سهام وقف، ابزار مالی جلب مشارکت عمومی در امور وقف

سهام وقف، ابزار مالی جلب مشارکت عمومی در امور وقف

فیروزه عزیزی

عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

گرچه وقف از دیرباز و در ادیان قبل از اسلام وجود داشته، اما اسلام نخستین دینی بوده که چارچوب آنرا تعیین و نظام‌مند کرده است. از زمان ظهور اسلام، وقف و موقوفات نقش بسیار مهمی را در جوامع اسلامی ایفا نموده است. وقف همواره از جمله ابزارهایی بوده که در راستای تأمین مالی خدمات عامه مورد نیاز مردم در طول تاریخ اسلام مورد استفاده قرار می‌گرفته است. خدماتی که امروزه عمدتاً توسط دولت‌ها (در کشورهای غیر اسلامی و نیز بسیاری از کشورهای اسلامی) تامین مالی می‌شود . این خدمات عبارت از امور آموزشی، بهداشتی، امنیت ملی، حمل و نقل عمومی، امکانات زیربنایی، تامین مواد غذایی، مسکن و ایجاد اشتغال برای عموم مردم می‌باشد. در واقع نقش وقف به عنوان شبکه‌ای است که در تمام زمینه های مورد نیاز جامعه می‌تواند ورود کرده و به کمک دولت‌ها آمده و در راستای برطرف نمودن نیازهای جامعه عمل نماید.

در این ارتباط می‌توان گفت گرچه نقش وقف در شکل‌گیری و توسعه تمدن اسلامی انکارناپذیر است، اما متأسفانه از قرن نوزده میلادی این نقش در جوامع اسلامی کم رنگ شد. این امر سبب شد که در بسیاری از کشورهای اسلامی موقوفات بلا استفاده شده و یا با کمترین بهره‌وری مورد استفاده قرار گیرند. از میان این گونه موقوفات که به فراموشی سپرده شده و یا از حیز انتفاع خارج شده می‌توان به برخی زمین‌های کشاورزی، اماکن مسکونی و تجاری اشاره نمود. این در حالی است که اخیراً در برخی کشورهای اسلامی و حتی کشورهایی که دارای اقلیت مسلمان هستند،  به دلیل اهمیت موقوفات اقدامات فراگیر، همه جانبه و موثری در راستای ارتقای بهره‌وری آنها صورت گرفته است که از جمله می‌توان به انتشار سهام وقف به عنوان یک ابزار جدید مالی اشاره کرد.

در این مقاله تلاش می شود ضمن ارائه شمایی از مشکلات و چالش‌های فراروی وقف و موقوفات، سهام وقف تبیین و به عملکرد آن به عنوان ابزار جدید مالی در چهار کشور اسلامی و یک کشور با اقلیت مسلمان پرداخته شود. در شرایط کنونی که اغلب کشورها در تامین مالی امور عام المنفعه با مشکلات عدیده ای به خصوص از نظر تامین مالی مواجه هستند، حفظ ارزش موقوفات و افزایش بهره وری و کارایی آنها از اهمیت خاصی برخوردار است .چرا که بعضا مواردی مشاهده می شود که برخی از موقوفات یا بلا استفاده بوده و یا اینکه طی سالهای متمادی با حداقل بهره وری مورد استفاده قرار می گیرند.در این راستا می توان با معرفی سهام وقف به عنوان یک ابزار جدید مالی، بهبود قابل توجهی را در وضعیت موقوفات ایجاد نمود.

برای این منظور در این مقاله ضمن تبیین سهام وقف،ساختار و نحوه ایجاد و مدیریت آن ونیز نتایج حاصل از کاربرد آن در پنج کشور کویت،مالزی،اندونزی،سودان، انگلستان، طی یک دوره بیست ساله ارائه می شود.

 

کلمات کلیدی: سهام وقف،ابزار مالی،مشارکت عمومی

1- مقدمه

اصولاً وقف، صرفاً اقدامي مذهبي و معنوي نيست بلكه نهادي است كه از جنبه های  اقتصادي، سياسي، اجتماعي، آموزشي و توسعه تأثير بسزايي دارد. يك موقوفه، دامنه وسيعي از حوزه‌هاي مختلف اعم از اقتصادي، اجتماعي و توسعه انساني را پوشش مي‌دهد و مي‌تواند در راستاي وحدت دولت‌ها و امت اسلامي مورد استفاده قرار گيرد. از سوی دیگر منافع وقف منحصر به جوامع اسلامي نيست ،بلكه وقف فراي مذهب، فرهنگ، نژاد و قلمرو جغرافيايي است. وقف از مهمترين دستاوردهاي اسلام است. گرچه تاكنون توجه كافي بدان مبذول نشده است. غفلت از وقف و موقوفات در دو سده اخير منجر به صدمات جبران‌ناپذيري بر موقوفات در سراسر جهان اسلام شده است. از اينرو نياز است كه براي امور وقف، فكر اساسي صورت گيرد. در این راستا،برخي از محققين، مشكلات آموزشي، قانوني، سياسي و اقتصادي را به عنوان عوامل موثر بر عدم توسعه و گسترش موقوفات مي‌دانند. بطور کلی خصوصيات و ويژگي‌هاي وقف را مي‌توان از جنبه‌هاي مختلف دسته‌بندي نمود.

 

نمودار1: خصوصيات وقف در اسلام

 

نمودار فوق، حاکی از آن است که بدلیل گستردگی شمول اهداف، زمینه‌ها، فعالیت‌ها و موضوعات، وقف امری بسیار اثر گذار در بهبود زندگی آحاد جامعه است.

