سناریویی بر انجام فعالیتهای خیرخواهانه

سناریویی بر انجام فعالیتهای خیرخواهانه
نعمت الله موسی پور 1، اکرم حمیدی نصرآباد 2
1، استاد،گروه علوم تربیتی، دانشگاه فرهنگیان
2 دکتری برنامه ریزی درسی، نویسنده مسئول مکاتبات: hamidinasrabad@gmail.com

چکیده:
سناريونگاري روشي موثر و کارآمد براي آينده نگاري است. طي سال هاي اخير پژوهش هاي فراواني در مورد روش هاي سناريونويسي انجام شده است و موفقيت هاي چشمگيري در چارچوب هاي روش شناختي آن به دست آمده است. هدف اصلي توسعه سناريوها برانگيختن انديشه درباره رخدادهاي ممکن، پيش فرض هاي مرتبط با اين رخدادها، فرصت ها و تهديدهاي ممکن و روش هاي اقدام است. مقاله حاضر نیز از روش آینده پژوهی با عنوان سناریو نویسی بهره می‌گیرد تا به این سوال پاسخ دهد که انجام فعالیتهای خیرخواهانه در سالهای آینده چگونه خواهد بود. با استفاده از ادبیات مربوطه، پنج سناریوی بی شگفتی، خوش بینانه، بدبینانه، فاجعه و معجزه را بیان می‌کند. این سناریوها می‌تواند به برنامه ریزی استراتژیک موسسات خیریه کمک زیادی کنند. در برنامه‌ریزی این سناریوها مسلما عوامل اصلی سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و فناوری تاثیرگذار خواهد بود و آینده پژوهی می‌تواند به ما کمک کند تا مسیرهای ممکن بر انتخابهای استراتژیک موسسات خیریه را درک کنیم.

کلمات کلیدی: سناریو، خیریه، فعالیت خیرخواهانه

مقدمه
فعالیت خیرخواهانه فرآیندی داوطلبانه در جستجو و توزیع مجدد منابع مادی و غیر مادی از افراد و سازمان ها است، بدون اینكه چشم انداز بهبود رفاه خودشان با این هزینه باشد و در داخل انجام شود و به افراد دیگر آسیب نرساند. در چارچوب قانون، نه تنها دریافت کنندگان مزایا، بلکه کل جامعه از این اقدام سود می برد و بخشی از تعهدات اجتماعی نیز اعمال می‌شود. از این رو ، خیریه شامل چنین اعمالی است که به معنای متعارف کلمه در مفهوم منافع عمومی قرار می‌گیرد و شامل کمک فردی به شخص خاصی است که برای کل جامعه مفید است. تجزیه و تحلیل رویکردهای مختلف از تعریف خیریه نشان می‌دهد که در میان محققان درک مشترکی از ذات پدیده وجود ندارد ولی آنچه در تمام تعاریف مشترک است خیریه را کمک رایگان به نیازمندان می دانند اما اینکه چه نوع کمکی باید به خیریه نسبت داده شود؟ چه کسی موضوع و هدف خیرات است؟ چه مکان و کارکردهای خیریه در جامعه وجود دارد؟ اشاره‌ای نشده است ( جی. شلوی و همکاران، 2:2019).
خیریه ها و سازمان‌های مردم‌نهاد در زمینه‌های مختلفی کار می‌کنند و طبقه بندی آنها معمولا بر حسب نوع فعالیتی که انجام می‌دهند و نیز حوزه‌ای که تحت پوشش آنها قرار آنها در سطح محلی، ملی، منطقه‌ای یا بین‌المللی قرار دارد، دسته بندی می شوند لذا نحوه فعالیت و روش کار آنها متفاوت است. برخی از خیریه ها و سازمان‌های مردم‌نهاد خود مستقیماً در زمینه فقرزدایی اقدام عملی انجام نمی‌دهند، بلکه با ارائه‌ی طرح‌ها و روش‌های مختلف اقتصادی، بودجه‌ای برای کمک به NGO محلی فعال برای فقرزدایی فراهم می‌کنند. درحقیقت این سازمان‌ها با اعطای کمک‌های مالی به‌طور غیر‌مستقیم در زمینه‌ی مبارزه با فقر تاثیرگذارند. از طرف دیگر نیز زمینه‌ی کاری سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در حوزه‌ی خیریه هم می‌تواند بسیار متفاوت باشد. بعضی از آن‌ها خدمات مالی نظیر اعطای وام به فقرا ارائه‌ می‌دهند، بعضی دیگر در زمینه‌ی فراهم کردن آب پاک و بهداشتی برای بهبود سلامت و بهداشت اقشار محروم جامعه و برخی دیگر در جهت بهبود شرایط آموزشی فعالیت می‌کنند که ممکن است براساس نوع گروه هدف ( کودکان (4-14 سال) ؛ جوانان (14-30 سال) ؛ افراد بالغ (30-50 سال) ؛ بازنشستگان (افراد در سن بازنشستگی). افراد دارای نیازهای ویژه (افراد دارای معلولیت) ) نیز دسته بندی شوند ولی به‌طورکلی همه ی آنها تلاش می‌کنند به هر طریقی، تغییری هرچند کوچک به‌منظور پایان دادن فقر (اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی، بهداشتی، سلامتی و غیره ) در دنیا ایجاد کنند ( شیرخدایی و همکاران، 2:1394).
علاوه بر این فعالیتهای خیرخواهانه، سازوکارهای دیگری از قبیل سازوکارهای اجتماعی (ایجاد و تنظیم روابط اجتماعی جدید)، سازوکارهای اقتصادی (انجام کارهای خیرخواهانه ی سودآور) و سازکارهای سیاسی (حفظ قدرت یا پیوستن به صاحبان قدرت ) در کنار دیگر سازوکارها ( روابط معنوی انسان دوستانه، احساسات و نگرشهای ایدئولوژیکی، اخلاقی، روانی و مذهبی ) نیز به وجود می‌آورد (تویتچنکو و فیسنکو ، 2015).

