بررسی نقش خیرین در مدیریت بحران و افزایش تاب آوری جوامع انسانی

بررسی نقش خیرین در مدیریت بحران و افزایش تاب آوری جوامع انسانی
ابوالفضل فقیهی1* – دکتر علی ملاحسینی2 – دکتر مهدی کاظمی3
*1، نویسنده مسئول-دانشجوی دکتری مدیریت بحران ، دانشگاه شهید باهنر، کرمان، ایران Faghihi.ab@gmail.com
2، استاد دانشکده مدیریت واقتصاد دانشگاه شهید باهنر،کرمان، ایران
3، دانشیار دانشکده مدیریت واقتصاد دانشگاه شهید باهنر،کرمان، ایران

چکیده:
مشارکت مردم در طرح های توسعه، موضوعی است که در سال های اخیر مورد توجه بسیار قرار داشته و پژوهش ها و متون تخصصی نیز در این مورد به نظریه پردازی پرداخته و تعاریف، فرضیه ها و روش های مختلفی ارایه نموده اند. بروز بحران‌ها واقعيتي است كه بشر در طول تاريخ همواره با آن روبرو بوده است. بدون شک مدیریت بحران همچون تمامی صنایع و سرویس های خدماتی نیاز به زنجیره تامین دارد. زنجیره تامین در مدیریت بحران بسیار پیچیده و گسترده می باشد. سازمانهای مردم نهاد وخیرین در نظم نوین جهانی علاوه بر اینکه بعنوان نمودی از دموکراسی در جوامع مطرح میشوند، بعنوان نهادهای موازی دولت بخشی از بار اجرایی را برعهده میگیرند و نقش مهمی در ارائه خدمات دربحران ها ایفا می کنند. با این حال، مطالعات کمی درمورد نقش سازمان های مردم نهاد انجام شده است. پژوهش حاضر روش پژوهش توصیفی تحلیلی با هدف بررسی نقش خیرین در مدیریت بحران و افزایش تاب آوری جوامع انسانی صورت گرفته است. برای پاسخگویی به این سوال ابتدا به بررسی پژوهش های انجام شده در این رابطه و تعاریف مفهوم متغیرهای مورد نظر پرداخته و سپس با استفاده از نظریات نظریه پردازان مختلف به بررسی و تحلیل سوال پژوهش پرداخته شد. نتایج اینگونه بدست آمد که مشارکت خیرین در امر مدیریت بحران سبب افزایش همبستگی اجتماعی، مردمی شدن حمایت های اجتماعی افراد، حضور مردم در عرصه کمک به نیازمندان و آسیب دیدگان ناشی از حوادث، بهسازی و تمهید افکار عمومی و تقویت هر یک از این متغیرها می تواند سبب افزایش سرمایه اجتماعی جوامع شود.

کلمات کلیدی:
خیرین؛ مدیریت بحران؛ کاهش آسیب پذیری؛ تاب آوری اجتماعی.

مقدمه
بشریت از آغاز آفرینش تاکنون، همواره با انواع آسیب ها و بلایا دست به گریبان بوده و از این جهت آسیب های جانی و مالی فراوانی به آن وارد شده است. هیچ مکانی از کره خاکی را نمیتوان نام برد که از بحرانها و حوادث مختلف در امان بوده باشد. بلایای طبیعی و انسان ساخت در سال¬های اخیر به طور قابل ملاحظه¬ای افزایش یافته (اسلپسکی، 2007). که بر مردم و سازمان¬ها تأثیرات زیادی گذاشته است (گوکلانی، 2007؛ استولتون، دودلی و راندال، 2008). به همین دلیل جوامع مختلف پیوسته به دنبال کشف و ابداع راه حل هایی بوده و هستند، تا بتوانند آسیب های ناشی از حوادث غیرمترقبه را به گونه ای کنترل نموده یا به حداقل رسانند و در واقع حوادث و بحرانها را مدیریت نمایند.
بلایای طبیعی مانند سیل، زلزله، آتشفشان، آتش¬سوزی، طوفان، گرد و غبار است و بلایای غیرطبیعی یا انسانی مانند جنگ، حوادث هسته¬ای و حوداث رانندگی و غیره که هر روز در سراسر جهان رخ می¬دهد (مککورمک، توبین و فریمن، 2004). زندگی میلیون‌ها نفر در سراسر جهان تحت تأثیر بحران‌های طبیعی است که هزینه‌های هنگفت اقتصادی و اجتماعی به وجود می‌آورد و توسعۀ کشورها را دشوار می‌کند. علی‌رغم تلاش‌های صورت‌گرفته در بسیاری از کشورها برای کاهش خطرپذیری و آثار منفی بحران‌ها، آسیب‌ها و هزینه‌های بسیاری از بحران‌ها در حال افزایش است .(UNISDR, 2009: 3) در بحران و حوادث طبیعی، گاه عمق فاجعه آنقدر وسیع و مخرب است که دولت به تنهایی نمی تواند به همه امور در کوتاه ترین زمان ممکن و تنها با تصیمیم گیری یک طرفه رسیدگی کند که در چنین شرایطی حضور نهادهای برخاسته از دل مردم به شدت احساس می شود همچنین مباحث اجتماعی امروز به یکی از مهم ترین دغدغه های همه جوامع از جمله ایران تبدیل شده است و ‌مورد تاکید مقامات عالی نظام نیز قرار دارد. برای کاهش مخاطرات سوانح و مهار بحران لازم است توانمندسازی شهروندان و مشارکت خیرین در ابعاد اجتماعی مد نظر قرار گیرد. توجه به تقویت توانایی شهروندان در ابعاد مختلف در واقع زمینه ساز مشارکت آنها در مراحل گوناگون بحران خواهد بود که خود عامل مهمی در جهت کاهش تاثیرات مخرب بحران و افزایش تاب آوری جامعه خواهد بود.

