کارکردهای اقتصادی و اجتماعی وقف و انفاق با رویکردی به سیره نبوی

باسمه تعالی

کارکردهای اقتصادی و اجتماعی وقف و انفاق با رویکردی به سیره نبوی

دکتر فائزه عظیم زاده اردبیلی[1]

سعیده هوشمند [2]

چکیده

جامعه مجموعه­ای از افراد است که دارای کنش متقابل هستند و برای رسیدن به هدفی مشترک تلاش می کنند. با توجه به کنش متقابل بین افراد جامعه و تأثیرگذاری رفتارهای آنان بر یکدیگر، ضرورت درونی شدن برخی از سنتها به عنوان یک ارزش در جامعه احساس می شود. نهادینه شدن سنت های حسنه چون وقف و انفاق نیز نیازمند الگوسازی برای اعضای جامعه است. با مطالعه تاریخ و سیره نبوی به عنوان بهترین الگو برای مردم به اهمیت این دو سنت پی می­بریم به نحوی که استمرار آن دو را در عصرهای پس از پیامبر(ص) نیز شاهد هستیم. با توجه به این نوشتار مسأله در صدد پاسخ گویی به این سوال است که پیامبر چه اقداماتی را جهت ترویج فرهنگ وقف در جامعه انجام داده و چه سیاست­هایی را  در جهت رشد تئوریک و عملی وقف در جامعه به کار بسته­اند؟ نکته دیگر این که با توجه به تأکید سیره نبوی بر  ترویج این دو سنت در جامعه رابطه تعاملی بین ترویج فرهنگ وقف و انفاق و عدالت اجتماعی و توسعه اقتصادی چیست؟ بررسی دو سنت وقف و انفاق در عصر نبوی نشان می­دهد که پیامبر(ص) از ابزارهای تبلیغی تشویق، الگوسازی و تذکر جهت نهادینه­سازی این دو نهاد در جامعه استفاده می کردند که موثرترین آنها شیوه بیان عملی خود حضرت بوده است. مضاف براین استمرار این دو نهاد با مدیریت و نظارت کارآمد  امنیت اجتماعی را افزایش می دهد و  موجبات رشد و توسعه اقتصادی و توازن اجتماعی را فراهم می کند.

واژگان کلیدی :  عدالت اجتماعی، صدقه جاریه، فردگرایی، توسعه اقتصادی، انذارو تبشیر

 

 

 

مقدمه

دست­یابی به رشد و توسعه اقتصادی و عدالت اجتماعی از جمله اهداف مهم و مورد توجه جوامع است.سیستم پرداخت مالیات اجباری از جمله راهکارهایی است که جهت توزیع عادلانه درآمد در مکتب های اقتصادی به طور معمول به کارگرفته می شود. اما در نظام اقتصادی اسلام علاوه بر سیاست­های تکلیفی مانند زکات و خمس ازسیاست­­های تشویقی مانند انفاق، صدقه و وقف جهت توزیع عادلانه ثروت در جامعه استفاده می شود. چراکه مبنای مکتب­های اقتصادی دیگر بر اصالت فرد و تأمین منافع فردی است.  سیاست توزیع مجدد در مکاتب سرمایه­داری فاقد هر گونه پشتوانه فلسفی است؛ اگر سیاستی هم در این زمینه مطرح می شود در جهت تأمین منافع سرمایه داران است. در حالی که در نظام اقتصادی اسلام  در اموال ثروتمندان حقی برای فقرا قرار داده شده و مبنای آن اصالت اجتماع است. در واقع در جامعه اسلامی سعادت فرد در گرو سعادت اجتماع می باشد و منفعت فردی معنا پیدا نمی­کند چرا که مالک اصلی سرمایه خداوند است و برای مدتی در نزد انسان به ودیعه گذاشته شده است. تأکید سیره نبوی و پیشوایان ما بر اهتمام به سنت وقف و انفاق در جامعه موید همین موضوع است.  ضرورت پرداختن به موضوع این نوشتار آیات متعدد قرآن کریم و همچنین احادیث نبوی در خصوص ثمرات مادی و معنوی وقف و انفاق است تا آنجا که پیامبر اکرم(ص) هدف رسالت خویش را انفاق معرفی می­کنند.