در این مطالعه، ما پنج سناریو یا آینده احتمالی را برای انجام فعالیتهای خیرخواهانه ارائه می کنیم و پیامدهای این آینده های احتمالی را بررسی می کنیم.
در حال حاضر ما کجا هستیم؟
به منظور انجام سناریو نویسی، ما بایستی ابتدا به شناختی از وضعیت موجود از انجام فعالیتهای خیرخواهانه بپردازیم. با مرور ادبیات و آمار ارائه شده، بنیاد «CAF» در گزارش خود نشان داد که کشور ایران با وجود کسب امتیاز در لیست بیست کشور برتر از نظر سه شاخص نیکوکاری ( کمک به افراد ناشناس، کمک مالی به خیریه ها و مدت زمان کار داوطلبانه ) در سالهای 2014 تا 2017 اما در سال 2018 از رتبه ی 17 به رتبه ی 29 و در سال 2019 به رتبه ی 23 نزول کرده است. در گزارشات سالانه ی این بنیاد، بیست کشور اول جهان براساس بیشترین امتیاز در سه شاخص نیکوکاری معرفی می‌شوند. هدف بنیاد “کف ” از اعلام شاخص‌های جهانی، انعکاس طبیعت متغیر و منحصر به فرد الگوهای رفتاری خیرخواهانه بیان شده است و بر تفاوت‌های فرهنگی و جغرافیایی و تاثیر آن‌ها در نتایج حاصل از بررسی الگوهای رفتاری نیکوکارانه کشورها، تاکید دارد ( بنیاد کف ، 2019).
طبق آخرین گزارش بنیاد کف که در سال 2019 منتشر شده است، متاسفانه ایران جزء کشورهایی معرفی شده است که نتوانسته جایگاه پیشین خود را میان 20 کشور نیکوکار جهان حفظ نمایند که مطمئناً وضعیت اقتصادی و بحران بازار داخلی ایران در کاهش رتبه ایران نسبت به سال‌های پیش بی‌تاثیر نبوده است. اما به نقل از درویشی (1398)، موسسه نظرسنجی گالوپ، در جدیدترین نظرسنجی منتشر شده خود ( ژوئن 2019 ) ایرانیان در زمینه نیکوکاری و بخشندگی و مشارکت اجتماعی در امور خیرخواهانه، با 45 امتیاز ( نسبت به کشور اول که 59 امتیاز دارد ) در رتبه 29 از میان 146 کشور دنیا قرار گرفته‌ است یعنی به طور متوسط از هر 10 نفر، بیش از چهار نفر برای مشارکت در فعالیتهای نیکوکاری به شیوه هایی همچون اختصاص پول به مراکز خیریه، حضور در فعالیتهای نیکوکارانه و یا کمک مستقیم به افراد نیازمند اعلام داوطلبی کرده اند. همچنین براساس نتیجه گیری تهیه کنندگان این گزارش جهانی، ارزش و باورهای اسلامی در گسترش، تعمیق و ماندگاری این باور در میان داوطلبان تاثیر بالایی داشته است به صورتی که مشکلات اقتصادی و تغییرات اجتماعی نتوانسته در بلند مدت تغییر چندانی در آمار ایجاد کند. به نقل از درویشی (1398)، در کنار آمار جهانی می توان با مقایسه آماری فعالیت نهادهایی همچون کمیته امداد امام خمینی ( ره )، جمعیت هلال احمر و ستاد مردمی دیه به این موضوع پی برد که طی یک دهه اخیر فعالیتهای خیرخواهانه در کشور رشد چشمگیری داشته است و طی یک دهه اخیر در کنار گسترش نرخ مشارکت عمومی در نهادهای با سابقه، شاهد رشد دو پدیده موازی نیکوکاری تخصصی و احسان اینترنتی بودیم. نیکوکاری تخصصی مجموعه‌ای است که جمعی از متخصصان سعی دارند خدمات خود را به صورت رایگان در اختیار نیازمندان قرار دهند که با نگاهی به آمار شبکه ملی نیکوکاری شاهد رشد مجامع آن از 18 مورد به 150 مورد بوده ایم ( شبکه ملی نیکوکاری، 1399، درویشی، 1398).