روش شناسی و سوال تحقیق:
سؤال اصلی تحقیق، نقش خیرین در مدیریت بحران و افزایش تاب آوری جوامع انسانی بررسی نماییم بنابراین، در مقاله حاضر ضمن آشنایی با مفاهیم مورد نظر در زمینه بحران و تاب آوری در چارچوب تحقیق با بررسی سنایورهای بحران با توجه به نقش خیرین در مدیریت بحران و افزایش تاب آوری جوامع انسانی با هدف ارتقا کیفی سطح مواجهه با بحران در حوادث راهبردهایی ارائه می شود در پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و با بهره گیری از مطالعات کتابخانه ای و اسنادی پس از تبیین اصول اهداف و ملاحظات تاب آوری و تحلیل رویکرد نقش خیرین و تاثیر آن بر مدیریت بحران و افزایش تاب آوری جوامع انسانی مورد بررسی قرار گرفت در این زمینه به لحاظ روش شناختی جهت جمع آوری اطلاعات در مطالعه حاضر از تکنیکهای زیر استفاده شده است:
انجام مطالعات تکمیلی کتابخانه ای و اسنادی ( از طریق مقالات کتب مطالب منتشر شده معتبر در اینترنت و…) در زمینه مدیریت بحران و تاب آوری و نقش خیرین

مرور ادبیات موضوع
تاب آوری
تاب آور بودن یک جامعه به لحاظ ابعاد و مؤلفه-های اجتماعی است که می تواند آن جامعه را به سوی تاب آوری در سایر ابعاد رهنمون ساخته و مسیر تحقق آن را هموار نماید. در همین زمینه تاب آوری اجتماعی به عنوان توانایی جوامع انسانی برای تحمل حوادث غیرمترقبه خارجی یا نابسامانی های موجود در زیرساخت های آن نظیر تغییرات محیطی، یا دگرگونی های شدید اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و همچنین توانایی این جوامع برای بازیابی و بازتوانی از چنین نابسامانی هایی تعریف می شود. به عبارت دیگر تاب آوری اجتماعی ظرفیت جامعه برای انطباق با تغییرات یا دگرگونی ها و حفظ رفتار سازگارانه بوده و زیربنای تاب آوری در ابعاد فرهنگی، مدیریتی، محیطی و کالبدی، سیاسی و اقتصادی است.

انواع حوادث:
حوادث و سوانح از نظر رخداد به دو دسته تقسيم مي شوند:
الف) حوادث طبيعي: (عوامل طبیعی) Natural Disasters مانند زلزله – آتشفشان سـيــل طوفــان و…
ب) حوادث غير طبيعي: (ساخته دست بشر) (سوانح خاص – بلایای پیچیده) man made disasters مانند بمبارانها و بمب گذاري ها جنگ، آتش سوزي (با عوامل غير طبيعي)، تروريسم يا ايجاد وحشت و ارعاب در مردم و…

مقابله با بحران
براي مقابله با بحرانهاي طبيعي و انساني توجه به دو رويکرد عقلاني بسيار مهم است که عبارت اند از:
1 -درک اين مسأله که چگونه رفتار و فعاليتهاي انسان ميتواند به وقوع بحران (انساني و طبيعي) کمک نمايد
2 -براي پيشگيري از وقوع بحرانها و تأمين امنيت در کلانشهرها به چه استراتژي ها و راهبردهاي جامع و کلي نياز است. (Habitat-UN,18,2007)

مدیریت بحران:
مدیریت بحران علمی است کاربردي که به وسیله ي مشاهده سیستماتیک بحران هاي پیشین و تجزیه تحلیل آن ها در جستجوي یافتن ابزاري است که به وسیله ي آن ها از یک سو بتوان از وقوع فجایع پیشگیري نمود و یا براي مقابله با آنها آماده شد و از سوي دیگر در صورت وقوع آنها نسبت به امدادرسانی و بهبود اوضاع اقدام نمود (اسکندری، 1389;158). مدیریت بحران تلاش نظام یافته توسط اعضای سازمان همراه با ذینفعان خارج از سازمان برای پیشگیری از بحرانها یا مدیریت اثربخش آن در زمـان وقـوع اســت. مدیریت بحران عبارت است از ایجاد آمادگی و فراهم كـردن تمهیدات و تداركات لازم برای رویارویی با بحران یا به حداقل رساندن آثار تخریبی آن (آهنچی، محمد، 1376). « بِرنِت» اعتقاد دارد که بحران توصیف کننده شرایطی است که در آن ریشه‌هاي پدیده می‌تواند مسائل و مشکلاتی مانند ساختار و عملیات نامناسب مدیریتی و یا شکست در«تطابق با تغییر» باشد، در حالی‌که منظور از حوادث غیر مترقبه این است که سازمان با تغییرات مصیبت بار، پیش بینی نشده و یا ناگهانی مواجه شده که کنترل کمی بر آن‌ها دارد (رضوانی، 1385: 22).