بیان مسأله

مقاله حاضر مجموعه ای از تحقیقات در خصوص کارکردهای اقتصادی و اجتماعی وقف و انفاق  است. این نوشتار به طور خاص به  بررسی دو نهاد وقف و انفاق در سیره نبوی و تطبیق آن با رویکرد کنونی جامعه می پردازد. با توجه به اهمیت این موضوع در سیره نبوی این نوشتار درصدد پاسخ گویی به این سوالات است که پیامبراکرم(ص) چه سیاست هایی را در جهت ترویج فرهنگ وقف و انفاق در جامعه به کاربستند و در حال حاضر با تأسی به سیره ایشان جامعه کنونی چگونه می تواند از ظرفیت این دو نهاد در جهت توسعه اقتصادی و عدالت اجتماعی بهره برداری کند؟

 

 

مفهوم شناسی مصطلحات

• وقف

وقف در لغت به معنای ایستادن به حالت ایستاده ماندن و آرام گرفتن است.(دهخدا،1377،ذیل واژه)وقف در اصطلاح فقهاء به معنای حبس کردن مال و جاری کردن منفعت یا ثمره آن، بدون دریافت عوض است.(طباطبایی یزدی، ۱۴۲۰ق، ج۶، ص۲۷۹) منظور از حبس کردن این است که پس از وقف، از نقل و انتقال مال یا از بین رفتن آن جلوگیری و منافع آن در مقصد مورد نظر هزینه می‌شود. از همین رو گاهی وقف را صدقه جاریه می‌نامند. چرا که منافع آن پیوسته باقی می‌ماند.( مشکینی، ۱۴۱۹ق، ص۵۶۶- ۵۶۷.)

• انفاق

«نفق» در لغت به معنی گذشتن هر چیز و از بین رفتن آن با تمام شدن آن چیز است. (راغب اصفهانی‌، ۴۱۲ق، ج۱، ص۵۰۲. ) انفاق در اصطلاح بیرون کردن مال از ملک و قرار دادن آن در ملک دیگری است که یا از طریق صدقه و یا از بخشش کردن مال‏های خویش در راه جهاد و دین و هر آنچه خدا بدان فرمان داده است می­باشد.( طبرسی، ۱۳۷۲،ج۲، ص۵۱۵.)

• عدالت اجتماعی

عدالت اجتماعی عبارت است از احترام به حقوق دیگران و رعایت مصالح عمومی یا عبارت است از شناخت حقوق طبیعی و قراردادی ای که جامعه برای تمام افراد قائل است. عدالت اجتماعی به مواردی از کاربرد عدالت که به حوزه روابط متقابل میان افراد با یکدیگر یا با دولت مربوط است اطلاق می شود و در برابر عدالت فردی قرار می­گیرد  که به رابطه فرد با خودش یا با خداوند متعال اشاره دارد. (حسینی،1391، ص14)

• توسعه اقتصادی

توسعه در لغت به‌معنای گسترش دادن و از نظر اندیشه‌وران علوم اقتصادی و اجتماعی، جریانی چند بُعدی و به‌ معنای ارتقای مستمّر کلّ جامعه و نظم اجتماعی به‌سوی زندگی بهتر یا انسانی‌تر است. (تودارو، 1369، ج1، ص23) مقصود از توسعه اقتصادی افزایش بلند مدت تولید به منظور افزایش عرضه کل می باشد تا بتوان نیازهای جمعیت را تامین کرد. افزایش ظرفیت بلند مدت تولید بستگی به پیشرفت­های نوین فنی و تطبیق آن با وضعیت نهادی و عقیدتی مورد تقاضای آن دارد.(جهانیان،1386،ص61)