شناسایی پیشران ها
در زمینه ی چگونگی فعالیتهای خیرخواهانه در گذشته تا به اکنون، یک سری پیشرانها و روندهای کلیدی مهم وجود دارد که به شرح ذیل است:
1. تغییرات جمعیت شناختی و مهاجرت
به نقل از خبرگزاری تسنیم در 25 خرداد سال 1399، هم‌اکنون بیش از 7 درصد جمعیت کشورمان را افراد سالمند بالای 60 سال تشکیل می‌دهند که این آمار در چهار دهه آینده تقریبا دو برابر خواهد شد. به‌طوری‌که در سال 1429 به ازای هر چهار نفر ایرانی، یک نفر سالمند خواهیم داشت و ایران در 30 سال آینده پیرترین کشور جهان خواهد بود و این موضوع تلختر از پاندمی کرونا است و دولت نیز به بهانه بار مالی، اجرای سیاستهای تشویقی موالید را به تعویق می اندازد در صورتی که نیاز به انجام سیاستها و اقدامات خیرخواهانه ی هم برای افراد بازنشسته ( افزایش حقوق، خدمات درمانی، …. ) و هم برای جوانانی که قصد تشکیل خانواده و فرزندآوری ( اختصاص دادن یارانه و کمک مالی و … ) دارند فراهم کرد.
2. تغییرات تکنولوژی و فناوری اطلاعات: دستیابی به دهکده جهانی و افزایش کارایی های محلی
در گذشته اکثر موسسات خیریه به صورت سنتی تاسیس و اداره می شد و هیئت امنا و هیئت رئیسه که متشکل از بازاریان، خیرین و معتمدین شهر بود آن را مدیریت می کرد که در این شیوه نرم افزارهای تخصصی مالی و اسناد و مدارک شفافی برای کنترل و نظارت وجود نداشت اما امروزه با گسترش تکنولوژی و تغییرات در سبک زندگی، نوع همدوستی و همگرایی نیز تغییر کرد و در مسیر مکانیزه شدن پیش می رود. نیکوکاری مجازی یکی از این تغییرات است که گاه از سوی دولت و گاه به صورت خودجوش از سوی مردم و شهروندان در قالب کمپین های مختلفی در فضای مجازی به منظور یاری رساندن به نیازمندان و همچنین تشکیل همکاری های دیجیتالی بدون نیاز به حضور فیزیکی و تهیه ی داده های دقیق اطلاعاتی و تجزیه و تحلیل آنها همراه با استفاده بهتر از منابع به منظور پیشبرد اهداف موسسه ی خیریه را فراهم می کند و افرادی که در انجام فعالیتهای خیرخواهانه شرکت می کنند می توانند به سهولت پیگیر نتیجه ی پرداختی خود باشند و به طبع رضایت دو طرفه اتفاق می افتد.
3. منابع مالی : دولت و مردم
برای وجود یک حیات اجتماعی سالم و بهره‌مندی اقشار مختلف مردم از آن ضروری است که گروه‌های توانا در کنار حاکمیت و با ایجاد تعاملات سازنده بین دولت و خیریه ها به رفع مشکلات مختلف موجود در جامعه بپردازند. گسترش نیازهای جامعه، وقوع بلایا و حوادث مختلف، تشدید مشکلات اقتصادی و به تبع آن گسترش بحران‌های اجتماعی و در نهایت امکانات و توانایی محدود دولت‌ها برای رفع این کمبودها و مشکلات، نیاز به حضور داوطلبانه گروه‌ها و افراد خیر را بیشتر کرده است ( درویشی، 1398). دولت از طریق حمایت موسسات خیریه و لغو دریافت مالیات از آنها و موسسات خیریه در همراهی دولت به منظور کاهش فاصله های اجتماعی می تواند بسیاری از مشکلات را حل کند.
4. حمایت از افراد داوطلب
افرادی که به صورت داوطلبانه با موسسات خیریه همکاری می کنند را از طریق پرداخت حقوق و دستمزد یا مکملهای مطلوب دیگر حفظ و نگهداری کنیم تا میزان مشارکت آنها با خیریه افزایش یابد و با ورود افراد جدید، سرمایه گذاری بیشتر شود و داوطلبانی که امکان مشارکت حضوری ندارند به صورت کوتاه مدت یا مجازی در هر زمان و مکان همکاری داشته باشند و موسسه خیریه نیز متقابلا اقدامات لازم را برای جذب نیروهای متخصص و حرفه ای از طریق تامین زیر ساختهای حمایتی فراهم کنند ( کردری و همکاران، 2014).