با احياي برخي نهادهاي اسلامي در قرن 21، توجه بیشتر به نهاد وقف، كه نگرش جديدي را از طريق ايجاد سهام وقف ارائه كرد، سبب شد كه در بسياري از زمينه‌ها، سهام وقف بتواند بطور موفقيت‌آميزي نيازهاي مالي را در برخي كشورهاي اسلامي و كشورهاي با اقليت مسلمان، تأمين نمايد. سهام وقف يكي از انواع وقف‌هاي نقدي است كه توسط برخی عالمان مسلمان پذيرفته شده و از اينرو امروزه به عنوان ابزاري براي افزايش و انباشت سرمايه بكار مي‌رود

سهام وقفي توسط “صندوق‌هاي متولي” با مبالغ مختلف منتشر مي‌شود. بگونه‌اي كه هر فرد با حداقل توان مالی نیز مي‌تواند در خريد آن مشاركت نمايد. از این رو مردم مي‌توانند با خرید اين نوع سهام به واقع در اين امر خير، وقف، مشاركت نموده و منابع آن صرف ايجاد پروژه‌هاي مختلف شود .بگونه‌اي كه منافع آن به كل جامعه تعلق گيرد.

هدف اصلي اين مقاله آن است كه موفقيت عملكرد جاري سهام وقف در پنج كشور مذكور را تبيين كرده و كاربرد سهام وقف را براي تجديد ساختار دارائي‌ها و موقوفات قبلي كه امروزه بلااستفاده بوده و يا با بهره‌وري پائين فعاليت مي‌كنند را ارائه نمايد.  بايد در نظر داشت كه هدف اصلي براي معرفي سهام وقف، تجميع ثروت نيست. بلكه تشويق افراد جامعه به مشاركت در توسعه كشور خود است، صرفنظر از اينكه آنها افراد ثروتمندي هستند يا نه، مي‌توانند با حداقل مبلغ پولي كه مي‌توانند پرداخت نمايند، در اين امر خير مشاركت نمايند. اينچنین اقداماتی همچنين داراي ابعاد شرعي و معنوي است كه مشاركت افراد را در خدمات داوطلبانه تقويت می نماید. زيرا آنها مي‌دانند كه مشاركت در كار خير سبب مي‌شود كه خداوند به آنها در روز قيامت پاداش چندين برابر اعطا نمايد.

2- مروري بر چالش‌ها  و مشکلات وقف و موقوفات

با توجه به واقعيات موجود، نظام مديريت وقف امروزه با چالش‌هاي زيادي روبروست. اما تحقیقات پيرامون موضوع چالشها و مشکلات کنونی وقف چندان زياد نيست. يكي از تحقيقاتي كه در اين خصوص انجام شده است توسط محمد (2008) است. وي در تحقيق خود به مشكلات زمينهاي وقفي در مالزي اشاره مي‌كند. او اين نكته را مطرح مي‌كند كه بانك‌ها در مالزي زمين‌هاي موقوفي را به دليل ويژگي‌هاي وقف (غير قابل فروش و …) به عنوان وثيقه مورد پذيرش قرار نمي‌دهند. لذا چنانچه متوليان زمين‌هاي موقوفي براي گسترش و بهبود وضعيت نياز به تسهيلات بانكي داشته باشند، نمي‌توانند از طريق بانك‌ها تأمين مالي نمايند و لذا به مرور از حيز انتفاع خارج و يا با حداقل بازدهي از زمين‌هاي موقوفي استفاده مي‌شود. لذا چنانچه بتوان افزون بر موقوفات غير منقول،  اجازه وقف‌هاي نقدي نيز داده شود مي‌تواند نه تنها براي افزايش موقوفات بلكه براي استفاده بهتر و كارآمدتر از موقوفات فعلي نيز مي‌توان با استفاده از قراردادهاي مضاربه و مشاركت از آنها استفاده نمود.

كريم (2010) مطالعه‌اي درباره مشكلات وقف در بنگلادش انجام داد . وی  بر سر راه مديريت و ادارة موقوفات، همين مشكلات را مشاهده نمود و پيشنهاد كرد كه براي پاسخگوئي به نيازهاي حال حاضر، بايد تغييرات اساسي در شيوه مديريت دارائي‌هاي وقفي و موقوفات ايجاد شود. او دريافت كه بخش عظيمي از موقوفات در سطح ملي بلااستفاده هستند، و در صورت تغييرات مناسب مي‌توانند در اموركشاورزي و يا ساير موارد بكار گرفته شوند. از نظر وی مهمترين توصيه و پيشنهاد در راستای بهره‌مندي فقرا وسهيم شدن آنان در منافع موقوفات در قالب پروژه‌هاي مولد و بمنظور پاسخگوئي به نيازهاي مادي آنان، توانمند نمودن فقراست. اين توانمندسازي از طريق تأمين مالي فعاليت‌هاي اقتصادي، كارافرينانه و مولد با توزيع خلاقانه منافع موقوفات به فقرا به صورت انفرادي و جمعي است تا جايگزين دادن صدقه و كمك نقدي به آنان شود.