ماهیت وقف و انفاق 

برداشت اولیه از واژه وقف این است که اشخاص، املاک و اموال خود را صرف به کارگیری در امور عام المنفعه می نمایند تا مورد استفاده همه افراد جامعه قرار گیرد. چنان که وقف در اصطلاح فقه نیز بیانگر تحبیس عین مال و تسبیل منفعت آن است. بنابراین می توان گفت اذهان عمومی وقف را به عنوان نهادی عام المنفعه می شناسند که هدف آن احسان و خیرخواهی است. در واقع وقف به بخش مردمی، داوطلب و خیرخواه جامعه تعلق دارد که در اصطلاح به عنوان بخش اجتماعی اقتصاد می تواند جبران کننده ضعف بخش های دولتی و خصوصی در تقویت بدنه اقتصادی جامعه باشد.(جهانیان،ص106) اما در مقابل این جنبه اخلاقی و انسان دوستانه، چهره حقوقی نهاد وقف را نیز نمی توان نادیده گرفت؛ چرا که در این نهاد، عین موقوفه از مالکیت خصوصی شخص خارج می شود و به عموم جامعه اختصاص می یابد؛ پس باید به عنوان یک نهاد اجتماعی قوانینی برای مدیریت و نظارت بر آن در جهت تامین حقوق واقف و موقوف علیهم و همچنین بهره برداری صحیح از عین موقوفه تعیین گردد.

در خصوص ماهیت انفاق نیز در ابتدای امرجنبه خداپسندانه آن به ذهن متبادر می شود. بدین نحو که انفاق کننده بخشی از در آمد خود را در جهت تامین نیازهای قشر ضعیف جامعه اختصاص می دهد و از این طریق حداقل ملزومات مورد نیاز روزانه آنان را فراهم می نماید. این در حالی است که انفاق صرفا به تامین نیازهای قشر ضعیف به طور مقطعی و کوتاه مدت منجر نمی شود بلکه در صورت استمرار این سنت در جامعه می توان آثار اقتصادی و اجتماعی گسترده آن را به صورت بلند مدت مشاهده کرد. وسعت قلمرو انفاق به اندازه ای است که می توان اقتصاد اسلام و قرآن را اقتصاد انفاق نامید. چرا که انفاق علاوه بر آثار معنوی که در تکامل و تطهیر روحی انسان دارد به جهت آثار اقتصادی و اجتماعی نیز موجب توزیع عادلانه ثروت در جامعه و کمک به دهک های پایین درآمدی می­گردد. (اسماعیلی، یاسوری ابراهیمی،1394،ص81) درنهایت این که هر دو نهاد وقف و انفاق اگر چه بالذات دارای ماهیت احسان و خیرخواهی هستند و همواره باید بر جنبه خداپسندانه انها تأکید نمود اما در کنار آن با در نظر گرفتن جنبه اجتماعی و اقتصادی آنها و سعی در بهره برداری صحیح از این دو نهاد می توان بر گستره تأثیر آنها در جامعه افزود.

مبنای اجتماعی وقف و انفاق

فطرت انسان زندگی در جامعه و حضور در اجتماع را ایجاب می کند بنابراین رفتارها و کنش های متقابل انسان در بستر اجتماع و در رابطه بادیگران شکل می­گیرد. نظام اجتماعی بر اساس رویکرد کنش­گرایی سیستمی است که از برآیند رفتارهای با قصد، اراده و اختیار افراد با توجه به حضور دیگران و در تقابل و پاسخ به رفتار آن­ها صورت می پذیرد. بر اساس این رویکرد با توجه به حوزه های تعاملی به مرور در معانی رفتارها اتفاق نظر رخ می­دهد و افراد می­توانند معانی یکدیگر را بفمند. بدین صورت کنش­ها ساخت می یابد و کنش­های ساخت­یافته با توجه به عرصه­های گوناگون تعاملی جمع می­شوند و نهادهای اجتماعی را به وجود می­آورند.(خیری،1393، ص61)