5. اتفاقات احتمالی
انجام هر فعالیتی با یک سری اتفاقات احتمالی غیر قابل پیش بینی همراه است. به عنوان مثال، کلیه ی کشورها هیچ وقت، بحرانی به نام کرونا را پیش بینی نکردند اما این رویداد اتفاق افتاد لذا همواره ممکن است اتفاقات دور از انتظار و احتمالی از قبیل افزایش قیمتها، تغییرات آب و هوا، پیشرفتهای فناوری، مهاجرت، نیاز به آموزشهای خاص و غیره صورت گیرد که خود نیازمند سرمایه گذاری برای موارد پیش بینی نشده است تا دچار بحرانهای شدید نشویم.
6. جذب نخبگان و همکاری با شرکتهای بزرگ دولتی
شناسایی شرکتهای بزرگ دولتی، که از بودجه ی کافی برخوردار هستند و ایجاد ارتباط با آنها به منظور مشارکت آنها در فعالیتهای خیرخواهانه و متقابلا همکاری موسسات خیریه با آنها به منظور افزایش سهم آنها در بازار با تاثیرگذاری محلی از طریق انجام بازاریابی برای آنهاست. بعضی از موسسات خیریه می تواند با حمایت و بازاریابی از اهداف شرکتهای بزرگ دولتی بستر کسب منافع هر دو طرف را فراهم کنند و یا موجب تغییرات اساسی در استراتژی های آنها شوند. به عنوان مثال موسسات خیریه که پیروی حفظ محیط زیست و کاهش آلاینده ای زیست محیطی هستند می تواند با شرکتهایی که به این مهم توجه نمی کنند، فشار بیاورند تا اصلاحات لازم را انجام دهند ( ساکتون و همکاران، 2015).
سناریوی خوشبینانه
در سناریوی خوشبینانه، عوامل پیشران در جهت مطلوب ما حرکت می کنند هرچند امروزه کشور ما و تمام کشورهای دنیا درگیر شیوع بیماری کویید – 19 هستند و طبق گزارش مجمع جهانی اقتصاد، تاثیر منفی شدیدی بر اقتصاد جهانی گذاشته است و منجر به کاهش فعالیتهای اقتصادی و تغییر در رفتارهای فردی ( از قبیل کاهش اعتماد و افزایش نگرانی از کمبود ) شده است اما موسسات خیریه در این برهه از زمان فعالتر عمل کرده است و اکثر سازمانها برنامه های بهبودی و به بازنگری استراتژی های خود پرداختند. بنابراین در حالت خوشبینانه ی سناریوی فعالیتهای خیرخواهانه می توان گفت که سازمان قادر است رویدادهایی که تاثیرات منفی قابل توجهی بر موسسه خیریه می گذارد را در نظر بگیرد و برنامه ریزی های مناسب با در نظر گرفتن دیدگاه های مختلف همراه با شناسایی فرصتها و تهدیدهای ممکن اعمال خواهد کرد ( هاشمی، 2020).
موسسه هایی خیریه ای زنده خواهند ماند که توسط افراد توانمند، با دانش و مهارت و تجربه صحیح و کافی هدایت شود و در زمان مناسب تصمیمات قاطعانه بگیرد در این موسسات فرصتهای برای بحث و گفتگو در مورد مسائل و چالشها، تصمیم گیری و برقراری ارتباط و اجرای موافقیت آمیز تصمیمات با همکاری همدیگر وجود دارد و در شرایطی که دچار نوسانات درآمد می شوند، مدیریت وجوه نقد و ذخایر را مورد توجه قرار دهند و با بهره گیری از فناوری اطلاعات، بسترهای جدیدی برای مشارکت بیشتر افراد در فعالیتهای خیرخواهانه را فراهم کنند و از طریق برقراری ارتباط با دولت برای این دسته افراد که ملحق به موسسات خیریه می شوند، مزایا و تشویقی های لازم از قبیل معافیت مالیاتی و غیره در نظر بگیرند.