وي معيارها و شاخص‌هايي براي بهبود نظام‌هاي مديريت وقف بنگلادش پيشنهاد مي‌كند كه مي‌تواند قابل تسري براي ساير كشورها از جمله مالزي هم باشد. احمد (2007)، به نقش اجتماعي تأمين مالي خرد اسلامي اشاره مي‌كند و بر آن اساس به پتانسيل‌هاي فلسفي و عملي براي تأمين مالي خرد مبتني بر وقف اشاره مي‌كند. احمد براي نشان دادن منافع بي شمار تأمين مالي خرد اسلامي مبتني بر وقف، بيان مي‌كند كه تأمين مالي خرد اسلامي مي‌تواند از افرادي حمايت كند كه سيستم و نظام بازار قادر به تأمين آنها نيست. به كساني كمك مي‌كند كه قادر به تحمل فشارهاي اقتصادي نيستند وبه ابزارها و امكانات اقتصادي دسترسي ندارند تا بتوانند از موقعيت‌هاي موجود استفاده كنند. در حقيقت، نظام تأمين مالي اسلامي بر اساس عدل (عدالت اجتماعي) و احسان استوار است تا فعاليت صرفاً تجاري.

تحقيقات ديگر همچنين بر موضوعاتي مانند زكات، وقف و قرض‌الحسنه تأكيد مي‌كند كه مي‌تواند به توزيع عادلانه درآمد و ثروت منجر شده و نيازهاي جامعه، عدالت، برابري و … را براي كل جوامع اسلامي به ارمغان بياورد. از اينرو مي‌توان گفت از وقف و منابع حاصل از آن به عنوان ابزاري براي تأمين مالي فعاليت‌هاي اقتصادي فقرا باید استفاده نمود.

از اینرو نمي‌توان تصور کرد این نهاد با چنين رسالتي، فاقد نظام مديريتي صحيح و متناسب باشد. لذا برقراري يك نظام مديريتي كارآزموده براي موقوفات از اهميت زيادي برخوردار است. متوليان امور وقف بايد از ميان افراد كارآزموده،  متبحر انتخاب و برگزيده شوند تا با علاقه‌مندي و پاكدستي بتوانند از موقوفات به بهترين نحو استفاده نمايند.

3- مطالعات تجربي

ادبيات در خصوص امر وقف به عنوان یک امر معنوی و شرعی زياد و قابل توجه است. با وجود اين به نظر مي‌رسد تأكيد اصلي بر جنبه‌هاي اجرائي، تاريخي و قانوني وقف است. اخيراً كوشش‌هاي نه چندان در خوری توسط برخي محققين در خصوص بررسي نقش وقف به عنوان يك نهاد مالي، بعمل آمده است.

به عنوان مثال، Monzer Kahf ، 2000 در كتابش تلاش كرد تا روش‌هاي جديدي براي تأمين مالي موقوفات و دارائي‌هاي وقفي ارائه نمايد .به ويژه براي سرمايه‌گذاري موقوفات با استفاده از منابع بخش خصوصي به شيوه‌اي كه با قوانين اسلامي سازگار باشد. Murat Cizakca ، 2000 نيز در كتابش در خصوص عملكرد موقوفات نقدي در دوره عثماني و دوره معاصر در برخي كشورهاي اسلامي مطالبي ارائه نمود.

Magda.ismail و Mohsin، 2009 در كتابش به طرح‌هاي نه‌گانه براي موقوفات نقدي به عنوان نهادهاي مالي اشاره كرد كه امروزه در بسياري از كشورهاي اسلامي و برخي كشورهاي داراي اقليت مسلمان اجرا مي‌شود.

از آنجا كه كاربرد ابزار سهام وقف تا حدودی جديد است، اطلاعات و داده‌هاي مورد نياز در اين مقاله بر اساس مقالات منتشر شده ای است كه يا در كنفرانس‌هاي بين‌المللي يا سمينارهاي ملي مطرح و جمع‌آوري شده است.

4- سهام وقف و ساختار آن

سهام وقف يك وقف جاري است كه با پول نقد ايجاد و براي ارائه خدمات به افراد جامعه و با نيت خير منتشر می‌شود. براي ايجاد سهام وقف نهاد متولی مي‌تواند با مقادير مختلف آن را منتشر نمايد. بنابراين همه افراد مي‌توانند بر اساس بودجه خود آن را خريداري نمايند. منابع مالي جمع‌آوري شده از فروش اين سهام به افراد نيازمند داده خواهد شد. منابع تجهیز شده همچنین مي‌تواند صرف هرگونه پروژه‌اي شود كه براي رفاه و بهبود وضعيت جوامع اسلامي مورد استفاده قرار مي‌گيرد، مانند ساخت مدارس، بيمارستان‌، كلينيك و درمانگاه، تأمين آب آشاميدني، برق، ايجاد شغل و … در مقابل افراد واقف گواهي‌هاي وقف را دريافت خواهند كرد كه بيانگر آن است كه اين افراد در توسعه اينگونه پروژه‌ها مشاركت داشته‌اند. . از سوی دیگرسهام وقف ابزاری است که می تواند خدمات مورد نیاز برای حفظ ارزش موقوفات در جوامع مختلف را فراهم نماید.افزون بر آن پیشنهاد این نوع از سهام وقف، سبب می شود که افراد جامعه از هر قشر و توان مالی بتوانند مستقیما در افزایش ارزش موقوفات و ارتقائ بهره وری آنها و از همه مهمتر در مقوله وقف مشارکت عملی داشته باشند.به بیان دیگر انتشار سهام وقف صرفا برای تجمیع و انباشت سرمایه نیست. بلکه ابزاری است که به افراد کمک می کند با حداقل مشارکت مالی،در توسعه جوامع خودنقش بسزایی داشته باشند.

