مطالعه ، ارزیابی و تجربه های ملی امور خیر در زمینه بحرانهای ملی در کشور

مطالعه ، ارزیابی و تجربه‎های ملی امور خیر در زمینه بحران‏های ملی در کشور
پرویز گرشاسبی1، ابوالقاسم حسین پور2 ، مهدی شفقتی3*
1 معاون آبخیزداری ، امور مراتع و بیابان سازمان جنگلها ، مراتع و آبخیزداری کشور
2 مدیر کل دفتر کنترل سیلاب و آبخوانداری سازمان جنگلها ، مراتع و آبخیزداری کشور
3 معاون مدیر کل دفتر کنترل سیلاب و آبخوانداری سازمان جنگلها ، مراتع و آبخیزداری کشور

M_shafaghati70@yahoo.com

چکیده:
ایران اسلامی با استعدادهای سرشار معنوی و مادی و ذخائر و منابع غنی و متنوع و زیرساخت‌های گسترده و مهم‌تر از همه، برخورداری از نیروی انسانی متعهد و کارآمد و دارای عزم راسخ برای پیشرفت، از الگوی اقتصادی بومی و علمی برآمده از فرهنگ انقلابی و اسلامی که همان اقتصاد مقاومتی است، پیروی میکند.در این راستا و با عنایت به رهنمودهای مقام معظم رهبری در زمینه تبیین سیاستهای اقتصاد مقاومتی و حضور فعال مردم در تمامی عرصه های اقتصادی و فرهنگی با اعمال مدیریت جهادی و نیز کاهش هزینه های جاری دولت، ضروری است زمینه های فعالیت و حضور و مشارکت فعال مردم در فعالیتهای جمعی بخصوص در عرصه های منابع طبیعی پررنگ تر لحاظ گردند. تحقیق حاضر سعی دارد با ارائه روش تحقیق تحلیلی- توصیفی و میدانی و بر اساس ایجاد سیاست های جاری دولت مبنی بر کاهش هزینه ها و نیز ارتقاء سطح مشارکت های مردم و بهره بردران در فعالیت های بخش منابع طبیعی و منابع آب و خاک و با ارائه مدل و چارت فرآیند مشارکت خیرین در طرحها و پروژه های آبخیزداری و آبخوانداری در کشور و همچنین ضرورت استفاده از توان آبخيزنشينان در شناخت مسایل و مشکلات حوزه هاي آبخيز و واولویت بندی انها و نهایتا جلب سرمایه بخشهای خصوصی وحضور خیرین آبخیزداری در اجرای فعالیتها ، به معرفی این بخش از فعالیت ها و امور خیر در بخش تخصی مربوطه بپردازد .

کلمات کلیدی:
امور خیر؛ آبخیزداری و آبخوانداری ؛ دانش بومی ؛ چارت خیرین
مقدمه
با عنایت به محدودیت های منابع آب در کشور، خاصه در اقالیم خشک و نیمه خشک کشور، بیلان منفی آبخوان های زیرزمینی و دیگر چالش های پیش رو در این زمینه اهمیت پرداختن به آبخیزداری و آبخوانداری در سرزمین خشک و نیمه خشک ایران را دو چندان نموده است.
حفاظت از منابع آب و خاک، پایداری و سلامت آبخیزهای کشور، حفظ توازن اکولوژیک عرصه های منابع طبیعی، حفظ و بهبود شاخص های تولید ملی در بخش کشاورزی و تأمین امنیت غذایی، ارتقایی سهم استحصال و بهره برداری از نزولات آسمانی و بارش های جوی در پهنه سرزمینی کشور، همه و همه در جهت تحقق راهبرد اساسی و استراتژیک کشور در جهت خودکفایی و اقتصاد مقاومتی است. این مهم با توجه به گستره وسیع حوزه های آبخیز کشور و نیاز فراوان به انجام طرح های آبخیزداری و آبخوانداری بدون حضور مردم میسر نخواهد گردید. در این بین مشارکت خیرین در توسعه فعالیت های زیر بنایی آبخیزداری امری بسیار مهم و در این برهه از تاریخ کشور عزیز اسلامی مان در گذر از پیچ تاریخی دهه چهارم انقلاب اسلامی، حیاتی و سرنوشت ساز می باشد.
امید است همدلی دولت و ملت در امر توسعه آبخیزداری با مشارکت خیرین فصل جدیدی در فعالیت این بخش از کشور و مردمی کردن زیربناهای اقتصادی با حرکت از سوی آبخیزداری دولتی به سوی آبخیزداری مردمی به فضل الهی محقق گردد.

