اهتمام شارع مختلف بوده ویکی از مصادیق بارز گذشت و بخشش مال است، وقف در اصطلاح فقهی، نگه داشتن و حبس کردن عین مِلکی است بر ملک واقف آن؛ نه ملک خدا و مصرف کردن منفعت آن در راه خدا (دهخدا، 1382)و يا به معنی ایستادن و پایندگی و اصطلاحاً حبس کردن عین مِلک یا مالی است که منافع آن در امور عام المنفعه مصرف شود که قاموس قرآن از آن به «حبس العین و نسبیل المنفعه» تعبیر کرده است(فرشي، 1381: 236).

وقف از انواع امور خیریه و داوطلبانه است که برای برخوردار کردن دیگران از اموالِ شخصیِ توانمندان که درحقیقت، نوعی تعدیل ثروت و توزیع درآمد است، به وجود آمده است )ناصحی و شادپی،1387: 158) در این راستا، وقف می تواند در همراهی مردم با فرایند توسعه نقش مهمی را ایفا کند. چرا که قادر است توده هایی فاقد بهره مندی از درآمدهای جامعه را با یک توزیع مجدد داوطلبانه ی درآمد، بهره مند سازد و فرصت و قدرت اندیشیدن، درک منافع بلند مدت جامعه و در نتیجه هم سویی با برنامه های توسعه را در آن ها ایجاد کند )صحرانورد و اسدی،1391: 640). وقف در همه ادیان (و نه فقط اسلام)، عاملی در توسعه شهر و روستا بوده است. وقف یکی از ارزش هاي والاي انسانی است که تحت تأثیر جهان بینی دینی و مذهبی اسلام، علاوه بر داشتن نقش موثراجتماعی و اقتصادي، کارکردهاي متعددي در زندگی روزانه و فعالیت هاي شهري دارد. این پدیده، علاوه بر آثار مذهبی، فرهنگی، آموزشی واقتصادي، آثار جغرافیایی مهمی را در پی دارد. در برخی مناطق با گسترش پدیده وقف، چهره جغرافیایی آن نیز دگرگون شده است. شهرهاي تهران، مشهد، اصفهان،تبریز و قم از جمله بارزترین شهرهاي اثرپذیر از پدیده وقف هستند که به مدد همین پدیده در برخی بخش هاي خودشاهد توسعه کالبدي به شکل عمده شده اند(کلانتری و دیگران،1389)

از شواهد و قرائن تاریخى چنین پیداست که وقف از پیشینه اى عظیم تاریخى برخوردار است و هزاران سال قبل از اسلام نیز قدمت و سابقه دارد. و در تمامی ادیان به اشکال مختلفی وجود داشته است. در کشورهاي غربی و حتی نقاط دور افتاده استرالیا و آفریقا و در میان سرخپوستان آمریکاي جنوبی سنت و کلیساها اختصاص می داده اند. در عصر باستان، یونان، چین، ژاپن، روم، و فلسطین ، موقوفاتی بوده است که از درآمد آنها و نیز گذران زندگی اسقف ها، برهمن ها و کاهن ها و همچنین ارائه خدمات لازم به برخی از دانش آموزان مدارس بهره می گرفتند(کلانتری و دیگران،1389:34).در ایران باستان، زرتشتیان بر اساس تعالیم کتاب اوستا، زمین های خود را برای ساخت آتشکده ها، در جهت ارائة خدمات به زائران و موارد مشابه وقف میکردند (اذکایی،1381: 9) (حاجی بابایی،1385: 685). یکی از این نمونه های وقف در سطح شهر تهران، قنات مهرگرد است که گفته می شود بانویی زرتشتی آن را احداث کرده است )عاملی و خورسندی آقایی، 1384: 2) در برخی کشورها هم اداره امور موقوفات و املاک وقفی بر عهده‌ی وزارتخانه و یا نهادی در حد وزارتخانه می‌باشد و این نشان از اهمیت موضوع و کثرت املاک وقفی می‌باشد. نکتة بسیار مهم دراین زمینه آن است که چگونگی و نوع تجلّی این موقوفات در هر دوره ای از شرایط اجتماعی- اقتصادی و کالبدی حاکم بر آن جامعه تبعیّت می کند. از این روست که وقف و موقوفات در هر دوره ای، در عین داشتن تشابه ها، ویژگی های منحصر به فردی نیز دارند )شاه حسینی،1390: 17). به عنوان مثال وقف و موقوفات در شهر تهران در دورة قاجار بیش تر با هدف توسعة اجتماعی،اقتصادی و فیزیکی شکل گرفته بود؛ در حالی که در دورة پهلوی، توسعة اجتماعی تأکید غالب داشت (پیشین31). در دورة قاجار به دلیل نقش و اهمیّت بازار در اقتصاد شهر تهران، مکان های وقفی در بازار و اطراف آن قرار داشتند، ولی در دورة پهلوی به دلیل گسترش خیابان ها و کاهش نقش بازار، پخشایش اماکن وقفی درکل سطح شهر شکل گرفت )شاه حسینی،1375: 133).