 

– شرايط ايجاد سهام وقف

محققين اسلامي بر اين نكته اذعان دارند كه زماني كه يك دارايي اعم از منقول يا غير منقول به عنوان وقف ايجاد شود، بايد تحت سه محدوديت قرار گيرد. نخست غير قابل بازگشت است، به محض اينكه واقف، اموالي را وقف كرد نمي‌تواند آن را برگرداند. دائمي بودن، به محض اينكه يك دارايي وقف شد، بايد همیشگی و دائمی  باشد تا ضمانت نمايد كه منافع آن به افراد ذينفع از يك طرف تعلق گرفته و براي واقف از سوي ديگر. مورد آخر را عدم قابلیت بیع(خرید و فروش) مي‌نامند .يعني به محض اينكه مال و دارايي وقف شد، به شكل يك “دارايي منجمد” در خواهد آمد و نمي‌توان به عنوان هديه يا ارث قلمداد شود و يا به فروش رفته و يا … .تمام  شرايط و محدوديت‌ ها ی بر شمرده بسيار مهم هستند و بايد در زماني كه اموال وقف مي‌شود لحاظ شده تا بتوان سهام وقف را بر آن اساس منتشر نمود. مهمترين دلايل وضع اين شرايط و محدوديت‌ها آن است كه منافع مستمر و پايدار را براي زمان حاضر و نسل‌هاي آتي تضمين نمايد. افزون بر آن، اين امر سبب مي‌شود تا منافع مستمر آن براي واقفين تا روز قيامت برقرار باشد.

– ساختار سهام وقف

هدف اصلي از ايجاد سهام وقف انباشت سرمايه از طريق تخصيص منابع مالي اقشار مختلف مردم با مقادير مختلف و هر توان مالی، به منظور فراهم نمودن امكانات و خدمات مورد نياز جامعه مي‌باشد. همانگونه كه قبلاً ذكر شد، سهام وقف مي‌تواند اينگونه تعريف شود: انتقال مقداري پول توسط واقف  و تبديل آن به سهام وقف به منظور حمايت از توليد كالاهاي عمومي و مورد نياز به منظورافزايش رفاه جامعه. اخيراً اين نوع سهام وقف در كشورهاي مالزي، اندونزي، سودان، كويت و انگلستان مورد استفاده قرار گرفته است كه فرايند انتشار آن به شرح ذيل است:

• واقف، سهام وقف را از نهاد مشخصي خريداري مي‌كند. به بيان ديگر، نهاد ناشر براي پروژه خاصي مانند، ساخت مسجد، مدرسه، بيمارستان، فراهم نمودن توليد امكانات زيربنايي تأمين مخارج بخش‌هاي مختلف و … سهام را منتشر مي‌كند.
• آنگاه واقف برگه‌اي را دريافت مي‌كند كه به عنوان گواهي وقف است و بيانگر آن است كه واقف، سهام وقف را بمنظور مشاركت در پروژه خاصي با پرداخت مبالغی خريداري كرده است.
• اين سهام وقف متصف به نهاد ناشر است كه به عنوان يك صندوق عمل كرده تا بتواند منابع جمع‌آوري شده را براي اجراي پروژه خاص، مديريت و سرمايه‌گذاري نمايد.
• به منظور اطمينان از پایایی و بقای اينگونه وقف‌ها، منابع مالي تجميع شده از دو طريق به نيازمندان تخصيص خواهد يافت.
• در موردي كه پروژه مشخص و تعيين شده، قرار است در يك زمين وقفي تأسيس شود، منابع جمع‌آوري شده مستقيماً به پروژه خاص اختصاص مي‌يابد، مانند ساخت مدرسه در يك زمين وقفي يا ساخت بيمارستان در آن زمين.
• در موردي كه پروژه‌ها در يك زمين عمومي يا خصوصي تأسيس شود، آنگاه منابع تجميع شده بايد سرمايه‌گذاري شود و تنها منابع بدست آمده بايد بين سه بخش، آنگونه که صندوق يا معتمد و امین معين مي‌كند تقسيم شود. مثلاً 70 درصد به مردم، 10 درصد به هيأت امنا به منظور مديريت صندوق و 20 درصد به عنوان ابزار خود تأمين‌كننده مالي به منابع صندوق اضافه شود. در اين صورت تداوم و بقاي سهام وقف تضمین خواهد شد كه نمودار آن ذيلاً ارائه مي‌شود.

 

 

 

 

 

 

• نمودار 2- ساختار سهام وقف

 

 

 

10%

برای

اداره نهاد متولی

5- تجربه انتشار سهام وقف در برخی کشورها

– سهام وقف در مالزی

برنامه و طرح سهام وقف در مالزي توسط شوراي 7 ایالت اسلامي و به منظور مشاركت مسلمانان در موقوفات منقول در راستاي بهبود جامعه موردحمايت قرار گرفته است. هدف اصلي در حمايت از چنين برنامه و طرح‌هايي آن است كه فرهنگ وقف كردن تعميق شده، تا گزينه و الگويي براي مسلمانان جهت مشارکت در امر خیر وقف فراهم شود تا بتوانند وقف كنند، و مسلمانان جامعه را تشويق نمايند تا به وقف به عنوان ابزار ارزشمندي نگاه كنند كه مي‌توانند موقعيت اقتصادي امت را تحت تأثير قرار داده و آنرا ارتقاء دهند. همچنين مسلمانان را تشويق نمايند تا تحت لواي مفهوم مشاركت و تعاون، اقدام به همكاري و مشاركت نمايند (گزارش سالانه شوراي دولت اسلامي، 2006).