نقش خیرین در مدیریت بحران
در مدیریت بحران‌ها، سه نهاد اصلی دولت، بخش خصوصی و جامعه مدنی نقش بازی می‌کنند که بازیگران متعددی در آن دخیل هستند. نداشتن آمادگی و مقابله نکردنِ مناسب با بحران‌های طبیعی، خسارات سنگینی به ملت‌ها و دارایی‌های آن‌ها وارد می‌کند که بعضاً جبران‌ناپذیر است. ازاین‌رو، مدیریت بحران‌های طبیعی می‌تواند این هزینه‌ها را کاهش دهد و جوامع مختلف را در برابر این بحران‌ها ایمن و مصون کند. از دیدگاه جامعه شناسی ، مشارکت به معنای احساس تعلق به گروه و شرکت فعالانه و داوطلبانه در آن که به فعالیت اجتماعی منجر میگردد، حائز اهمیت است. از این نظر، مشارکت، فرآیند سازمان یافته ای است که فرد در آن به فعالیتی ارادی و داوطلبانه دست می زند (وفایی، 1389). موضوع مشارکت مردم در مدیریت بحران نیز از جمله موضوعات مطرح در علم مدیریت بحران است، این مشارکت با هدف بالا بردن توان و قدرت اجرایی دستگاه های موظف درمراحل مختلف مدیریت بحران می باشد. فعالیت خیریه بعنوان اقدام شخصی و داوطلبانه در جهت خیر عمومی و نفع اجتماع یک شاخص مهم از ظرفیت یک جامعه برای شناسایی مشکلات عمومی و توسعه استراتژی ها و بالفعل کردن پتانسیل های بالقوه برای پرداختن به آنها در جهت رفع و یا تقلیل آنها است. در حقیقت سخاوت اجتماع در فراهم کردن و ارایه کمک های خیریه و داوطلبانه و همچنین تشکیل نهادهای مردم نهاد و سازمان های غیرانتفاعی و خیر خواهانه در جهت حل مشکلات عمومی از پیش شرط های توسعه جامعه مدنی به شمار می آید و بیشتر از آن، نوع دوستی و اقدام به کار خیر، یکی از ارکان اصلی ایجاد و تقویت ارتباطات و بسیط کردن شبکه های روابط جمعی در درون جوامع است که به واسطه تولید اعتماد و تعهد و بازنشر ارزش ها و هنجارها در میان اقشار مختلف به بازتولید سرمایه اجتماعی می انجامد. سازمان های مردم نهاد در سراسر جهان وجود دارند و در بخش های مختلف اقتصاد نقش های متفاوتی را ایفا می کنند. آنها معمولاً بصورت سازمان های غیردولتی و غیرانتفاعی هستند که ماهیت داوطلبانه و انسان دوستانه دارند. تمرکز سازمان های مردم نهاد معمولاً برای کمک به افراد نیازمند جامعه است. با این وجود، تأثیرگذاری این گروه ها ممکن است به سیاست های یک کشور بستگی داشته باشد زیرا برخی از کشورهای جهان فعالیت های سازمان های غیردولتی را محدود می کنند. سازمان های مردم نهاد به مثابه تشکل های یاری رسان، به واسطه برخورداری از مولفه هایی چون تخصص، چابکی و سازمان یافتگی میتوانند در مواقع بحران، دوشادوش دولت در مسیر خدمت رسانی به جامعه گام بردارند پس می توان گفت باتوجه به اهمیت مشارکت مردم در مدیریت بحران، سازمان های مردم نهاد یکی از تاثیرگزارترین اقشارجامعه در کنار نیروهای عملیاتی و اجرایی دولتی به حوزه پیشگیری از قبل از بحران، آسیب دیدگان کمک کند. بیشتر سازمان های مردم نهاد همکاری نزدیکی با مردم دارند و بنابراین پتانسیل سازگاری با تغییرات جدید در جامعه را دارا می باشند. همواره در ایران به دلیل ماهیت دینی کشور، انتظار می رود که با توجه به حس نوع دوستی و توجه به دیگران، افرادی باشند که در امور خیر و خداپسندانه شرکت کنند آموزه های متعلق به فرهنگ دینی و اخلاقی، این افراد را تشویق می کند که حس کنند که دیگرانی وجود دارند که دست نیاز به سوی آنها دراز می کنند، در آن صورت، داوطلبانه وارد میدان شوند عمل خیر از گذشته همواره عملی دینی محسوب می شده است و آوردن بسیاری از روایات دینی، حکایت از این مطالب را داشته اند. همواره حضور روحانیون را به عنوان دست اندرکاران امر خیر چه به عنوان کنشگر و چه متولی، شاهد بوده ایم. افراد خیر به مثابه میانجی های خیر محسوب می شوند. احسان و نیکوکاری یکی از مفاهیم اخلاقی و ارزشی در عالم انسانی است که هم ادیان آسمانی و هم فطرت های پاک انسانی بر اهمیت و ضرورت آن صحه نهاده اند. مصادیق این سنت دینی و انسانی، فراتر از شوون مالی و مادی است و شمول آن، بر تمامی ساحات وجودی انسان، سایه می افکند. مدیریت بحران یک امر بسیار فعال ، پیچیده و چند وجهی است. این سازمان خواستار اقدام فوری هماهنگ و مشارکت طیف گسترده ای از نقش آفرینان ، از جمله کشورها ، سازمانهای بین المللی ، سازمانهای غیردولتی (سازمانهای مردم نهاد) ، سازمانهای بشردوستانه ، خیریه ها ، خیرین بخش خصوصی ، شرکتها و جوامع محلی تحت تأثیر آن است. شواهد متعددی از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه در خصوص لزوم مشارکت مردم در امر مدیریت مخاطرات و بلایا که به عنوان یکی از اجزا توسعه پایدار مطرح است، وجود دارد. این تجربیات حاکی از آن اند که اقدامات دولتی و سازمانها به تنهایی کافی نبوده و در بسیاری از موارد با نادیده گرفتن نیازها و ارزش های محلی همراه هستند و نهایتا باعث افزایش هزینه های بالا نسبت به اقدامات پیشگیرانه می شود. لذا اقدامات کاهش خطرات و بلایا زمانی حداکثر تاثیرگزاری را دارا خواهد بود که با مشارکت مستقیم مردمی که در معرض مخاطرات هستند همراه باشد و رهبران محلی، اعم از مردان و زنان در بخش های مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی نسبت به حفظ جامعه خود نیز احساس مسئولیت کنند. هر چند که باید توجه داشت، موفقیت برنامه های محلی وابسته به محیط آماده در سطوح مختلف محلی بوده، سیستمهای برنامه ریزی محلی باید در سیستم های اجرایی کلان تر ادغام شوند. اما باید دانست