در یک نگاه کلی می توان جامعه را عبارت از مجموعه­ای از انسان هایی دانست که در جبر یک سلسله نیازها و تحت نفوذ یک سلسله عقیده­ها، ایده­ها و آرمان­ها در یکدیگر ادغام شده اند و در یک زندگی مشترک غوطه­ورند. (مطهری،1384،ص333) طبق این تعریف می توان این گونه برداشت نمود که هر مکتب اجتماعی نیازمند اهداف مشترک است و اگر هدف مشترکی نباشد زندگی اجتماعی امکان پذیر نیست زیرا زندگی اجتماعی یعنی همکاری و همکاری بدون هدف بی معنی است. توجه قرآن به جامعه نیز صرفا به عنوان یک کل معطوف نیست بلکه پدیده ها و امور اجتماعی به عنوان اجزاء و عناصر آن مورد توجه قرار گرفته است. از مجموعه آیات این نتیجه گرفته می شود که در عین اینکه جامعه موجود است و روح جمعی از واقعیت برخوردار است، فرد نیز نوعی استقلال و شخصیت دارد و دارای روح خاص خود است و هردو باهم مسیر کمال را طی می­کنند. در برابر این دیدگاه قرآن که به جامعه گرایی مشهور است؛ دیدگاه فردگرایی هم وجود دارد که برای جامعه وجودی ممتاز از وجود افراد ، افعال و آثار آنان قائل نیست.

اگرچه در آیات قران کریم صراحتی بر تقدم یا اصالت هریک از فرد و جامعه بر دیگری دیده نمی شود و آنچه صراحت دارد تقدم قوانین و احکام الهی است که گاهی منطبق با منافع اقلیت است زمانی در راستای تامین منافع اکثریت و درپاره ای مواقع مخالف منافع هردو است؛ اما با توجه به مجموعه آیات وجود جامعه در عین استقلال فرد استنباط می شود.(زارع،1393، ص100و101)

با عنایت به مطالب فوق  مبنای دو نهاد وقف و انفاق را باید در نظریه جامعه­گرایی که از سوی قرآن هم پذیرفته شده جستجو کرد. برخلاف جامعه سرمایه داری که مالکیت فردی را اصل می­داند، جامعه اسلامی اصل مالکیت مختلط را که متشکل از مالکیت خصوصی، عمومی و مالکیت دولت است می پذیرد.(صدر،1360،ص325) بنابراین اسلام اصالت را هم برای فرد و هم برای  اجتماع قائل شده و این گونه نیست که فقط منافع یکی از آن دو را مورد توجه قرار دهد. بنابراین تبدیل مالکیت عمومی به خصوصی و بالعکس امری ممکن است. نهاد وقف نیز یکی از مواردی است که در آن مالکیت از حالت خصوصی خارج شده و به نوعی از مالکیت عمومی تبدیل می شود. چرا که اموال وقفی قابلیت خرید و فروش، بخشش و به ارث رسیدن  ندارند اصل آنها ثابت است و موقوف علیهم از درآمد آن بهره­مند می شوند. وقف تنها طریق بقاء مالکیت است یعنی مسیری است که انسان می تواند مالکیت خود را تا ابد تضمین کرده برای آن تعیین تکلف کند و این تنها استثنایی است که در ابدی کردن مالکیت وجود دارد به همین جهت است که وقف مصداق مفهوم صدقه جاریه می شود.(سلیمی فر،1370، ص171-174)

با توضیحات پیش گفته مبنای اجتماعی وقف را به خوبی می توان ادراک نمود چرا که واقف با وقف مال خود موجب گسترش مالکیت عمومی در بستر جامعه می­گردد و در نتیجه این امر از یک سو با ایجاد صدقه جاریه نفعت فردی تأمین می­شود و ازسوی دیگر موجبات توسعه اقتصادی را که یکی از اهداف اجتماع است فراهم می نماید. بدین ترتیب  نهاد وقف با دیدگاه جامعه­گرایی اسلام کاملا مطابقت دارد.