وقف، از جمله موضوعاتي است که به رغم ظرفيت وسيع آن در شمول مباحث کاربردي اقتصادي، علمي، پژوهشي و اجتماعي، کمتر مورد بررسي پژوهشگران قرار گرفته است و جز اندکي در بعد فقهي، در ديگر ابعاد آن، تحقيقات جامع علمي صورت نگرفته است. در این میان باید گفت که هنوز در جامعه اسلامی ما فرهنگ وقف به علت وجود موانع و مشكلاتي به طور كامل نهادینه نشده است.

در طول تاریخ و ادوار مختلف آن موقوفات و وقف دستخوش تحولات بسیاری شده‌اند و به نظر می‌رسد در دورانی موقوفات، فراز و فرودهایی داشتند و این فراز و فرودها بنا به دلایل و عللی بوده است.  بر اين اساس، اين مقاله، می خواهد به بررسي آسيبها و موانع توسعه فرهنگ وقف در جامعه، بپردازد. که به نوعی باعث گردیده آمار وقف‌ها نسبت به گذشته روند نزولی به خود بگیرد و در جامعه کنونی مردم رغبت کمتری به این مسأله اخروی و مهم داشته باشند.

 

پیشینه ی تحقیق

در رابطه با نیکوکاری و اقسام آن ، تحقیقات بسیاری صورت گرفته است، لیکن در زمینه ی عوامل تأثیرگذار بر امر نیکوکاری تا کنون تحقیق جامعی صورت نگرفته است .

عسکری و بغدادی (1394) پژوهشی با عنوان آسیب شناسی چارچوب مطالعات کالبدی وقف در شهر اسلامی پرداختند. این پژوهش به کمک روش تحقیق کیفی و ابزار تحلیل اسنادی صورت گرفته است. راهبرد آسیب شناسی و رویکرد تحلیل انتقادی سازنده نیز مکمل روش شناسی مطالعه بوده است. بررسی عمیق مطالعات موجود وقف در ایران نشانگر وجود حداقل سه محور اصلی آسیب زا شامل نوع رویکرد، نوع روش و نوع نگرش در مطالعات است. استفاده از روش های توصیفی و اثباتی، نگرشهای گذشته محور و موافق انگارانه با موضوع وقف و رویکردهای غیرخلاق، بازنمود این سه محور در مطالعات وقف است. یافته های حاصل از مطالعه نشان  می دهد که به کمک آسیب زدایی از محورهای سه گانه می توان به پایه ریزی چارچوب فکری مستحکمی اقدام نمود تا ضمن شناسایی ریشه ای بن بست نظری مطالعات موجود، چالش های اجرایی وقف را نیز به کمک دو ویژگی اصلی کارآیی انعطاف پذیری رفع کرد.

گنجی و دیگران (1393) پژوهشی با عنوان مشارکت در امور خیریه و وقف، پیش درآمدی بر توسعه ی پایدار پرذاختند. روش تحقیق در این پژوهش، روش پیمایشی بوده و حجم نمونه 263 نفر از شهروندان کاشانی 3 سال به بالا را شامل می شود که به شیوه ی نمونه گیری سهمیه ای  و ابزار سنجش پرسش نامه بوده است. یافته های پژوهش رابطه ی معنادار و مستقیم بین متغییرهای دین داری، عدالت خواهی، انسجام اجتماعی، اعتماد اجتماعی، تعلق و تعهد اجتماعی با مشارکت در امور خیریه و وقف را نشان داده اند. به این معنی که هر چه آن عوامل در بین مردم قوی تر باشند، مشارکت مردم  در نیکوکاری و به طور خاص وقف نیز بیش تر می شود. هم چنین ضرایب رگرسیون چند متغییره نشان می دهد که از میان عوامل شناخته شده، عامل معنوی باضریب بتای (273/0) روحیه عدالت خواهی با ضریب بتای (291/0) و انسجام اجتماعی با ضزیب بتای (176/0)

،35 درصد از واریانس نیکوکاری را تبیین می کنند به طوری که متغییر عدالت خواهی بیش ترین نقش را در تبیین نیکوکاری دارد.

گنجی و الماسی بیگدلی (1391) پژوهشی با عنوان تبیین وضعیت نیکوکاری در بین شهروندان کاشانی پرداختند که بیانگر این است که میانگین نیکوکاری در بین شهروندان، بالاتر از حد متوسط است و با متغییرهایی چون مشارکت اجتماعی، عدالت گرایی و شبکه ی روابط اجتماعی رابطه ی مستقیم و مثبت دارد. از سوی دیگر، با افزایش صفت نیکوکاری در جامعه شاهد بروز و ظهور هیجانات و احساسات خوشایند به ویژه احساس شادی و نشاط در بین شهروندان هستیم.