مواد و روشها
سياست هاي كلان آبخيزداري
 ترویج مدیریت جامع در کشور
 پيشگيري و مهار سيل، بهره برداري از سيلاب،‌تغذيه آبخوانها و مقابله با پيامدهاي خشكسالي در راستاي حفظ تعادل اكولوژيك عرصه هاي منابع طبيعي
 كنترل سيلاب در سرشاخه هاي آب شيرين قبل از تماس با گنبدهاي نمكي و ورود به رودخانه هاي شور
 مديريت رواناب و سيلاب حوزه هاي آبخيز شهري و روستايي و ايمن سازي آباديها از حوادث سيل
 حفاظت خاك و مهار فرسايش و رسوب بويژه در حوزه آبخيز سدهاي مخزني
 اصلاح كاربري اراضي و بهره برداري از اراضي متناسب با استعداد سرزمين

اهداف آبخیزداری و آبخوانداری :
 یکی از برنامه های راهبردی وزارت جهاد کشاورزی در اقتصاد مقاومتی
 چند منظوره بودن (حفظ آب و خاک) و کمک به پایداری توسعه کشاورزی
 منطبق بر نیازهای بهره برداران در حوزه های آبخیز
 بهبود معیشت روستائیان و تحقق اهداف ارتقاء درآمد
 اقبال بالا از سوی مردم و درخواست های مسؤولین کشوری و استانی
 تنوع اقدامات آبخیزداری (مکانیکی، بیومکانیکی، بیولوژیکی و مدیریتی) و عدم نیاز به تکنولوژی پیچیده
 پراکندگی اجرائی مناسب در سطح کشور و رعایت عدالت در توزیع ثروت ملی
 امکان اجراء در مناطق دورافتاده و صعب العبور
 دارای نسبت فایده به هزینه بطور متوسط 4.7 (چهار و هفت دهم برابر)
 ارزانتر بودن نسبت به سایر روشهای ذخیره آب

قوانین و اسناد بالادستی :
سیاستهای کلی نظام در بخش محیط زیست
 بند 1(مدیریت جامع منابع حیاتی)
 بند 9 (تعادل بخشي و حفاظت كيفي آب‌هاي زيرزميني از طريق اجراي عمليات آبخيزداري، آبخوان‌داري، مديريّت عوامل كاهش بهره‌برداري از آب‌هاي زيرزميني و تبخير وكنترل ورود آلاينده‌ها)
سياست های كلی نظام در بخش منابع طبيعی
 ايجاد عزم ملی بر احيای منابع طبيعی تجديد‌شونده و توسعه پوشش گياهی
 شناسایی و حفاظت منابع آب و خاک و ذخایر ژنتيكی گياهی ـ جانوری
 اصلاح نظام بهره‌برداري از منابع طبيعي و مهار عوامل ناپايداري اين منابع و تلاش براي حفظ و توسعه آن.
بند 4 از سیاستهای کلی نظام در بخش آب: (رعایت تناسب طرحهای سدسازی و آبخیزداری)

ماده 7 قانون توسعه و بهینه سازی آب شرب شهری و روستایی:
 وزارت نیرو از محل اعتبارات حاصله از اجرای مواد (5) و (6) این قانون و به تناسب اعتبارات دریافتی مکلف است اقدامات زیر را انجام دهد:
 ب: در مواردی که تأمین کسری آب صرفاً با عملیات آبخیزداری ممکن باشد تأمین اعتبار مورد نیاز و با هماهنگی وزارت جهاد کشاورزی طرحهای ذی‏ربط را اجرا نماید. وزارت جهاد کشاورزی مکلف است همکاری لازم را به‏عمل آورد. (مصوبه مورخ 95/12/24 مجلس شورای اسلامی)