در خصوص نهاد انفاق نیز این موضوع مصداق دارد. چرا که انفاق کننده با مواسات در اموال یا در مرحله بالاتر با ایثار آنها ، علاوه بر ایجاد زمینه بهره­مندی از منفعت معنوی برای خویش، به تأمین روزی اقشار ضعیف اجتماع کمک می کند و در سطح کلان با استمرار این سنت  موجبات توسعه اقتصادی در جامعه فراهم می گردد.

چگونگی اشاعه فرهنگ وقف و انفاق در سیره نبوی:

یکی از وظایف مربی این است که به متربیان خویش الگویی نشان دهد تا از گفتار و رفتار او پیروی نموده و وی را سرمشق زندگی خود قرار دهند. برخی از الگوها در همه امور زندگی شایستگی پیروی دارند. پرودگار حکیم رسول گرامی اسلام(ص) را در همه ابعاد زندگی به عنوان اسوه و مقتدایی نیکو معرفی می کند. با عنایت به سخن قرآن به عنوان جامع ترین مربی انسان توجه به الگوسازی در جامعه جهت نهادینه سازی ارزشها و سنته­ای حسنه از اهمیت والایی برخوردار است.

در خصوص دو نهاد وقف و انفاق نیز مطالعه سیره پیامبر (ص) به عنوان اولین واقف در تاریخ اسلام می تواند الگویی مناسب جهت ترویج این فرهنگ ارائه دهد. چرا که این دو نهاد در سیره ایشان به طور مستقیم مورد تأکید قرار گرفته است و پیامبر(ص) از طریق به کارگیری شیوه های گوناگون تبلیغ سعی در گسترش این دو سنت حسنه در جامعه داشته اند.

سيره رسول اکرم (ص) در عرصه وقف، بر اموالي که وقف شد، استوار است و اگر موقوفه و اموال وقفي نبود، سيره وقفي هم شکل نمي‌گرفت. بي شک رسول اکرم (ص) قبل از ازدواج باحضرت خديجه، اموالي هرچند اندک داشتند؛ پس از ازدواج با حضرت خديجه هم اموال اين بانو در اختيار رسول الله (ص) بود اما از وقف اين اموال گزارشي ارائه نشده است. سیره وقفی پیامبر(ص) پس از شکل گيري دولت در مدينه و افزايش دارايي ها به ويژه از طريق مصادره اموال، مطرح شد.

بی شک مدیریت جامعه اسلامی اقتضا می­کرد که پیامبر اموال بسیاری در قالب غنایم جنگی، خمس و زکات در اختیار داشته باشند. مدیریت کارآمد این اموال مستلزم به کارگیری نهادهایی بود که موجبات یرخورداری همه افرادجامعه را فراهم کرده و از ایجاد فاصله و شکاف ظبقاتی بین مردم جلوگیری کند. بنابراین پیامبر برای اداره هرچه بهتر این اموال نهاد وقف را برگزیدند که نتیجه آن شکل گیری جامعه ای برخوردار از رفاه معیشت سالم و نظام اقتصادی و اجتماعی کارآمد بود. علاوه برنهاد وقف انفاق نیز یکی از اجزاء لاینفک سیره نظری و عملی حضرت بوده که به موازات نهاد وقف در جهت استفاده هرچه بهتر از اموال عمومی به کار گرفته می شده است.