سناریوی بدبینانه
انفاق مال یعنی گذشتن از مال خود در راه خدمت به همنوع، یکی از وظایف مهم اخلاقی است و همه مکاتب اخلاقی آن را پذیرفته اند و در مورد گذشتن از مال و ایثار برای بهروزی و خوشی همنوعان محل اجماع دارند. در ذهن و ضمیر من، نیک‌خواهی مالی نسبت به همنوع وجود دارد ولی چرا تبدیل به نیکوکاری مالی نمی شود؟ یعنی چرا آنچه در عالم درون و ذهن من می گذرد، در دست و پای من جاری نمی شود؟ به نقل از مصطفی ملکیان ( 1398) شش عامل باعث آن می شود که همه ی این شش عامل از مقوله توهمات و خطاهای شناختی ماست که باعث می شود ما نتوانیم نیک‌خواهی‌ را تبدیل به نیکوکاری کنیم. ۱. به جای این که من، انسانی اخلاقی باشم صرفا انسانی عاطفی باشم. ۲.عقیده ندارم که برای بهروزی و خوشی همنوع خودم مهم ترین کار، کمک مالی باشد. ۳.افراد یا دولت ها ممکن است از این کمکها سوءاستفاده کنند. ۴.به صداقت مؤسساتی که فقر زدایی می کنند، اعتماد ندارند. ۵. در جامعه ما چون به اندازه کافی کمک مالی صورت می گیرد نیاز به کمک اندک من نیست. ۶.چون آینده ما مبهم است من چرا چیزی را که پس انداز کرده ام به فقرا بدهم؟ . این شش عامل نیز می تواند به عنوان مانع در گسترش فعالیتهای موسسات خیرخواهانه شود و از توسعه ی آنها بکاهد.
براساس سناریوی بدبینانه، این عوامل به عنوان تهدید، پر رنگتر خواهد شد و به ویژه در عصر حاضر به دلیل شیوع بیماری کرونا و تعطیل شدن کسب و کارها، عامل ششم نسبت به بقیه ی موارد محتملتر به نظر می رسد و از سوی دیگر نیز موسسات خیریه با محدودیت منابع مالی و شیوه ی تخصیص منابع مالی روبه رو می شوند و هیچ گونه کمک مالی از سوی دولت دریافت نمی کنند و نیروهای داوطلب به انجام فعالیت های خیرخواهانه نیز کاهش می یابد و مدیریت استراتژیک موسسه را دشوار و پر مخاطره می سازند و موسسه نیز به جای انتخاب مسیر درست و منطبق بر رسالت خود همراه با شفافیت در عملکرد، اطلاع رسانی و اعتماد سازی در حال دور شدن از گفته ها و نوشته های زمان تاسیس خود است و با اعتقادات و باورهای آنها همسویی ندارد ممکن است نوعی گسست عاطفی اتفاق افتد و کمکهای خود را به موسسه قطع نمایند و از طرف دیگر اگر نرخ تورم در کشور به روند افزایشی خود ادامه دهد منجر به کاهش کمکهای نقدی مردم و مشارکت آنها خواهد شد.
سناریوی بی شگفتی
در این سناریو، عوامل پیشران بدون تغییر، روند معمول خود را ادامه می دهند. در این سناریو، فعالیتهای خیرخواهانه، روند طبیعی خود را طی می کند و هر گونه تغییرات جمعیتی، فناورانه و حمایتی مالی دولت در کاهش یا افزایش آن نقش چندانی ندارد و هیچ موسسه ی خیرخواهانه ای تعطیل نخواهد شد.
سناریوی فاجعه
در این سناریو، فعالیتهای خیرخواهانه، به طور کامل متوقف شده و تمام موسساتی که با محوریت انجام فعالیتهای خیرخواهانه تاسیس شده اند، تعطیل خواهد شد و حتی نگرش مردم نیز به آنها به عنوان موسسات حامی مردم در بهبود رفاه مردم عوض خواهد شد و دیگر اعتمادی به آنها نخواهند داشت.
سناریوی معجزه
در این سناریو، فعالیتهای خیرخواهانه به طرز شگفت انگیزی در داخل و خارج از کشور گسترش می یابد. بدین صورت که در ابتدا دولت، حمایتهای خود را از مردم در قالب طرح بسته های حمایتی در جهت کاهش فقر و فاصله طبقاتی اعمال خواهد کرد و با کنترل نرخ تورم، قدرت خرید و مشارکت مردم را افزایش خواهد داد و مردم نیز از هم طریق مراجعه حضوری و مجازی به مراکز و موسسات خیریه در داخل و خارج از کشور و خالصانه کمک رایگان خواهند کرد و جایگاه اول در شاخص نیکوکاری ” CAF” بدست خواهد آورد.