قانون افزایش بهره وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی شامل مواد :
 ماده11- شناسايی و كنترل كانونهای بحرانی فرسايش آبی، بادی
 ماده13- تعیین خسارات وارده به خاک و پوشش گیاهی
 ماده14- حفظ و توسعه پايدار زيست محيطی (اكولوژيكی) عرصه‌های طبيعی و ايجاد تعادل جمعيت دام موجود در مراتع كشور
 ماده 27- جبران ترازنامه (بيلان) منفي آب هاي زيرزمينی دشت هاي كشور

تبصره ماده 38 قانون برنامه ششم توسعه کشور :
تبصره ـ دولت مجاز است از طريق تشويق سرمايه گذاران بخش خصوصي و يا عقد قرارداد با آنان نسبت به موارد اين بند اقدام نمايد.
ـ اجراي عمليات آبخيزداري و حفاظت از خاک و آبخوان حداقل درسطح ده ميليون هکتار
یافته ها

محور های توسعه فرابخشی آبخیزداری و آبخوانداری :
برنامه‏ریزی اجرای طرحهای اقتصاد مقاومتی در بخش آبخیزداری و آبخوانداری و برنامه ششم با استفاده از توان سازمان بسیج مستضعفین
 مشارکت مردم و خیرین در توسعه اقدامات آبخیزداری و آبخوانداری
 مشارکت نهاد ها و وزارت خانه ها ( معاونت محترم علمی و فناوری ، وزارت محترم نفت و…)
 تعمیم الگوی مدیریت جامع با مشارکت مردم درحوزه های آبخیز پایلوت استان ها
 مصوبات بیست و هفتمین جلسه شورای عالی آب
 مصوبه شورای امنیت ملی در خصوص توسعه اقدامات آبخیزداری و آبخوانداری حوزه‎‏های مرزی و سواحل

الگوی مدیریت جامع حوزه های آبخیز با مشارکت مردم و انسجام سازمانی
بکارگیری نتایج حاصله ناشی از اجرای موفق پروژه های بین المللی در تدوین مدل مدیریت جامع حوزه های آبخیز با مشارکت مردم و انسجام سازمانی مانند :
پروژه احیای مناطق تخریب یافته بیابانی با مشارکت مردم (ترسیب کربن)، پروژه مديريت يكپارچه و مشاركت مدارانه منابع آب و خاك و توسعه اقتصادي، اجتماعي (حبله رود)، پروژه تقویت و انسجام سازمانی برای مدیریت یکپارچه حوزه های آبخیز(مناريد)
تعمیم الگوی مدیریت جامع با مشارکت مردم درحوزه های آبخیز پایلوت استان ها
برنامه‏ریزی اجرای طرحهای اقتصاد مقاومتی بیابان‏زدایی ، آبخیزداری و آبخوانداری در سال 95 و برنامه ششم با استفاده از توان سازمان بسیج مستضعفین و مشارکت مردم با مدل مدیریت جامع حوزه های آبخیز

شکل شماره 1- نمونه ای از فعالیت ها و حضور خیرین در زمینه تامین آب و اجرای پروژه های آبخیزداری و آبخوانداری در استان هرمزگان

پتانسيل ها و ضرورت هاي مشاركت خیرین و جوامع محلی در فعاليتهاي آبخيزداري:

– گستره وسيع عرصه آبخيزهاي استان و عدم تكافوي سرمايه گذاري دولت با توجه به محدوديت امكانات و منابع اعتباري
– كوچك بودن ، پراكندگي و قابليت اجراي فعاليت هاي آبخيزداري در اغلب مناطق و فراهم ساختن زمينه هاي پايداري و توسعه – منابع ملي و عمران و آباداني مناطق روستايي در راستاي تحقق عدالت اجتماعي .
– كنترل سيلاب سرشاخه ها بويژه سرشاخه هاي آب شيرين قبل از شور شدن و بهره برداري از آن در راستاي پايداري توليد – — كشاورزي و عرصه هاي طبيعي و كمك به بهبود و استمرار مشاغل روستايي و عشايري .
– ظرفيت بالا و توان اجرايي ساكنان مناطق روستايي بويژه آبخيزنشينان و بهره برداران در جهت احياي حوزه هاي آبخيز.
– ضرورت استفاده از توان آبخيزنشينان در شناخت مسایل و مشکلات حوزه هاي آبخيز و واولویت بندی انها
– ناتوانی سیستمهای بالا به پایین ( top-down )در مدیریت منابع طبیعی و لزوم تغییر دیدگاهها
– دخيل شدن مردم در مديريت سرزمين و افزايش درك عمومي در حفاظت و بهره برداري از منابع طبيعي
– نیل به توسعه پایدار سرزمین با ایجاد امنیت اقتصادی و عدالت اجتماعی
– ظرفيت مشاركت پذيري فعاليت هاي آبخيزداري و هم سويي آن با بهبود توليد و توسعه روستايي

نتایج

برنامه اقدام و عمل آبخیزداری با مشارکت خیرین در کشور:

قرار گرفتن آبخیزداری بعنوان کار “خیر” در بین مردم و احساس مسئولیت تک تک مردم در توسعه اینگونه فعالیت زیربنایی که تا قبل از این در قالب فعالیت عمرانی و زیر بنایی به عنوان وظیفه حکومت تلقی می شد، بزرگترین و مهمترین دستاورد حضور مردم و خیرین در اجرای طرح های آبخیزداری به شمار می رود.
هر چند ارزیابی دقیق نتایج حاصل از مشارکت خیرین در فعالیتهای آبخیزداری که امری نو و در سنوات اخیر در برخی نقاط کشور در حال گسترش می باشد، نیازمند مطالعه و پژوهش بیشتر در این زمینه است. اما نتایج اولیه حاصل از اینگونه کار پربرکت و ارزشمند، نشان از بروز نقطه عطفی در تاریخ فعالیتهای آبخیزداری در کشور می باشد.

– سرمايه گزاري خيرين شيوه نوين و الگوي برتر در اجراي طرح هاي آبخيزداري:
فرایند گردش کارپروژه های خیرین:
– شناخت مشکل و طرح مساله توسط مردم
– معرفی راهکارهای حل مشکل توسط مردم
– حضور کارشناسان در محل و در جمع مردم و بازدید از منطقه بهمراه مردم
– بررسی گزینه های ارائه شده توسط مردم
– انتخاب گزینه ارجح و توجیه مردم نسبت به آن
– امضای تفاهم نامه و قراداد با فرد یا افراد خیر
– طراحی ،اجرا و نظارت

نمودار و چارت فرایند مشارکت خیرین در طرح ها و پروژه های آبخیزداری و آبخوانداری در کشور

نمونه هایی از جلوه مشارکت مردم در طرحهای آبخیزداری و آبخوانداری:

گنجينه عظيم دانش بومي آبخيزداري در استان های مختلف کشور و وجود زمينه هاي مناسب مشاركت خیرین و سایر اقشار مردم در امور آبخيزداري در سطح استان، قابليت هاي فراواني را در اين بخش متناسب با نياز مردم ايجاد نموده است. انواع مختلف مشاركت جوامع محلي در توسعه آبخيزداري در مناطق مختلف غرب، شرق و جزاير استان مشهود است.