گنجی و عسگری (1391) پژوهشی با عنوان تأثیر میزان پایبندی مردم به ارزش ها بر مشارکت آن ها در امور خیریه پرداختند. بین عمل به ارزش ها و هنجارها به ویژه ارزش ها و هنجارهای اجتماعی و فرهنگی از سوی مردم با مشارکت پاسخ گویان در امور  خیریه و عام المنفعه رابطه ی مستقیم وجود دارد. به عبارت دیگر، پاسخ گویانی که معتقدند مردم به ارزش های اجتماعی و فرهنگی در جامعه بیش تر پایبندند، مشارکت آن ها در امورخیریه بیش از کسانی است که چنین اعتقادی ندارند )نیازی و دییران،1391: 953). به این معنی که احساس مثبت و خوشایند نسبت به جامعه باعث عمل توأم با نیکوکاری توسط جامعه می شود.

کلانتری و دیگران (1389) پژوهشی با عنوان نقش تاریخی وقف در شکل گیري شهر اسلامی پرداختند. در این مقاله نقش تاریخی وقف در شکل گیري و توسعه فضاهاي کالبدي شهرهاي ایرانی- اسلامی به ویژه اصفهان مورد بررسی و تبیین قرار  می گیرد. روش تحقیق برگزیده در این مقاله، تلفیقی از روش هاي کتابخانه اي و میدانی بوده و هدف آن ارزیابی میزان تأثیرگذاري وقف در توسعه فضاهاي کالبدي شهرهاي ایران با تأکید بر شهر اصفهان می باشد. نتایج تحقیق نشان می دهد که اراضی وقفی در شهرهاي اسلامی ایران، به ویژه شهر اصفهان، موجب گرایش آن به توسعه افقی بوده و این گرایش از محل زمین هاي وقفی به سمت پیرامون شهر کمتر شده است.

روش پژوهش:

این پژهش از دو روش بهره می برد که یکی روش اسنادی و دیگری روش زمینه ای می باشد. در روش اسنادی با مراجعه به کتب و اسناد و نشریات و از این قبیل به داده های مورد نیاز دست پیدا می کنیم. و روش زمینه ای که در ابتدا از سوی آنسلم اشتروس و کوربین مطرح شده است. روشی کیفی است که از داده های عمدتا جمع آوری شده  از مصاحبه عمیق استفاده می کند و در پی نه نظریه آزمایی بلکه در پی نظریه سازی است. و نظریه ای را شکل می دهد که پدیده مورد بررسی بر اساس آن تببین می شود.

این روش بعدها در کارهای دیگر محققان تغییراتی  کرد که به صورت متفاوتی ارائه و بکار گرفته گرفته شد روش زمینه ای چارمز یکی از این روشهایی است که ریشه در روش زمینه ای استراوس و کوربین دارد که در ادامه به شرح آن خواهیم پرداخت.

در این پژوهش ما پس از جمع آوری مصاحبه ها ، مصاحبه ها ی جمع آوری شده را طبق مراحل زیر تحلیل می کنیم. به عبارت دیگر داده ها را کد گذاری می کنیم. کد کردن به معنای نامگذاری داده ها با یک برچسب است که داده ها را تشریح می کند. به عبارتی کد کردن به معنای قطعه بندی داده ها برای تشریح آن با یک نام کوتاه می باشد و داده های آنالیز شده را تشریح می کند. و درواقع اختصاص یک کد به تجربیات متفاوت است. آنچنان که ما کدگذاری می کنیم. به طور کلی کد کردن در گراندد تئوری استخوان[1] تحلیل است این بدان معناست که کدگذاری رابط مین داده های جمع آوری شده و توسعه سک تئوری ایجاد شده است که داده ها را تشریح می کند. (چارمز[2]،2006:  44-47)

گام اول: کدگذاری متمرکز[3]:

در کد گذاری گراندد تئوری در حالت متمرکز برداشت از کل متن و مقایسه کردن  صورت می گیرد  (چارمز،2006: 43). کدگذاری کانونی به معنای استفاده از بیشتر کدهای مهم و یا تکراری اخیر برای انتخاب در میان تعداد زیادی از داده هاست. کدگذار ی عمقی نیازمند تصمیماتی درباره این هستند که کدهای اولیه می سازند بیشتر جوانب تحلیلی برای طبقه بندی داده های شما بطور کلی و تکامل یافته است. (چارمز،2006: 58) کد گذاری کانونی در میان مقایسه داده ها با داده هاست در واقع پالایشی از مقایسه داده و قرار گیری در یک کد است.( چارمز،2006: 60)

گام دوم: کدگذاری محوری[4] :

کدگذاری محوری طبقه بندی ها را به هم مرتبط می کند با طبقه بندی های فرعی. ویژگی ها و ابعاد یک طبقه بندی را برجسته می کند و جایگذاری مجدد از داده های که ما در طول کدگذاری اولیه خرد کرده بودیم برای ارتباط داده به تحلیل برآمده. کد گذاری محوری به وضوح و توسعه دادن قدرت تحلیل از ایده های برآمده محقق کمک میکند . (چارمز،2006:  60-66)

گام سوم: کدگذاری تئوریکی[5] : 

کدگذاری تئوریکی سطح پیچیده تری از کدگذاری است که کدگذاری متمرکز را دنبال می کند و می گوید مقولات به عنوان یک فرضیه بهم مرتبط اند به طور کوتاه کدهای تئوریکی شبیه یک فرضیه امکان ارتباط دادن میان رده هایی که ما در کدگذاری متمرکز انجام دادیم و امکان پذیر می سازد که این کدها به ما کمک می کند که یک داستان تحلیلی بگوییم که مرتبط هست(چارمز،2006:  63).