از زمان بكارگيري اين ابزار در اوايل دهه 1990 ، طرح سهام وقف توانست منابع مورد نياز براي تأمين مالي پروژه‌هايي كه منافعي را براي جوامع مالزيايي فراهم مي‌كرد، تجهيز نمايد. اين پروژه‌ها شامل گسترش زمين‌هاي وقفي، ساخت مساجد، مدارس، ساخت امكانات زيربنايي مورد نياز جامعه مسلمانان مالزي و كمك به حفظ و نگهداري اماكن مذهبي، تأسيس صندوق‌هاي تأمين مالي آموزشي، تأمين مالي توسعه سرمايه انساني و تجهيزات پزشكي می باشد(همان) . طرح سهام وقف به وسيله دو نهاد با نام‌هاي YADIM و بنياد توسعه اقتصادي اسلامي مالزي با نام YPEIM اجرايي شد. براي اطمينان از كسب منابع مالي مورد نياز، اين طرح نه تنها براي افراد بلكه براي سازمان‌ها، نهادها و شركت‌ها نيز قابل اجراست. افزون بر آن اگر افراد استطاعات مالي قابل توجهي داشته باشند مي‌توانند سهام زيادي خريداري نمايند. به طور كلي، فرايند جريان طرح سهام وقف در مالزي به شرح زير است:

• سهام وقف به وسيله شوراي دولت اسلامي به عنوان امین و متولی براي مديريت صندوق، منتشر مي‌شود.
• براي آنكه وقف موثر واقع شود، واقفين علاقه‌مند در سطوح مختلف مي‌توانند سهام را به قيمت‌هاي 1،5 و10رينگيت خريداري كرده و در نتيجه آن را به عنوان وقف در اختيار شوراي دولت اسلامي قرار دهند.
• الزامي ندارد كه واقفين سود يا بازدهي از اين گونه طرح‌هاي موقوفه دريافت نمايند. به جاي آن، هر فرد واقف، يك نسخه از برگه وقف را به عنوان گواهي مشاركت وي در اينگونه پروژه‌ها دريافت مي‌كند.
• شوراي دولت اسلامي منابع مالي تجميع شده ناشي از فروش سهام وقف را هدايت و مديريت مي‌نمايد و آن را صرف ساخت مراكز آموزشي، مدارس اسلامي و … مي‌نمايد.

سهام وقف در اندونزي

وقف نقدي در اندونزي به وسيله يك سازمان مردم نهاد با نام Dompet Dhuafa Repuldica  تأسيس شد. اين سازمان، در سال 1993 توسط گروهي از روزنامه‌نگاران با هدف كمك به نيازمندان از طريق زكات، انفاق، صدقه و وقف تأسيس شد (Dodik Scswantoro, 2007). اين نهاد، مجموعه‌اي را ايجاد كرد تا برنامه‌هاي وقف و موقوفات را اداره نمايد و كارايي و اثربخشي در بكارگيري وقف را تضمين نمايد . اين نهاد بعنوان امین وقف اندونزي شناخته مي‌شود. با تشخيص اين امر كه وقف نقدي اين پتانسيل را دارد تا منابع مالي لازم براي پروژه‌هاي خيرخواهانه مانند از بين بردن فقر را دارد، اين نهاد برنامه وقف نقدي را طراحي كرد كه به آن “سهام وقف اندونزي” مي‌گويند (گزارش سالانه شوراي دولت اسلامي، 2006).

هدف اصلي از اين سهام وقفي آن است كه بتواند سرمايه را تجهيز كرده و از آن براي مقاصد خيرخواهانه در جامعه مسلمان اندونزي در راستاي تأمين مالي، برنامه‌هاي حذف و از بين بردن فقر، اجراي برنامه‌هاي آموزشي، گسترش برنامه‌هاي ايجاد شغل و كارآفريني استفاده شود. در اين طرح، واقف مي‌تواند به يكباره و يا بصورت منظم، بر اساس توان مالي، اقدام به خريد سهام وقف نمايد. براي تضمين مشاركت منظم، شوراي وقف اندونزي، واقفين را تشويق مي‌كند تا با دادن وكالت به بانكي كه در آن حساب دارند، به طور منظم مبلغ مورد نظر را به حساب طرح وقف سهام واريز نمايد. فرايند جريان اين طرح شبيه به طرح وقف سهام مالزي است.

• سهام وقف، به وسيله شوراي وقف اندونزي به عنوان ناشر منتشر مي‌شود.
• براي آنكه وقف موثر باشد واقفين علاقه‌مند، سهام را خريداري كرده و سپس آن را به شوراي وقف اندونزي تحويل مي‌دهند.
• واقفين رسيدي را دريافت مي‌كنند كه بيانگر ميزان مشاركت آنان است.
• مبالغ وقف به وسيله شورا دريافت و مديريت شده و سپس به طرح‌هاي خاصي كه مشخص شده اختصاص مي‌يابد (شوراي دولت اسلامي، 2007).

– سهام وقف در سودان

قبل از اينكه سهام وقف در مالزي اجرايي شود، سودان اين طرح را از سال 1990 آغاز كرد، يعني زماني كه دولت، وزارت امور مذهبي را از امور وقفي منتزع كرد و آن را سازمان اوقاف ناميد

(Mangda ismail Abdel Mohsin, 2005).