 تاكنون بيش از 4000 بند كوتاه آبخيزداري با مشاركت مستقيم مردم در منطقه بشاگرد و در سطح حوزه آبخيز جگين استان هرمزگان اجرا شده است.
 بند کنترلی با هدف احیاء قنوات حوزه سد پانزده خرداد با مخزنی بالغ بر 40 هزار مترمکعب در شهرستان خمین استان مرکزی
 پروژه زیتون کاری در شهرستان گالیکش استان گلستان
 35 مورد حوضچه تغذیه مصنوعی با هدف جمع آوری آب در فصول غیرزراعی در شهرستان های شیراز، خنج و لارستان استان فارس

حاميان خير :
توجه مردمي به آب امري مهم و حياتي تلقي مي گردد نه از آن جهت كه فقط هزينه اي را متحمل گردند بلكه بر اين اساس كه باور عمومي همواره توانسته است راهشگاي حل مسائل باشد.
بهره گيري از سرمايه عظيم مردمي، در جهت حفظ عاليترين نعمت مادي زمين ‹‹آب›› گامي ازرنده در راهي است كه نبي اكرم(ص) آن را رسيدن به مقام بهترين مردم مي دانند يعني نافع ترين مردم براي ساير مردم.

ویژگیهای کار خیر بعنوان کار ماندگار:
1- منطبق بر عقل و وحی می باشد
2- نیت در عمل
3- دوام و استمرار کار خیر
4- کار پرفایده است
5- کم هزینه و پر سود باشد
6- سرعت در انجام کار
7- توجه به معیشت و نیاز جوان

خیرین در برنامه ششم توسعه
ردیف چهارم بند ب ماده 79 برنامه ششم توسعه- بسط و توسعه نقش مردم و سازمانهاي مردم نهاد در حوزه هاي مشاركتهاي گروهي و تأمين مالي مبتني بر رويكرد خير اجتماعي و تلاش در جهت جلب مشاركت بيشتر ذينفعان در تأمين منابع مورد نياز.

پیشنهادات
1- تعیین معافیت مالیاتی برای خیرین آبخیزداری و آبخوانداری بر مبنای میزان اثربخشی و حجم نقدینگی ارائه شده توسط خیران
2- تعیین امتیازات تجاری در داخل و خارج از کشور برای خیرین
3- ایجاد امکان واگذاری بهره برداری از پروژه های احداثی به خیرین
4- تعیین امکان بهره گیری از تسهیلات بانکی کم بهره برای خیرین آبخیزداری
5- معرفی و تجلیل از خیرین پیشرو آبخیزداری و آبخوانداری در سطوح مختلف ملی و استانی
6- ایجاد امکان ورود به بازار بورس در زمینه فروش عواید و تولیدات حاصل از ایجاد پروژه های آبخیزداری و آبخوانداری
7- ایجاد راهکارهای قانونی بهره گیری از نیروهای سرباز و همچنین زندانیان در اجرای پروژه های آبخیزداری و آبخوانداری

منابع:
اوکلی، پیتر، مارسدن، دیوید، ، رهیافتهای مشارکت در توسعه روستایی ، انتشارات مرکز تحقیقات روستایی وزارت جهاد کشاورزی ، 1370
باغستانی میبدی، ناصر، اختصاصی، محمد رضا ، مشارکت مردمی و مکانیم های اجرایی آن در بخش منابع طبیعی تجدید شونده کشور، مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام استان یزد ، 1392
خلد برین ، علی،گنجی، محمد رضا، نگرشی بر جلب مشارکت مردم در اجرای برنامه ها منابع طبیعی، سازمان جنگلها ،مراتع و آبخیزداری کشور،دفتر تثبیت شن ، 1393
سعدی،حشمت الله، زمینه های مشارکت مردمی در توسعه پایدار منابع طبیعی، سازمان جنگلها ،مراتع و آبخیزداری کشور ، 1383
شفقتی ، مهدی ، تجارب اجرایی و موفق خیرین در پروژه های آبخیزداری در کشور ، (مطالعه موردی خیرین استان هرمزگان) ، اولین همایش ملی خیر ماندگار ، 1395
فصل نامه های شماره های 17،19، 33 و 42 سازمان جنگلها ،مراتع و آبخیزداری کشور
ملک محمدی، ایرج ، تحقیقی پیرامون شاخص های مشارکت مردمی در مدیریت منابع طبیعی، دانشگاه تهران ،گروه ترویج و آموزش کشاورزی ، 1384