 

مشارکت کنندگان و نمونه گیری تحقیق:

جامعه مورد مطالعه این تحقیق جمعی از روحانیون و کسبه تهران و شهرک های مجاور آن است که اطلاعات به صورت مصاحبه جمع آوری شده است. داده های این پژوهش از طریق مصاحبه کیفی عمیق و باز با 24 نفرانجام شد و در رابطه با تعداد نمونه انتخاب شده باید گفت که پس از انجام 24 مصاحبه اشباع نظری که ملاک انتخاب نمونه در روش کیفی است حاصل شده است . اطلاعات بیشتر در مورد مصاحبه شوندگان این پژوهش در جدول شماره (1) آمده است.

 

 

 

 

 

 

 

جدول(1): مشخصات دموگرافیک مصاحبه شوندگان.

ردیف	جنسیت	سن	وضعیت تاهل	محل سکونت
1	مذکر	41	متاهل	تهران
2	مذکر	49	متاهل	تهران
3	مونث	34	متاهل	تهران
4	مذکر	47	متاهل	تهران
5	مذکر	37	متاهل	تهران
6	مونث	47	متاهل	تهران
7	مذکر	62	متاهل	تهران
8	مذکر	36	مجرد	تهران
9	مذکر	48	متاهل	تهران
10	مذکر	54	متاهل	تهران
11	مذکر	47	متاهل	تهران
12	مذکر	50	متاهل	تهران
13	مذکر	64	متاهل	تهران
14	مونث	52	متاهل	تهران
15	مذکر	40	متاهل	شهرک قدس
16	مذکر	39	متاهل	اسلام شهر
17	مذکر	49	متاهل	اسلام شهر
18	مذکر	57	متاهل	اسلام شهر
19	مذکر	46	متاهل	پرند
20	مذکر	44	متاهل	پرند
21	مذکر	58	متاهل	پرند
22	مذکر	60	متاهل	تهران
23	مذکر	53	متاهل	تهران
24	مذکر	38	متاهل	تهران

در پژوهش هایی که از روش کیفی انجام می شوند تعداد دقیق افراد نمونه از قبل مشخص نیست بلکه نمونه گیری در میدان تحقیق انجام می گیرد. و پژوهش زمانی متوقف می شود که به اشباع نظری رسیده باشیم . در این پژوهش از نمونه گیری نظری و هدفمند انجام شده است. زمان مصاحبه دو ماه و ده روز طول کشید و در این حین حدود 75  درصد از مصاحبه های انجام گرفته در تهران و 25 درصد مصاحبه ها در شهرهای مجاور انجام شده است.

یافته ها

گام اول: کدگذاری متمرکز

در این مرحله به همه ی نکات کلیدی مصاحبه ها برچسب های مفهومی مناسبی داده شده و سپس آن ها در یک جدول قرار دادیم. در اینجا برداشت از کل متن صورت گرفته است و دست به مقایسه آنها زده ایم که یک نوع تراکم سازی داده صورت گرفته چرا که داده های تکراری را توسط برچسبی خلاصه می کنیم. در واقع پالایشی از داده ها و قرار گیری در یک جدول قرار می گیرد در این جا به عنوان نمونه کدگذاری متمرکز یکی از مصاحبه ها آورده می شود.