نتیجه گیری
همانگونه که در این نوشتار ملاحظه شد، هدف از تدوین سناریوها، خلق فضای بررسی احتمال آینده های ممکن، به گونه ای است که بتوان پابرجایی سیاستها را در برابر طیفی از چالشهایی آینده آزمود. سناریوها همچنین به ما کمک می کنند تا عوامل شگفتی ساز را در چارچوب چالشها یا فرصتهای بالقوه بشناسیم، زیرا سناریوها، ابزارهایی ارزشمند برای جستجو در محیط هستند که در آن راهبردها و سیاستهای ما به اجرا در خواهند آمد. در آینده پژوهی دو اصل اساسی وجود دارد؛ یکی اینکه آینده قطعی نیست و آینده های بدیل وجود دارد و دوم اینکه می خواهیم از غافلگیری پیشگیری کنیم و یک مطلوبیتی از آینده داشته باشیم؛ تنها روشی که به این دو اصل همزمان پاسخ می دهد، سناریونویسی است ( پدرام، زالی، 22:1397). سناریونگاری یکی از شناخته شده‌ترین و پر استنادترین تکنیکها و در عین حال روشی موثر و کارآمد برای آینده نگاری به حساب می‌آید و یک روش ساختارمند برای کشف آینده است ( قزلباش و همکاران، 320:1394).
بنابراین در این مقاله، با توجه به بحران کرونا به عنوان یکی از مهمترین مسائل عصر حاضر و تغییر سبک فعالیتهای خیرخواهانه، شناسایی پیشرانها و سناریوهای احتمالی برای این گونه از فعالیتها می تواند مانع از غافلگیری و برنامه ریزی به منظور ایجاد آینده مطلوب و هدفدار در هدایت انجام فعالیتهای خیرخواهانه در قالبها و شکلهای گوناگون شود تا در نهایت منجر به اثربخشی حداکثری گردد.