وظیفه این سازمان‌ها در قبال بحران‌ها و بلایای طبیعی نظیر سیل و زلزله، تنها به اقدامات پس از وقوع بحران ختم نمی‌شود، بلکه شاید بخش اعظم آن مربوط به پیش از وقوع و فعالیت‌های پیشگیرانه است؛ موضوعی که شاید کمتر به آن توجه شده است. سازمان‌های مردم‌نهاد (سمن) یا سازمان‌های غیر‌دولتی (NGOs)، موسسه‌هایی غیرانتفاعی هستند که گرچه بخشی از ساختار قدرت محسوب نمی‌شوند، اما به عنوان واسط بین فرد فرد مردم با حاکمیت و دولت یک کشور ایفای نقش می‌کنند. بودجه این سازمان‌ها اغلب از راه کمک‌های مردمی تامین شده و در پی اهدافی بشردوستانه می باشند. ارتقای سطح رفاه اقشار محروم و آسیب‌پذیر، از دیگر اهداف این سمن‌ها برشمرده می‌شود. به علاوه سازمان‌های بین‌المللی که قانونا وابستگی به هیچ دولتی یا حکومتی ندارند – نظیر سازمان ملل متحد و سازمان‌های زیرمجموعه آن- نیز، در این حوزه‌ها و جنبه‌های بین‌‌‌المللی آن دخالت و همیاری می‌کنند. نه تنها در مرحله واکنش اضطراری پس از وقوع بحران، بلکه با ایجاد آمادگی قبل از بروز بحران و بر اساس آموخته های قبلی، به بهبود، بازسازی و اقدامات آمادگی تقویت شده می رسد. (Kälin, 2009, para 21; see also Hesselman, 2013; Farber, 2014). وقوع بحران‌های طبیعی و عدم برنامه‌ریزی مناسب برای مقابله با خسارت‌ها و پیامدهای ناشی از آن، می‌تواند منجر به از دست رفتن منابع و دستاوردهایی شود که تحقق آن‌ها سالیان زیادی طول می‌کشد. اگرچه سیاست‌گذاری اثربخش، فراهم آوردن امکانات و منابع لازم، پیش‌بینی‌های مناسب، تهیۀ سناریوهای مناسب و عملیاتی‌سازی اقدامات برنامه‌ریزی‌شده در مراحل، پیش، حین و پس از وقوع بحران، در زمرۀ وظایف اصلی دولت‌ها و حکومت‌ها است، اما شیوۀ انجام این وظایف در کشورهای گوناگون متفاوت است. در مدیریت بحران سه نهاد اصلی دولت، بخش خصوصی، جامعه مدنی نقش اساسی را دارند در بحران های اخیر جامعه مدنی(سازمان های مردم نهاد) ثابت کردند که بدون هیچ گونه نگاه سیاسی، تشریفات، خودنمایی میتوانند همچون بخش های دیگر جامعه در سراسر کشور به مردم و سازندگی ایران عزیز تلاش کنند. به دنبال وقوع بحران نیاز جدی به مشارکت گسترده خیرین، سازمان ها و مؤسسات مردم نهاد و گروه‌های جهادی برای اطلاع رسانی، تامین اقلام و تجهیزات پزشکی، جذب منابع مردمی، آموزش و توجیه عمومی، تقویت روحیه عمومی جامعه، حمایت از بخش های آسیب پذیر و اقشار در معرض خطر نظیر کودکان کار، بیماران و طبقات محروم جامعه در چارچوب برنامه ملی سازماندهی مشارکت های اجتماعی احساس می شود. برای مشارکت مؤثر در مدیریت بحران، سازمان های مردم نهاد با سازمان های دولتی و دیگر ارگان ها در تهیه و ویرایش سطوح مختلف همکاری می کنند تا ظرفیت و مهارت لازم برای رسیدگی و کاهش اثرات بلایای طبیعی را ایجاد کنند. به عنوان مثال، بیش از 3000 سازمان غیردولتی در ارائه کمک به قربانیان زلزله هائیتی 2010 شرکت داشتند. علاوه بر این، درست پس از زلزله بم در سال 2003 ، کمیته بین المللی صلیب سرخ و سایر سازمان های غیر دولتی محلی و ملی با ظرفیت ها، تجربیات و نگرش های مختلف به مردم آسیب دیده کمک کردند. Murdie , Scrambling 2014)). فعالان غیر دولتی (NSA)، مانند سازمان های مردم نهاد و شرکت های خصوصی ، می توانند در شرایطی که ظرفیت های پاسخگویی دولتها (به طور موقت) تحت الشعاع قرار می گیرند و یا زمانی که دولت ها قادر نیستند به عنوان اولین پاسخ دهندگان واکنش نشان دهند کمک کنند (Osa, 2013; Jones et al., 2014; Lane and Hesselman, 2017). سازمان های بین المللی غیردولتی (INGO) نقش خود را در حمایت از کشور گسترش داده اند. عملیات اضطراری بهداشت عمومی INGO در کشورهای در حال توسعه ضروری است( Beyrer, Gauri., Vaillancourt, 2005; see also Liebowitz, 2006). در بسیاری از کشورهای در حال توسعه ، مانند کشورهایی در جنوب صحرای آفریقا و آسیای جنوب شرقی ، INGO معمولاً در خط مقدم پاسخ بهداشت عمومی ، ایجاد امکانات پزشکی ، پشتیبانی سیستم های بهداشت عمومی محلی ، آموزش به افراد محلی، و فراهم کردن پناهگاه ها و وسایل مورد نیاز قربانیان فعالیت می کنند Liebowitz, 2006)). از نظر تاریخی، موضوع هماهنگی کمک های بشردوستانه از دهه 1960 آغاز شد. Bradt, Drummond, 2003)) سازمانهای بزرگی مانند صلیب سرخ سازمان ملل و سازمانهای دولتی و غیردولتی تلاش می کنند سازوکارها و چارچوبی را برای هماهنگی بیشتر پیشنهاد دهند. Lotfi T , et al 2016)). بدون تردید مشارکت شهروندان و خیرین به عنوان یک سرمایه اجتماعی یکی از مهم ترین و تأثیرگزارترین موضوعات در زمینه ارتقای تاب آوری در شرایط بحران است که غالباً در همه جای دنیا مشارکت های مردمی در قالب سازمان های مردم نهاد( NGO) متبلور است. از مشخصات مهم بسیاري از بحران‌ها این است که پیش بینی آن‌ها اغلب مشکل است؛ ناگهانی به وجود می‌آیند؛ شرایط و روال عادي و آرام را به هم ریخته و مدیریت را دچار مشکل می‌سازند .