شبیه شوراي ایالات اسلامي مالزي، سازمان اوقاف سودان گروه‌هاي مختلف مردم را تشويق مي‌كرد تا در وقف نقدي از طريق انتشار سهام وقفي با قيمت 1، 5 و10 SP، مشاركت نمايند. فرآيند اجراي اين طرح به شرح ذيل است:

• سهام وقف توسط سازمان اوقاف سودان به عنوان ناشر منتشر مي‌شود.
• واقفين سهام را خريداري كرده و به ازاي آن رسيدهايي را مبني بر ميزان مشاركت خود در پروژه تعيين شده دريافت مي‌كنند.
• آنگاه سازمان اوقاف وجوه جمع‌آوري شده را به شكل مضاربه در بانك اسلامي سرمايه‌گذاري مي‌كند.
• منابع به دست آمده از اين سرمايه‌گذاري توسط سازمان اوقاف به امور خيريه اختصاص داده مي‌شود (Magda Ismail Abdel Mohsin, 2003).

همانگونه كه از اين طرح مشاهده مي‌شود منابع جمع‌آوري شده ابتدا سرمايه‌گذاري شده و سپس، منافع حاصل از آن به امور خيريه اختصاص مي‌يابد.

– سهام وقف در كويت

در كويت سازمانهای مردم نهاد(NGOS) نقش مهمي را در رشد و توسعه طرح‌هاي وقف نقدي ايفا مي‌كنند. سازمان خيريه اسلامي بين‌المللي (IICO) يكي از آنهاست كه در سال 1986 در كويت تأسيس شد. هدف اصلي از اين خيريه آن است كه كمك‌هاي خيرخواهانه در سطح بين‌المللي ارائه كند و به جوامع فقير كمك كرده تا بتوانند از منابع خود در مسير كارايي استفاده كرده و به توسعه اقتصادي دست يابند. قبل از اينكه مالزي طرح مربوط به وقف را راه‌اندازي نمايد، IICO برنامه‌هاي سهام وقف را پايه‌ريزي كرد. هدف اصلي از اين طرح‌ها، كمك به كشورهاي فقير در راستاي از بين بردن فقر، ساخت مسكن، مسجد، مراكز آموزشي، عرضه آب آشاميدني سالم و … بود. فرآيند جريان سطح سهام وقف در كويت به شرح ذيل است:

• واقف پروژه مورد نظر وقف كه مايل است در آن مشاركت نمايد را انتخاب مي‌كند.
• قيمت سهام وقف متغير است مثلاً 300 ديناركويت يا 600 ديناركويت كه اين ميزان با توجه به پروژه مورد نظر تعيين مي‌شود.
• واقف مي‌تواند ميزان مشاركت مالي خود در وقف را در حساب تأمين مالي مسكن IICO كويت و يا هر يك از بانك‌هاي IICO سپرده‌گذاري كرده و يا مي‌تواند به صورت برخط ، مبالغ مورد نظر خود را انتقال دهد.
• منابع مالي اعطا شده توسط واقفين توسط IICO سرمايه‌گذاري شده و در آمد ناشي از سرمايه‌گذاري در پروژه‌هاي مذكور مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

اين طرح موفق شده كه كمك‌هاي مورد نياز در بسياري از كشورها را تأمين مالي كند.

– سهام وقف در انگلستان

در هر كشوري كه مسلمانان جزء اقليت‌هاي آن محسوب مي‌شوند، وقف نقش مهمتري در بهبود وضعيت اقتصادي و اجتماعي آنان دارد. در انگلستان سازمان‌هاي خيريه و خيرين در جامعه مسلمانان عناصر مهمي به شمار مي‌آيند.

يكي از اين نوع سازمان‌ها، سازمان امداد اسلامي است كه يك سازمان مردم نهاد است كه در سال 1984 و با هدف از بين بردن فقر، كمك و امداد در سوانح و حوادث و كمك به توسعه اقتصادي و اجتماعي از طريق همكاري با جوامع و نهادهاي محلي تأسيس شد. فعاليت‌هاي اين نهاد متشكل از ارائه خدمات و امداد در شرايط اضطراري، توسعه خدمات زيربنايي و حمايت از فقر است. آنها طرح وقف نقدي را تحت نام “صندوق آتي وقف” اجرا مي‌نمايند. اين صندوق‌ توسط نهاد امداد اسلامي به عنوان ابزاري براي ايجاد طرح وقف نقدي، بر اساس طرح سهام وقفي تأسيس شد و هدف آن تأمين مالي پروژه‌هاي بلند مدت و اجراي بسياري از طرح‌هاي ديگر مانند كمك به امور آموزشي، كمك به فقرا و نيازمندان، طرح وقف قرباني، وقف براي امور بهداشتي و سلامت براي كمك در شرايط اضطراري و تأمين مالي براي كمك‌هاي نقدي بر اساس سهام وقف، بود.

مكانيزم مشاركت در اين طرح چه به صورت انفرادي چه به صورت گروهي به شرح ذيل است:

• سهام وقف توسط سازمان امداد اسلامي به عنوان يك متولي و امين منتشر مي‌شود.
• معمولاً متولي فهرستي از پروژه‌ها و تأمين‌كنندگان مالي براي انتخاب اولويتهايشان تهيه و ارائه مي‌كند.
• سپس واقفين علاقه‌مند، هر سهم را به قيمت 1900 دلار خريداري كرده و در نتيجه به عنوان واقف قلمداد مي‌شوند. براي خريد سهام وقفي هيچ محدوديتي وجود ندارد.
• در مقابل، خريداران سهام وقفي هيچگونه سود و يا مازادي دريافت نمي‌كنند. فقط خريداران سهام، ما به ازاي سهام وقفي خريداري شده ، رسيدهايي مبني بر مبلغ مشاركت آنها در طرح وقف دريافت مي‌كنند. سپس منابع تجهيز شده در ابزارهاي مالي مجاز سرمايه‌گذاري مي‌شوند.
• درآمد حاصل از سرمايه‌گذاري، براي تأمين مالي پروژه مورد نظر واقف هزينه مي‌شود.
• به منظور شفافيت بيشتر و نظارت بهتر، صندوق گزارش عملكرد طرح شامل جزئيات چگونگي توزيع و نیزدرآمد حاصل از سرمايه‌گذاري را به واقفين، هر ساله ارائه مي‌كند.