منابع و ماخذ
پدرام، عبدالرحیم، زالی، سلمان (1397). الگویی نوین برای سناریونویسی در موضوعات راهبردی مطالعه موردی: سناریوهای آینده بحران سوریه، فصلنامه مطالعات سیاسی جهان اسلام، سال هفتم، شماره 2، پیاپی 26، صص 26-1.
شیرخدایی، میثم، فرزان، فرزام، فتحی، رزیتا، طهماسبی روشن، ندا، خلیلی پالندی، فرشته ( 1394). مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان، سال 13، شماره 4، صص 180-153 .
درویشی، سعید (1398)، آمارها از رشد صعودی اقدامات خیرخواهانه مردم ایران خبر می‌دهند، روزنامه کیهان، برگرفته از لینک
http://www.ipro.ir/fa/news/2357/
شبکه ملی نیکوکاری (1399)، آشنایی با شبکه، برگرفته از لینک http://iranngonetwork.com/aboutus
قزلباش، سمیه، سجادی، ژیلا، صرافی، مظفر، کلانتری، محسن ( 1394)، آینده پژوهی به روش سناریونویسی تکوینی، چارچوبی برای پیوند علم و تجربه، مطالعه موردی: نظام شهری استان زنجان، جغرافیا(فصلنامه علمی – پژوهشی و بین المللی انجمن جغرافیای ایران )، دوره جدید، سال 13، شماره 47، صص 324-303
ملکیان، مصطفی (1398). متن سخنرانی دکتر مصطفی ملکیان در مراسم 18 سالگی دارالاکرام، برگرفته از لینک
https://darolekram.com

G. Shelevoi, D, V. Ostroushko, A, A. Pervozvanskaya, O, L. Kamasheva, Y, I. Aytuganova, J, V. Kazakov, A (2020), Student Attitude to Internet Resources of Charitable Subjects, Contemporary Educational Technology, 11(1), 1-9

J Cordery, C, A. Smith, K, Berger, H (2014), Future Scenarios for the charity sector in 2045, New Zealand , available at : http://publications.aston.ac.uk

Tyutchenko, A. M., & Fisenko, O. S. (2015). Charity and social mechanisms of its formation. Topical issues of social and psychological research. Moscow: Collection of scientific and educational-methodic articles.

Saxton, J., Harrison, T., & Guild, M. (2015). The New Alchemy How volunteering turns donations of time and talent into human gold, nfp Synergy.

Hashemi,N (2020). COVID-19 – what planning should charities be undertaking?, Available at :
https://cfg.org.uk/