در واقع بحران یعنی خروج از تعادل که اگر به آن توجهی نشود منجر به خروج از عدالت می‌شود. هدف کلی مدیریت بحران، بهینه سازي فعالیت‌هاي مقابله با بحران و به حداقل رساندن خسارات ناشی از آن با اعمال مدیریت در سه مرحله قبل، حین و بعد از بحران است (ماهر النقش، 1392). در واقع، هدف اصلی مدیریت بحران، دستیابی به راه حلی معقول براي برطرف کردن شرایط غیر عادي است، به گونه اي که منافع سازمان حفظ گردد. همچنین، مشارکت شرکتهای خصوصی در اداره بحران نیز به طور فزاینده مورد بحث، درک و تأکید قرار می گیرد (Telesetsky، 2015؛ Silingardi، 2016). از اواخر قرن حاضر ، حوادث مختلف بحرانهای عظیم مانند سونامی اقیانوس هند ، طوفان کاترینا در ایالات متحده، به طور مداوم تأثیرات عمیق و طولانی بحران ها را بر زندگی بشر نشان می داد. این رویدادها در ترکیب با پیشبرد دانش در مورد خطرات و آسیب پذیری های ایجاد شده و تشدید فجایع، به قانون گذاران و سیاست گذاران الهام داده اند تا در سطح داخلی ، منطقه ای و بین المللی (فدراسیون بین المللی صلیب سرخ و هلال احمر) چارچوب های نظارتی بهتر را در نظر بگیرند. ، 2007). علاوه بر مرحله آمادگی ، سازمان های مردم نهاد و خیرین در فرایندهای ارزیابی نیز شرکت می کنند. در این مرحله، آنها آسیب پذیری و میزان قرار گرفتن در معرض خطر را در مناطق عملیاتی خود ارزیابی می کنند. علاوه بر این، این فرایند به دنبال این است که مردم از نظر منابع و ظرفیت های موجود، چگونه می توانند در مقابل فاجعه پاسخ گو باشند. مشارکت خیرین و دولت در این سطح برای تأمین بودجه و پشتیبانی های دیگر مهم است. همراه با ظرفیت سازی در همه سطوح، سازمان های مردم نهاد و خیرین همچنان نقش اساسی در مدیریت حوادث در سراسر جهان دارند. سازمان های مردم نهاد (سمن ها) جایگزین مناسبی برای ارایه ی خدمات دولتی هستند. یکی از این سوانح، زلزله بم است که با بزرگی 6/6 ریشتر تلفات زیادی را بر جای گذاشت. به دلیل وسعت خسارات و تلفات این حادثه دولت ایران در مدیریت سانحه دچار مشکلات زیادی شد و خیرین و گروه‌های داوطلب مردمی در قالب گروه‌های مردمی به کمک دولت و حادثه دیدگان آمدند. مشاركت جامعه يكي از مباحث مطرح در مديريت بحران است. مشاركت جامعه در واقع سهيم شدن مردم در تمامي فرايندهاي مربوط به چرخه مديريت بحـران است. روندی كه در طي آن مردم درمعـرض خطـر يـا متأثر از بلايا به طور خودجـوش يـا هـدايت شـده در فرايندهای مربوط به تصميم گيري، برنامه ريزي و اجـرا شركت مي كنند و به تنهايي يا با كمـك سـازمانهـاي دولتي و غيردولتي محلي، منطقه اي، ملي و بـين المللـي سعي در پيشگيري از بحران يـا در صـورت وقـوع آن بازگرداندن جامعه به شرايط قبل از رخداد بحران دارند. امروزه بسیاری از صاحبنظران بر نقش سازمانهای مردم نهاد در مدیریت بحران شهری تاکیده زیادی کرده و توسعه محلی و شهری را وابسته به وجود ظرفیت های نهادی در درون یک شهر می دانند. توانایی و ظرفیت نهادی، هر قلمروی را قادر می سازد تا خود را با شرایط در حال تغییر سازگار سازد. نقش مثبتی که طیف سازمان های مردم نهاد می تواند در مدیریت سوانح برای حمایت از افراد داشته باشد، غیرقابل انکار است. کمک های خیرین و سازمان های غیردولتی می تواند بطور مشخص زندگی را از طریق تهیه فوری غذا، کمک و سرپناه نجات دهد و یا با ارائه کمک های کشاورزی و بازسازی خدمات جامعه، از بهبودی آن پشتیبانی کند. آنها همچنین می توانند آگاهی عمومی را افزایش دهند، ارتباطاتی بین جوامع محلی و دولت ها برقرار کنند و با ایجاد تعامل معنادار با جوامع محلی به “ایجاد ظرفیت محلی برای پاسخ به سوانح” کمک کنند (Osa، 2013؛ Demiroz and Kapucu، 2015).
هم تعداد سازمان های غیردولتی درگیر در اداره بحران و هم موقعیت آنها در رابطه با دولت بسیار متغییر است (جونز و همکاران ، 2014 ؛ به نقل از بیبینگتون ، 2005). کشورها به دلیل کمبود منابع خود، ساختارهای ضعیف دولت یا به دلیل نزدیکتر بودن سازمانهای مردم نهاد به جوامع آسیب دیده و ارائه کمک بیشتر و بهتر این سازمانها، به طور مداوم به سازمانهای مردم نهاد تکیه می کنند (Tierney، 2012؛ Osa، 2013؛ Jones et al. ، 2014 ؛ لین و هسلمن ، 2017). در مدیریت بحران سه نهاد اصلی دولت، بخش خصوصی، جامعه مدنی نقش اساسی را دارند در بحران های اخیر جامعه مدنی (سازمان های مردم نهاد) ثابت کردند که بدون هیچ گونه نگاه سیاسی، تشریفات، خودنمایی می توانند همچون بخش های دیگر جامعه در سراسر کشور به مردم و سازندگی ایران عزیز تلاش کنند. در چنین شرایطی، به دلیل محدودیت نیروهای امداد و نجات، استفاده از سازمانهای مردم نهاد و سازمانهای داوطلب خصوصی PVO در عملیات امدادرسانی ضروری است. تجربه ایجاد تشکل های مردمی و آموزش روستاییان در سطح جهانی نشان می دهد که مدیریت های محلی همراه با مشارکت جویی محلی، می توانند در پیشگیری و مقابله با سوانح از جمله سیل، آتش سوزی، ریزش، رانش و مانند آن به خوبی و در اسرع وقت به کار آیند. سرمایه اجتماعی و رفتار خیرخواهانه بعنوان دو مولفه در یک رابطه دوسویه و متقابل قرار دارند که از یکسو سرمایه اجتماعی که از دل روابط درون گروهی-سازمانی پدید می آید، منجر بعمل داوطلبانه خیرخواهانه می شود و از دیگر سو، اقدام به کنش های مبتنی بر امر خیر به نوبه خود افزایش سرمایه اجتماعی را سبب می شود. در این مقاله ، تأثیرگذاری خیرین وسازمانهای مردم نهاد برمدیریت بحران و افزایش تاب آوری جوامع انسانی و به دنبال آن کاهش عوارض بحرانها بررسی شده است علاوه بر این، این تحلیل ها نشان می دهد که ایجاد تعهدات خاص برای سازمان های غیر دولتی می تواند در مدیریت سوانح به معنای ایجاد حفاظت بهتر برای جوامع، مطرح شود با این حال، دولت موظف است از طریق تنظیم مقررات، در جهت تحقق اهداف و بسیج حداكثری منابع از مشاركتهای موجود بهره ببرد.