اين طرح موفق شده كه كمك‌هاي مورد نياز بسياري از كشورها مانند افغانستان، كوزوو، فلسطين، آلباني، سودان، بوسني، مالي، بنگلادش، چچن، هند و پاكستان را تامین مالی نمايد.

انتشار سهام وقفي براي بهبود و گسترش موقوفات سابق

بررسي موفقيت‌هاي طرح‌هاي سهام وقفي در پنج  كشور برشمرده نشان مي‌دهد كه مي‌توان از اين نوع طرح‌ها براي تأمين مالي سرمايه مورد نياز براي بازسازي موقوفات قبلي كه يا بلااستفاده‌اند و يا اينكه در طول سال‌هاي متمادي مورد غفلت واقع شده‌‌اند، نيز استفاده نمود. مثلاً در مالزي، حدود   یک سوم موقوفات بدون بازده هستند. در تركيه نيز  یک سوم  و در كشورهاي مصر و سودان بالغ بر دو سوم  آنها بلا استفاده مي‌باشند. با بررسي ابعاد و زمينه‌هاي موقوفات به اين نكته دست مي‌يابيم كه اين موقوفات بلااستفاده شامل زمين‌هاي كشاورزي، مدارس، دانشگاه، بيمارستان، درمانگاه، خانه سالمندان، بزرگراه، عرضه آب، ساختمان‌هاي تجاري شامل اماكن اداري و نیزفروشگاههای مختلف ومتنوع نانوايي، قصابي، داروخانه، طلافروشي، رستوران، اصطبل، خياطي، كفاشي، قالي بافي، مراكز درماني، صرافي، هتل، حمام، كارخانه، پوشاك و ابريشم، چرم، صابون، کارخانه تولیدروغن زيتون، ساخت قايق، كبريت‌سازي، تهيه مواد لبنی، تولید قطعات برنزي، تولید بستنی، سنگ‌بري، چيني آلات، تولید شكلات، و آسياب‌هاي وقفي مي‌باشد.

بديهي است موارد برشمرده از يك سو خدمات بسيار مناسب و ارزشمندي براي هر جامعه بوده واز سوي ديگر مي‌تواند براي گروه قابل ملاحظه‌اي از مردم شغل ايجاد نمايد. از اينرو توصيه موكد مي‌شود كه از طرح سهام وقفي براي بهبود بازسازي موقوفات قبلي به منظور بهبود شرايط مسلمانان استفاده شود.

هدف اصلي از بكارگيري طرح سهام وقف براي تأمين مالي بازسازی موقوفات سابق مي‌تواند به شرح ذيل دسته‌بندي شود:

• اين امر ورود به مقوله وقف را براي همه افراد بمنظور مشاركت در موضوع پسنديده و حسنه وقف فراهم مي‌كند، حتي اگر افراد از توان و بضاعت مالي چنداني برخوردار نباشند.
• بنابر احاديث نقل شده از معصومين، افراد واقف از اجر اخروي زياد و پايداري برخوردار مي‌شوند.
• اين طرح سبب مي‌شود كه واقفين در همان طرح‌هايي كه اولويت آنهاست كمك مالي و وقف انجام دهند.
• اين طرح سبب بقا و دوام موقوفات مي‌شود .زيرا سهام وقف مستقيماً براي توسعه پروژه‌هاي وقفي مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
• مدل پيشنهادي براي اينگونه طرح‌هاي وقفي به شرح ذيل است :
• نهاد ناشر سهام وقفي مي‌تواند متولي فعلي يا هر نهاد ديگري باشد.
• نهاد ناشر مي‌تواند فهرستي از موقوفات قديمي را كه نياز به تأمين مالي دارند و نيز مبالغ مورد نياز را تهيه و ارائه نمايد.
• واقفين، مي‌توانند از ميان پروژه هاي مختلف، پروژه‌ و يا پروژه‌هايي را كه بيشتر دراولويت آنهاست و مبلغ مورد نظر را كه توانايي پرداخت آن را دارند، تعيين نمايند.
• مشابه طرح سهام وقفي، واقفين ما به ازاي آن برگه‌هاي رسيد را دريافت مي‌كنند كه نشان دهنده مشاركت آنان در موقوفات است و در آن به مبلغ كمك براي بازسازي موقوفات قديمي اشاره شده است.
• نهاد ناشر يا متولي مي‌تواند منابع مالي تجهيز شده را مديريت كرده و آنها را مستقيماً برای بازسازي و بهبود وضعيت موقوفات قديمي كه توسط واقفين مشخص شده، هزينه نمايد.
• به منظور نظارت مناسب و خوب، متولي بايد گزارش سالانه از اقدامات انجام شده در خصوص حفظ و بازسازي موقوفات قديمي را به واقفين ارائه دهد. منافع اين گونه طرح‌ها آن است كه متولی نياز به سرمايه‌گذاري منابع جمع‌آوري شده ندارد و مي‌تواند مستقيماً آنها را براي اين پروژه‌ها هزينه نمايد. زيرا هزينه‌ها مستقيماً به موقوفات قبلي تعلق مي‌گيرند.