جدول(2) کدگذاری اولیه

الان مردم همه به فکر این هستند که همسایه اگه ماشینی دارد اونا هم بهتر از آن را بگیرند و یا تلاش کنند آن ماشین را بگیرند، مهم اینه که خود چی داری، الان باید به فکر خود باشی، همه الان سرگرم کار خودشون هستند که به این چیزا فکر میکنه، آدما امروزه ارزششون به داشته هاشونه اگه نداشته باشی کسی نگاهت هم نمی کنه معلوم نیست که این املاکی که وقف میشه دست آخر به کی میرسه، اینایی که دستشون تو دولته خودشون یه جوری زمین های وقفی رو بالا می کشند، الان از مردم میگیرند تو جیب خودشون میزارن یه پس مانده ای هم واسه توجیح کارشون و ظاهر سازی به این و اون می دند، اگه به فقیرا می دند پس این همه فقیر چیه که داریم، دولت داره پولش به کشورهای دیگه میده خرج کشورش از مردم می خواد بگیره. یه زمانی] فلانی[ اون زمین رو وقف کرد بعد از]…[ اسم بیمارستان عوض کردند و ]….[ گذاشتند، ]….[ مربوط به مدرسه بود الان خرابش کردند شده مجموعه ورزشی، منم کمک به دیگران دوس دارم ولی ترجیح میدم که خودم مستقیم به افراد بدم، هر ساله ایام محرم نذر کردم به یک خانواده کمک کنم، اگه بخوام زمینی وقف کنم جوری ازش استفاده میکنم، وضعیت اقتصادی خراب است الان مردم کلی مشکل دارند، تو این اوضاع گرونی و بی پولی کسی دیگه به این چیزا فکر نمی کنه، خدا روزیت جای دیگه بده مردم نون خوردن ندارند تو فکر وقف هستی گاهی که نمایشگاهی جهت خیریه راه اندازی می کنیم خیلی از افراد نسبت به چنین خیریه هایی بی اطلاع اند، عدم دسترسی یا نبود امکانات کافی برای اطلاع رسانی خیلی بر کمک های مردم اثر گذاره، اینکه افراد زیادی هستند که انواع و اقسام وسایل ارتباطی رو دارند اما همش با اطلاعات گوناگون مثل خبرهای جنگ و سیل و …. سروکار دارند و ما نمی توانیم به آنها اطلاع رسانی کنیم. خبرگزاری تابناک : چند وقتی است که نمایندگان مجلس شورای اسلامی، موضوع تحقیق و تفحص از سازمان اوقاف و امور خیریه را در مجلس مطرح کرده‌اند؛ واگذاری زمین‌های اوقافی، مشارکت در زمین‌خواری، از جمله اشکالاتی است که به این سازمان وارد است.(28 مهر 1393)، فقط در استان خراسان حدود ۴۰۰۰۰۰ هکتار که به ۴۳۸ قطعه تقسیم شده به حرم امام تعلق دارد (نگاه کنید به نقشه)، همچنین نگاهی به جمعیت ایران این مساله را به خوبی روشن می کند که تغییرات جمعیتی در ایران بسیار بالا بوده و این مساله در طول تاریخ باعث شده که زمین ها به نوعی قطعه قطعه شوند

 

گام دوم: کدگذاری محوری

در این مرحله بعد از کد گذاری متمرکز به علت تعداد فراوان آنها تبدیل به گد کذاری محوری شده اند که در این روندکدهای مشابه در یک طبقه جای داده شده اند و چند کد تبدیل به یک کد مفهومی  و مقوله بندی شدهاند .  در جدول زیر نتایج کدگذاری محوری ارائه شده است. در اینجا ما به جایگذاری مجدد کدها در طول متمرکز انجام شده دست زده ایم.

جدول(3) کدگذاری سطح دوم

مفاهیم	مقولات	مقوله محوری
الان مردم همه به فکر این هستند که همسایه اگه ماشینی دارد اونا هم بهتر از آن را بگیرند و یا تلاش کنند آن ماشین را بگیرند، مهم اینه که خود چی داری، الان باید به فکر خود باشی، همه الان سرگرم کار خودشون هستند که به این چیزا فکر میکنه، آدما امروزه ارزششون به داشته هاشونه اگه نداشته باشی کسی نگاهت هم نمی کنه	مصرف گرایی روزمرگی	فردگرایی
معلوم نیست که این املاکی که وقف میشه دست آخر به کی میرسه، اینایی که دستشون تو دولته خودشون یه جوری زمین های وقفی رو بالا می کشند، الان از مردم میگیرند تو جیب خودشون میزارن یه پس مانده ای هم واسه توجیح کارشون و ظاهر سازی به این و اون می دند، اگه به فقیرا می دند پس این همه فقیر چیه که داریم، دولت داره پولش به کشورهای دیگه میده خرج کشورش از مردم می خواد بگیره.	عدم اعتماد به دولت	خصوص سازی
یه زمانی] فلانی[ اون زمین رو وقف کرد بعد از]…[ اسم بیمارستان عوض کردند و ]….[ گذاشتند، ]….[ مربوط به مدرسه بود الان خرابش کردند شده مجموعه ورزشی،	عدم تحقق خواسته واقف تغییر نام موقوفات	مدیریت موقوفات
منم کمک به دیگران دوس دارم ولی ترجیح میدم که خودم مستقیم به افراد بدم، هر ساله ایام محرم نذر کردم به یک خانواده کمک کنم، اگه بخوام زمینی وقف کنم جوری ازش استفاده میکنم		فردیت وقف
وضعیت اقتصادی خراب است الان مردم کلی مشکل دارند، تو این اوضاع گرونی و بی پولی کسی دیگه به این چیزا فکر نمی کنه، خدا روزیت جای دیگه بده مردم نون خوردن ندارند تو فکر وقف هستی	کاهش  وضعیت معیشتی
گاهی که نمایشگاهی جهت خیریه راه اندازی می کنیم خیلی از افراد نسبت به چنین خیریه هایی بی اطلاع اند، عدم دسترسی یا نبود امکانات کافی برای اطلاع رسانی خیلی بر کمک های مردم اثر گذاره، اینکه افراد زیادی هستند که انواع و اقسام وسایل ارتباطی رو دارند اما همش با اطلاعات گوناگون مثل خبرهای جنگ و سیل و …. سروکار دارند و ما نمی توانیم به آنها اطلاع رسانی کنیم.	عدم ارتباط سازمان های خیریه با مردم	ازدحام رسانه
تحلیل های اسنادی
مفاهیم	مقولات	مقوله محوری
خبرگزاری تابناک : چند وقتی است که نمایندگان مجلس شورای اسلامی، موضوع تحقیق و تفحص از سازمان اوقاف و امور خیریه را در مجلس مطرح کرده‌اند؛ واگذاری زمین‌های اوقافی، مشارکت در زمین‌خواری، از جمله اشکالاتی است که به این سازمان وارد است.(28 مهر 1393)	عدم نظارت	عدم مدیریت موقوفات
فقط در استان خراسان حدود ۴۰۰۰۰۰ هکتار که به ۴۳۸ قطعه تقسیم شده به حرم امام تعلق دارد (نگاه کنید به نقشه)	اشباع وقف	اشباع وقف
همچنین نگاهی به جمعیت ایران این مساله را به خوبی روشن می کند که تغییرات جمعیتی در ایران بسیار بالا بوده و این مساله در طول تاریخ باعث شده که زمین ها به نوعی قطعه قطعه شوند	تغییر جمعیتی