بحث و نتیجه گیری
نتایج پژوهش حاکی از آن است که نقش خیرین در حوزه مدیریت بحران دارای ظرفیت های متعددی در ابعاد مختلف می باشند. در بعد اجتماعی و فرهنگی، مهمترین ظرفیت آنها در ارتباط با سازماندهی مشارکت مردمی است. این سازمان های و تشکل های غیر انتقاعی در راستای مدیریت بحران وظایف مختلفی را میتوانند بر عهده بگیرند. این نقش هم پیش از بحران و هم پس از آن باید ایفا شود. همچنین مشارکت خیرین در امر مدیریت بحران سبب افزایش همبستگی اجتماعی، مردمی شدن حمایت های اجتماعی افراد، حضور مردم در عرصه کمک به نیازمندان و آسیب دیدگان ناشی از حوادث، بهسازی و تمهید افکار عمومی و تقویت هر یک از این متغیرها می تواند سبب افزایش سرمایه اجتماعی در جامعه شود. همچنین سازمان های مردم نهاد و خیرین پیش از وقوع بحران می توانند در آگاه سازی و اطلاع رسانی به جامعه و ارایه آموزش های لازم به مردم به ایفای نقش بپردازند. چنانچه نقش خیرین و نهادهای مردمی در مدیریت بحران لحاظ نگردد و زیرساخت های موردنظر جهت بهره برداری ایجاد نگردد، تاب آوری جامع کاهش یافته و مدیریت بحران با انبوه مشکلات روبرو خواهد شد و پویایی لازم جهت خدمات رسانی سریع و موفق را نخواهد داشت. در صورتیکه نقش آفرینی خیرین و نهادهای مردمی با رویه علمی و اصولی در مدیریت بحران اجرا شود، مدیریت بحران از موفقیت بیشتری برخوردار خواهد بود و تاب آوری در جامعه افزایش خواهد یافت .