 

نمودار 3- ساختار سهام وقفي براي تأمين مالي موقوفات قديمي

         

نتيجه‌گيري

عملكرد جاري سهام وقف در برخي از كشورهاي مسلمان و يك كشور با اقليت مسلمان شواهد خوبي را براي تداوم نقش ارزشمند نهاد وقف از ابتداي اسلام تاكنون نشان مي‌دهد. مي‌توان اميد داشت كه با اقتباس و بكارگيري اينگونه طرح‌ها در راستاي بازسازي و بهبود موقوفات، اين طرح بتواند نقش وقف را در جهان اسلام مجدداً نشان داده و جوامع اسلامي از آنها بيشتر بهره‌مند شوند.

در ایران موقوفات بسیار زیاد وجود دارد که نیاز به حفظ و بازسازی آنان است و بدلیل کمبود امکانات و فقدان منابع مالی در حال نابودی هستند و یا از آنان بدرستی استفاده نمی شود .از سوی دیگر با توجه به علاقه مندی مردم مسلمان ایران به وقف و نیز استطاعت مالی آنان در صورتی که انتشار سهام وقف با آموزه های دینی شیعه مغایرتی نداشته باشد ،می توان از آن به عنوان یک ایزار مالی جدید و در راستای ایجاد موقوفات جدید و نیز حفظ ،مرمت و باز سازی موقوفات قبلی از آن استفاده نمود.بدیهی است ترویج سنت حسنه وقف و عملی کردن حضور و مشارکت آحاد جامعه با هر توان مالی می تواند بسیاری از مشکلات افراد نیازمند را برطرف نموده و به آبادانی ایران اسلامی کمک نماید.

منابع

 

Monzer Kahf (2000). Al-Waqf Al-Islami: Tatawwuruh, Idaratuh, Tanmiyatuh, Beirut: Dar al-Fikr.

Murat Cizakca (2000). A History of Philanthropic Foundations: the Islamic World form the Seventh Century to the Presen, Istanbul: Bogazici University Press.

Magda Ismail A Mohsin (2009). Cash Waqf: A New Financial Product, Person Malaysia Sdn. Bhd.

Annual Reports of State Islamic Councils in Malaysia (2006). Aviable at: http://www.mais.gov.my/majlis/index.php?option=com_booklibrary&task=showCategory&caid=48&Itemid=75. Accessed in October 2007 and re-visited in May 2011.

State Islamic Councils in Malaysia (websites). Accessed in July 2007, revisited in May 2011. State Islamic Councils in Malaysia (websites). Accessed in July 2007, re-visited on May 2011. See also Magda Abdel Mohsin, “Modern Application of Cash Waqf” paper presented and INCEIF-Kuala Lumpur/Malaysia as an internal seminar on January 22, 2008, p. 15. See also Selangor Islamic Council’s Annual Report at: http://www.mais.gov.my/majlis/index.php?option=com_booklibrary&task=showCategory&catid=48&Itemid=75. Accessed in October 2007 and re-visited in May 2011.

State Islamic Councils in Malaysia (websites). Accessed in July 2007, revisited in May 2011.

Dodik Siswantoro. “The Effectiveness of Waqf Fund Raising through Mutual Fund in Indonesia”, paper presented at the  Singapore International Waqf Conference 2007, p.7.

Ibid. Dodik Siswantoro, pp. 7-8.

Ibid, p. 8. See also Dompet Dhuafa Republika’s Annual Reports, at:http://www.dompetdhuafa.org/dd.php?w=indo&x=annual&y=main.

Magda Ismail Abdel Mohsin (2005). “The Revival of the Institution of waqf in Sudan”, Al-Awqaf Journal, Ku-wait, p.44.

Magda Ismail Abdel Mohsin (2003). “Inegration of Waqfs in the Process of Socio-Economic Development: Cast Study Sudan”. PH.D diss., International Islamic University Malaysia, p. 126.

Islamic Relief, “About us”, available at:http://www.islamic-relief.com/submenu/about%20us/about_us.htm. Ac-cessed in July 2007, revisited in May 2011.

Islamic Relief. “Waqf Future Fund”, available at http://www.islamicrelief.com/submenu/waqf/waqf.htm.  Ac-cessed in July 2007, revisited in May 2011.

http://www.iico.org/home-page-eng/waqf-eng.htm. Accessed on August 2008

Ahmed H (2007). Waqf based Microfinance: Realizing the Social Roleof  Islamic Finance. International Seminar on Integrating Awqaf in theIslamic Financial Sector, March 6-7, Singapore.

Karim M (2010). Waqf Estates in Bangladesh – Analyzing Socio-Economic Profile and Exploring Potential but Unexplored ExpenditureOptions. International Conference on The Tawhidi Epistemology:Zakat and Waqf Economy, January 6-7, 2010, UniversityKebangsaan Malaysia, Bangi, Malaysia.

Mohammad MTSH (2008). Sustaining the means of Sustainability: Theneed for accepting Wakaf (Waqf) assets in Malaysian propertymarket. The 14th Annual Conference of the Pacific Rim Real Estate Society, January 20 – 23, 2008, Istana Hotel, Kuala Lumpur,Malaysia