گام سوم: کدگذاری تئوریکی

در این مرحله مقولاتی که ترکیب مفاهیم اولیه  ساخته شده در ارتباطی منطقی با یکدیگر با شکل گیری نظریه کمک می کنند در این مرحله ، مقوله ها به صورت یک شبکه با هم در ارتباط قرار می گیرند، و نظریه به تدریج ظهور می یابد( شریبر[6]،2001، نیومن[7]،2006). گوید مقولات به عنوان یک فرضیه بهم مرتبط اند به طور کوتاه کدهای تئوریکی شبیه یک فرضیه امکان ارتباط دادن میان رده هایی که ما در کدگذاری متمرکز انجام دادیم و امکان پذیر می سازد(چارمز،2006:  63). در این تحقیق مقوله های عمده را در مرحله نهایی به صورت مدل زیر با هم مرتبط ساخته ایم. از مقوله های  این تحقیق می توان به عدم مدیریت موقوفات، عدم اعتماد دولت، فردگرایی، مصرف گرایی، ازدحام رسانه، اشباع وقف، کاهش وضعیت معیشتی و فردیت وقف اشاره کرد که به تفصیل شرح داده خواهد شد.  مدل مفهومی تلاش برای شناختن آسیب های وقف به صورت زیر است.

 

شکل 1 – آسیب شناسی وقف

 

مدیریت ضعیف وقف ها می تواند به وقوع آسیب هایی منجر شود و بنظر می آید که عدم انتخاب مدیران کارآمد و همچنین نداشتن چارچوب مناسبی باعث تغییراتی نسبت به وقف شده است. مدیریت اوقاف را می توان آشنایی و تخصص در امور وقف ها که بسیار متفاوت از یکدیگر اسند دانست و بتوان به شیوه کارآمد از آن بهره برد. لازم است که تدابیری اندیشیده شود که به ارزیابی عملکرد مدیران پرداختند تا در صورت داشتن هرگونه نقطه ضعف در بر طرف کردن آن کوشش شود. چرا که فعالیتی که در این حوزه صورت می گیرد مانند یک زنجیره عمل می کند و از یک حوزه به حوزه دیگر انتقال پیدا می کند در واقع آنچه که ما به صورت مدیریت ضعیف می بینیم عاملی است که به صورت بی اعتمادی به دولت بروز پیدا می کند که نمود آن در در مناسبات دولت مانند وقف می توان دید.

عدم اعتماد به دولت، ویژگی فرهنگی است که قابل تغییر است اگر بی اعتمادی به دولت در یک جامعه نهادینه شود ممکن است که آن جامعه بابحران های فراوان روبرو شود همانطور در قبل به آن اشاره شد یکی از مهمترین ارکان اعتمادسازی، مدیریت درست می باشد با یک مدیریت اثر بخش می توان در جهت اعتماد سازی گام برداشت جامعه ای که دولت و مردم به یکدیگر حد قابل قبولی از اعتماد را دارند می توانند بهتر و مناسب تر با مشکلات روبرو شوند و راه خویش را بازشناسند.همچنین باید دانست که زمانی اعتماد از دست می رود، بدست آورد دوباره آن کار دشواری است و به سختی می توان به اوضاع قبل بازگشت عدم اعتماد به دولت باعث شده است که افراد دیگر جهت وقف اعتمادی به دولت و نهاد های وابسته نکنند و به جای آن ترجیح دهند آن را در جهت دیگر مسایل صرف نمایند یا به بخش های دیگر و با رویه ای دیگر انجام دهند که در ادامه بدان خواهیم پرداخت.