منابع:
آهنچی، محمد (1376). مدیریت سوانح:سوابق، مفاهیم، اصول و تئوریها، كتاب یكم، جمعیت هالل احمر جمهوری اسالمی ایران، مركز آموزش و تحقیقات: تهران.
اسکندری , حمید , تابستان (1392), دانستني های پدافند غیر عامل , ناشر بوستان حمید.
اميني حـسيني، كامبـد؛ منـصوري، بابـك؛ پويـان، ژيـلا. (1385 .(سند چشمانداز فعاليتهـاي گـروه برنامـهريـزي شهري – منطقهاي. تهران: پژوهشگاه بينالمللـي زلزلـه- شناسي و مهندسي زلزله.

بختیاری, لیلی؛ علیرضا ملکی و امیر اسلامیه همدانی، ۱۳۹۳، نقش سازمانهای غیر دولتی در مدیریت بحران ناشی از خسارتهای زلزله، دومین کنفرانس ملی مدیریت بحران و HSE در شریان های حیاتی، صنایع و مدیریت شهری، تهران، دبیرخانه دایمی کنفرانس ملی مدیریت بحران و HSE.

جهــانگيري كتــايون، استوار ایزدخواه یاسمین، آذین سیدعلی، جاروندی فرزانه، 1389، بررسی میزان مشارکت مردم در مقابلـه بـا بلای ـاي طبیع ـی در استان خوزستان: دیدگاههاي مسئولین، فصلنامه علمی امداد ونجات،سال دوم، شماره4.

رضوانی، حمیدرضا (1385) «مدیریت بحران سازمانی» ماهنامه تدبیر، مجله ویستا، مردادماه، شماره171.

عباداله زاده ملکی, شهرام و نسیم خانلو، ۱۳۹۵، تبیین توانمندسازی اجتماعی به منظور تاب آوری جوامع محلی در مقابل بحران زلزله، اولین کنفرانس بین المللی مخاطرات طبیعی و بحران های زیست محیطی ایران، راهکارها و چالش ها، اردبیل.

قلی گله, نریمان، ۱۳۹۷، بررسی نقش و ظرفیت سازمان های مردم نهاد در مدیریت سیلاب شهری، ششمین کنفرانس جامع مدیریت و مهندسی سیلاب، تهران، کارگروه تخصصی سیل، مخاطرات دریایی- آب و فاضلاب و برق وزارت نیرو با همکاری پژوهشکده سوانح طبیعی.

ماهرالنقش ,علی، 1392، شبیه سازی بحران: الگوی تدوین سند نظام جامع مدیریت بحران سازمان با تاملی بر تکنیک سناریونویسی در بحران، جهاد دانشگاهی دانشگاه اصفهان.