نهادینه سازی یک سنت در جامعه نیازمند به کار گیری سیاست هایی در مرحله نظری و عملی است. چرا که ممکن است یک سنت حسنه به صورت مقطعی در جامعه مورد توجه قرار بگیرد و پس از مدتی از بین برود.پیامبر اکرم (ص) به عنوان مدیر جامعه اسلامی برای استمرار سنت وقف و انفاق با استفاده از ابزار تبلیغ سیاست هایی را در جهت رشد تئوریک و عملی وقف به کار گرفتند که در ذیل به بررسی آن­ها می پردازیم:

سياست‌هاي نبوي براي رشد تئوريک وقف

یکی از هنرهای اسلام برای نفوذ بیشتر کلام در انسان، استفاده از حب نفس  است به طوری که شاید بتوان گفت این هنرنمایی در تمام احکام اعم از فرایض و محرمات به چشم می­خورد. بدیهی است که انسان خود را دوست دارد و همواره کاری را که به سودش باشد انجام می دهد لذا پذیرش اوامر و نواهی خداوند برای او ساده می شود. در وقف نیز  اسلام از عواطف و احساسات خوددوستی انسان استفاده کرده و می­فرماید اگر می خواهی مالکیت اموال را تا ابد در اختیار داشته باشی، آن را در مسیری که می خواهی به مصرف برسانی و سال ها پس از مرگ نیز حسنات جاریه آن نصیبت گردد در راه خدا وقف کن. بدین ترتیب انسان که سخت به اموال خویش وابسته بوده و همواره نگران سرنوشت اموالش می­باشد وقف را مفری نیکو از این نگرانی می­یابد. در نتیجه وقف هم مانند سایر احکام الهی در مسیر فطرت انسان قرار دارد.(سلیمی­فر،ص174و175) پیامبر اکرم (ص) به عنوان جانشین خدا بر روی زمین با استفاده از ابزار تشویق، الگوسازی و تذکر در جهت بیدار کردن حس خوددوستی انسان ها برای ترویج فرهنگ وقف در میان مردم تلاش می کردند. در ادامه مطلب به بررسی این ابزارها می پردازیم:

1. تشویق

هیچ چیز چون قدردانی درست و تشویق صحیح، مردمان را به تلاش و درستکاری بر نمی انگیزد، زیرا آدمی به سبب عشق به کمال مطلق و انزجار از هر نقص، میل به تأیید کمالات و قدردانی از زحمات دارد. پس چنان که فطرت اصلی آدمی عشق به کمال مطلق است و فطرت طبعی او انزجار از نقص، تشویق و قدردانی اصلی و تنبیه و مجازات تبعی است و آن هنگام مجاز است که تنها چاره اصلاح باشد.بنابراین باید از فطرت یاد شده در جهت هدایت درست مردمان به سوی حق و کمال سود برد. تشویق و قدردانی در روح آدمی تأثیر مثبت می گذارد و اورا به تلاش بیشتر در انجام عمل نیک ترغیب می نماید.

خدای متعال چندان بر تشویق تأکید دارد که می فرماید: «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّيهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ وَ اللَّهُ سَميعٌ عَليمٌ».[3]

مقصود آیه این است که هنگامی که مردم زکات می­پردازند برای آنان دعا شود و به ایشان درود فرستاده شود. آنان با پرداخت زکات وظیفه واجب خود را انجام می دهند ولی آیه بیانگر این حقیقت است که حتی در برابرانجام دادن وظایف واجب نیز باید از مردم قدردانی کرد.

رسول خدا نیز همین گونه عمل می­کردند. نقل کرده­اند هنگامی که فردی زکات اموال خود را به پیامبر می داد آن حضرت می فرمودند: «اللهم صل علیه» و او را دعا می کردند. خداوند در ادامه آیه می فرماید این دعا و درود تو مایه آرامش خاطر آنان است زیرا از پرتو این دعا رحمت الهی بر دل و جانشان نازل می شود آن گونه که آن را احساس کنند. قدردانی پیامبر از زکات دهندگان یک نوع آرامش روحی به آنان می بخشد که اگر ظاهرا چیزی را از دست داده اند بهتر از آن را به دست آورده اند.(دلشاد تهرانی،1385،ص758-760)

با عنایت به این که پیامبر در خصوص زکات به عنوان یک امر واجب از سیاست تشویق مردم استفاده می کردند به طریق اولی در امور مستحبی مانند وقف و انفاق نیز چنین رویکردی داشته اند.