بحث منافع فردی و مصالح جمعی و تعارض میان آن دو، سابقه ای غنی در ادبیات علوم انسانی و اجتماعی دارد فردگرایی در قرون نهایی جایگاه ویژه ای پیدا کرداما توصیه به تعقیب نفع فردی به تدریج با مشکلاتی همراه شد، بدین صورت که در برخی موارد، دنبال کردن نفع فردی کوتاه مدت، جامعه وابسته فرد را نیز با مشکلاتی همراه کرد که نه خواسته و نه مطلبوب فرد بود(جوادی یگانه و هاشمی،1387: 131-132). متاسفانه نه فردگرایی که در ابتدا به آن توصیه شد بلکه فردگرایی لجام گسیخه ای که این نوع آزادی را در یک نوع رفتار مصرف گرایی خلاصه کرده است اثرات نامطلوبی بر جامعه گذاشته است.

مصرف گرایی مصرف تمام ابعاد زندگی ما را دربر گرفته است. و می توان گفت که بخش بزرگی از تغییرات جوامع امروزی به تحولات نظام سرمایه داری به ویژه در حوزه های تولید و مصرف وابسته شده است.  این کالاها در عمومی کردن مصرف نه برای تامین نیازهای مردم بلکه برای تامین خواست های القا شده به آنها نقشی بسزایی ایفا می کنند. مصرف گرایی اصالت دادن به مصرف است. آثار منفی این پدیده به آثار اقتصادی اتلاف منابع و منحرف کردن منابع از ظرفیت های تولیدی محدود نمی شود بلکه عوارض اجتماعی، فرهنگی و سیاسی گسترده ای برای جوامع بشری و به ویژه برای جوامع در حال توسعه و رشدنایافته و بنابراین جامعه ایرانی دربر داشته است که مسیر توسعه این کشور ها را منحرف کرده است و بدون تردید یکی از عوامل از رشدماندگی این جوامع است. جریان مصرف گرایی در حوزه های اقتصادی اجتماعی فرهنگی کشور، جریانی قدرتمند است که راه را برای مصرف کالاهای تجملی باز می کند و به تدریج، فرهنگی از مصرف را در میان قشرهای گوناگون اجتماعی نهادینه می سازد. ایجاد نیازهای جدیدی در گروه های خاص، ورود کالاهای خارجی و وارداتی،(نصرتی،1392) زمینه ای را برای پرداختن و اهمیت به مسائل جمعی باز می دارد و بدین ترتیب توجه فرد را به جای توجه به دیگری به خود تغییر داده است. و در میان از مانعی  است برای وقف که توجه به دیگری به جای خود است.

امروزه در کشور ایران مشکلات مدیریتی سبب شده است که فقر در ایران افزایش یابد بنابر آنچه در مصاحبه ها اشاره شده برخی از مردم در فقر بسر می برند و برخی دیگر نزدیک خط فقر می باشند تمام این مشکلات منجر به تاثیر زیادی بر وقف شده است وقتی ملتی فقیر تر می شود نسبت به انجام عمل وقف به صورت نذری و کمک فردی بیشتر نمود پیدا می کند تا از راه کمک به یک سازمان خیریه که اصلاح “فردیت وقف” را به آن نسبت داده ایم.

ازدحام رسانه از دیگر موضوعاتی است که باید به آن توجه شود در واقع نبود رسانه مناسب بین مردم و موسسات خیره باعث شده است که بستر مناسبی برای این ارتباط وجود نداشته باشد. همجنین از دیگر تغییرات رفتاری نسبت به وقف این است که برخی جلوه ها و صورت های وقف مثل وقف زمین نیز به خاطر تغییرات جمعیتی و واگذاری زمین ها در گذشته کمتر شده که اصلاح اشباع وقف را به آن نسبت داده ایم به صورت تغییر در رفتار وقف کننده به صورت نذری ها و کمک های مالی فردی در آمده است.

 

نتیجه گیری

هرجامعه ای متناسب با نظام فرهنگی خود، نوع ویژه ای ازمشارکت مردمی را داراست. وقف از جمله موضوعات بین رشته ایی است که به رغم ظرفیت وسیع آن کمتر مورد تحقیق پژوهشگران قرار گرفته است. وقف ارتباط تنگاتنگي با مصالح عمومي دارد و تاثیر بسزایی در حل مشکلات اجتماعی دارد. اين مقاله به بررسي آسيبها و موانع توسعه فرهنگ وقف در جامعه پرداخته است این پژوهش از دو روش بهره می برد یکی روش اسنادی و دیگری روش زمینه­ای می باشد. جامعه مورد مطالعه این تحقیق جمعی از روحانیون و کسبه تهران و شهرک های مجاور آن است که اطلاعات به صورت مصاحبه جمع آوری شده است. یافته نشان می دهد که عواملی گوناگون در این روند موثر بوده است

مدیریت ضعیف، عاملی است که به صورت بی اعتمادی به دولت بروز پیدا می کند. عدم اعتماد به دولت باعث شده است که افراد دیگر جهت وقف اعتمادی به دولت و نهاد های وابسته نکنند و به جای آن ترجیح دهند آن را در جهت دیگر مسایل صرف نمایند یا به بخش های دیگر و با رویه ای دیگر انجام دهند همچنین فردگرایی لجام گسیخته ای به تغییر در رفتار افراد به صورت مصرف گرایی درآمده است و بدین ترتیب توجه فرد را به جای توجه به دیگری به خود تغییر داده است.