موسوی, میرطاهر و حمیدرضا هندی، ۱۳۹۵، کنشگری در امور خیریه به مثابه سرمایه اجتماعی، اولین همایش ملی خیر ماندگار .

Beyrer C., Gauri V., Vaillancourt D. Evaluation of the World Bank’s Assistance in Responding to the AIDS Epidemic: Brazil Case Study. World Bank; Washington, DC, USA: 2005. [Google Scholar]

Bradt DA, Drummond CM. From complex emergencies to terrorism – New tools for health-sector coordination in conflict-associated disasters. Prehosp Disaster Med. 2003;18:263–71. [PubMed] [Google Scholar]

Dolinskaya IS, Shi Z, Smilowitz KR, Ross M. Reno, NV: Institute of Industrial Engineers; 2011. Decentralized Approaches to Logistics Coordination in Humanitarian Relief. in 61st Annual Conference and Expo of the Institute of Industrial Engineers. [Google Scholar]

Demiroz, F. and Kapucu, N. (2015), “Cross-sector partnerships in managing disasters: experiences from the United States”, in Izumi, T. and Shaw, R. (Eds), Disaster Management and Private Sectors: Challenges and Potentials, Springer, Tokyo, pp. 169-186.

Franke J, Charoy F, Ulmer C. Proceedings of the 7th International ISCRAM Conference. Seattle, USA: 2010. May, A Model for Temporal Coordination of Disaster Response Activities. [Google Scholar]

Global Public Policy Institute (2015), “Business engagement in humanitarian response and disaster risk management”, available at: www.gppi.net/fileadmin/user_upload/media/pub/2015/Hoxtell_et_al_2015_Biz_Engagement_Humanitarian_Repsponse.pdf (accessed August 30, 2016).

Goklany I. (2007). Death and death rates due to extreme weather events. International Policy Network. Third floor, Bed ford chambers, The Piazza, London,WC2E8HAUK. Available From: URL: http://www.csccc.info/reports/report_23.pdfS. Accessed Nov 22, 2012
Habitat-UN(Programme Settlements Human Nations United by published First, Security And Safety Urban Enhancing), 2007(.US and UK the in E

Kälin, W. (2009), “Report of the representative of the secretary-general on the human rights of internally displaced persons: addendum on protection of internally displaced persons in situations of natural disasters”, UN Doc. A/HRC/10/13/Add.1.

Lane, L. and Hesselman, M. (2017), “Governing disasters: embracing human rights law and governance in a multi-level, multi-actor disaster governance landscape”, Governance and Politics, Vol. 5 No. 2, pp. 93-104
Jones, S., Oven, K., Manyena, B. and Aryal, K. (2014), “Governance struggles and policy processes in disaster risk reduction: a case study from Nepal”, Geoforum, Vol. 57, pp. 78-90.

Liebowitz J. The Impact of Faith-Based Organizations on HIV/AIDS Prevention and Mitigation in Africa. University of Natal, Health Economics and HIV/AIDS Research Division; Durban, South Africa: 2006. [(accessed on 10 January 2015)]. Available online: http://www.popline.org/node/249989. [Google Scholar]

Lotfi T, Bou-Karroum L, Darzi A, Hajjar R, El Rahyel A, El Eid J, et al. Coordinating the provision of health services in humanitarian crises: A systematic review of suggested models. PLoS Curr. 2016;8 pii: ecurrents.dis. 95e78d5a93bbf99fca68be64826575fa. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]

Mccormack JW, Tobin K, Freeman P. (2004). Emergency preparedness: A Manual for homeless service providers. The CENTER for SOCIAL POLICY. Available From: http://www.mccormack.umb.edu/csp. Accessed Sep 9, 2013

Murdie A. Scrambling for contact: The determinants of inter-NGO cooperation in non-western countries. Rev Int Organ. 2014;9:309–31. [Google Scholar]

Nabi PG. Coordinating post-disaster humanitarian response: Lessons from the 2005 Kashmir earthquake, India. Dev Pract. 2014;24:975–88. [Google Scholar]

Rey F. London: Pluto Press; 1999. The Complex Nature of Actors in Humanitarian Action and the Challenge of Coordination In Reflections on Humanitarian Action. [Google Scholar]

Seyedin SH, Aflatoonian MR, Ryan J. Adverse impact of international NGOs during and after the bam earthquake: Health system’s consumers’ points of view. Am J Disaster Med. 2009;4:173–9. [PubMed] [Google Scholar]

Silingardi, S. (2016), “Responses by private corporations”, in Breau, S. and Samuel, K. (Eds), Research Handbook on Disasters and International Law, Edward Elgar, Cheltenham, pp. 225-249.

Slepski LA. (2007). Emergency preparedness and professional competency among health care providers during hurricanes Katrina and Rita: pilot study results. Disaster Manag Response, 5(4):99-110

Stephenson M., Jr Making humanitarian relief networks more effective: Operational coordination, trust and sense making. Disasters. 2005;29:337–50. [PubMed] [Google Scholar]

Telesetsky, A. (2015), “Beyond voluntary corporate social responsibility: corporate human rights obligations to prevent disasters and to provide temporary emergency relief”, Vanderbilt Journal of Transnational Law, Vol. 48, pp. 1003-1027