تاثیر فقر نیز باعث شده که عمل وقف به صورت نذری و کمک فردی بیشتر نمود پیدا می کند تا از راه کمک به یک سازمان خیریه که اصلاح “فردیت وقف” را به آن نسبت داده ایم.

ازدحام رسانه از دیگر موضوعاتی بود که به آن اشاره شد در واقع نبود رسانه مناسب بین مردم و موسسات خیره باعث شده است که بستر مناسبی برای این ارتباط وجود نداشته باشد. همجنین از دیگر تغییرات رفتاری نسبت به وقف این است که برخی جلوه ها و صورت های وقف مثل وقف زمین نیز به خاطر تغییرات جمعیتی و واگذاری زمین ها در گذشته کمتر شده که اصلاح اشباع وقف را به آن نسبت داده ایم به صورت تغییر در رفتار وقف کننده به صورت نذری ها و کمک های مالی فردی در آمده است.

در کل آنچه که میتوان مشاهده کرد اینست که وقف در واقع دو رویه به خود گرفته است در یک رویه ما شاهد این هستیم که روند وقف رشد نزولی پیدا کرده است در رویه دیگر ما شاهد تغییر نوع وقف هستیم که از صورت دوم یعنی کمک و واگذاری اموال از راه موسسات و سازمان ها، وارد صورت اول یعنی کمک های مستقیم به صورت نذری و  کمک های فردی شده است.

 

منابع:

ذکایی، پرویز(1381)، وقف در ایران باستان »، فصلنامه میراث جاویدان، سال دهم، شماره 37

دهخدا، على اكبر(1382)، لغت نامه دهخدا، تهران: انتشارات امير كبير، چاپ پنجم.

رحیمی، حمید و یزدخواستی، علی  (1391) ،» جایگاه فرهنگ در آموزه های دینی ما،» مجموعه مقالات همایش ملی وقف (با تاکید بر آموزش علی)، دانشگاه کاشان 315- 334

شاه حسینی، پروانه) 1375) وقف شناسی جغرافیایی شهر تهران؛ دورههای قاجار و پهلوی نشریه تحقیقات جغرافیایی، شماره 42

فرشي،سيدعلي اکبر(1381)،قاموس قرآن.ج7،تهران: انتشارات دارالكتاب الاسلاميه

صحرانورد، بهنام و اسدی، بهراد)1391) جایگاه فرهنگ در آموزه های دینی ما «، مجموعه مقالات همایش ملی وقف (با تاکید بر آموزش عالی)، دانشگاه کاشان، 315- 334

عاملی، احمد و خورسندی آقایی، احمد (1384)، قنات در ایران، مطالعه قنات های شهر تهران، انتشارات شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری،تهران

مسجد جامعی، احمد (1377) مشارکت فرهنگی و فرهنگ مشارکت «، مجله ی پیوند، پنجمین کنگرهی سراسری انجمن های اولیا و مربیان

گنجی، محمد، نیازی، محسن و احسانی راد فاطمه(1393)  مشارکت در امور خیریه و وقف، پیش درآمدی بر توسعه ی پایدار،   فصلنامه ی مطالعات توسعه ی اجتماعی- فرهنگی، دوره ی سوم، شماره ی 4، بهار 94 ، صفحات 25- 45

ایرانپور سحر(1388)، قبض در وقف از نظر فقه و حقوق، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده مرکز تهران-گروه حقوق، دانشگاه پیام نور

گنجی، محمد و الماسی بیدگلی، احسان (1391) تبیین وضعیت نیکوکاری در بین شهروندان  مجموعه مقالات همایش ملی وقف )با تأکید بر آموزش عالی( ، دانشگاه کاشان، 110

کلانتری خلیل اباد،حسین صالحی،احمد و رستمی، قهرمان (1389) نقش تاریخی وقف در شکل گیري شهر اسلامی (مطالعه موردی اصفهان) فصلنامه علمی-پژوهشی شماره اول، صفحات 33- 43

عمید حسن (1389)، فرهنگ فارسی، علیزاده عزیزاله ، تهران، انتشارات راه رشد

ناصحی، مهدی و شادپی، محبوبه (1387)بانک وقف پول، فرصت ها و چالش ها، وقف و تمدن اسلامی، ج2 ، تهران: انتشارات اسوه،160-137

نصرتی محمود (1392)، تکوین مصرفگرایی در ایران،پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران

جوادی یگانه محمد رضا و هاشمی سید ضیا (1387)، نگاهی جدید به مناقشه فردگرایی و جمع گرایی در جامعه شناسی، فصلنامه نامه علوم اجتماعی، شماره 33، تهران

 

Charmaz Kathy (2006), Constructing Grounded Theory – A Practical Guide through Qualitative Analysis, London, SAGE Publications.

[1] bone

[2] Kathy charmaz

[3] focused coding

[4] Axial Coding

[5] Theoretical Coding

[6] Schreiber

[7] Neumann