مضاف بر مورد ذکر شده تبشیر نیز نوعی تشویق محسوب می شود. پیامبر اکرم(ص) با ذکر آیاتی که بیانگر پاداش اخروی برای انجام دهنده امر خیر بود سعی در برانگیختن انگیزه افراد برای مشارکت در امور خیر داشتند. چرا که در قرآن کریم آیات بسیاری هستند که به پاداش اخروی برای فرد انفاق کننده و صدقه دهنده اشاره دارند. حتی در برخی ایات در قالب تمثیل به توصیف ثواب چند برابر انفاق کننده پرداخته شده است. البته در خصوص نهاد وقف آیه ای که به صراحت درباره ان سخن بگوید وجود ندارد اما از آنجا که وقف جزء امور مستحبی است می توان آیات انفاق و صدقه را موید آن دانست.[4]

 

2. الگوسازی

یکی از ابزارهایی که خداوند در قرآن از آن بهره برده الگوسازی برای مردم است. قرآن با نام بردن از پیامبران و افراد صالح و بیان اعمال نیک آن ها سعی در ایجاد الگو برای مردم دارد. بارزترین آن سخن قرآن در خصوص پیامبر اکرم است که ایشان را الگوی نیک برای مردم معرفی می کند. پیامبر اکرم(ص) نیز با تأسی از مشی پروردگار خویش از ابزار الگوسازی جهت هدایت مردم  استفاده می­کنند. ایشان بارها از حضرت علی و اهل بیت (ع) به عنوان الگوی نیکو برای مردم یاد می­کنند.(الصفار،1385،ص186)  «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» جمله معروف پیامبر(ص) در خصوص حضرت علی(ع) به صراحت موید این موضوع است. ایشان حضرت علی را به عنوان پیشوای مردم معرفی می کنند و پیشوا کسی است که مردم در امور گوناگون به وی اقتدا می کنند و او را الگوی خویش قرار می دهند. با عنایت به این مطلب که به گواهی تاریخ حضرت علی(ع) اموال خود را به جای استفاده شخصی برای مردم وقف می نمودند.(علیدوست،1391،ص113) قطعا معرفی چنین الگویی به مردم می­تواند در ترویج فرهنگ وقف موثر باشد چرا که تأثیر عمل به یک سنت بسیار بیشتر از سخن گفتن درباره آن است.

3. تذکر

تذکر نکته­ای است در تبلیغ که قرآن با بیانی شبیه به واژه ذکر از آن نام می­برد. قرآن کریم خطاب به پیامبر(ص) می­فرماید: «فذکر ان الذکری تنفع المومنین». واژه تذکار به معنای یادآوری است. خیلی مسائل در فطرت انسان و حتی گاه در تعلیم انسان وجود دارد ولی انسان از آن­ها غافل است؛ احتیاج به تنبه و بیداری دارد. در واقع قرآن از پیامبر می­خواهد احساسات خفته مردم را که از آن­ها غافل هستند بیدار کند.(مطهری،1380،ص221و222)

چرا که نسیان خصیصه انکار ناپذیر انسان است. بنابراین یادآوری یک موضوع زمینه عمل به آن را برای انسان فراهم می آورد. قرآن کریم خود  همواره با یادآوری پاداش دنیوی و اخروی انفاق، پرداخت صدقه و زکات در آیات متعدد سعی در یادآوری ثمرات این سنت ها به بندگان دارد و خود موجب ترویج فرهنگ وقف و انفاق در جامعه می شود. اگر چه که در خصوص وقف در آیات قرآن تصریح نداریم اما آیاتی که به بیان پاداش صدقه و انفاق می­پردازند خود موید بحث وقف نیز هستند.

با مطالعه احادیث پیامبر اکرم(ص) به این نتیجه می رسیم که ایشان فواید و پاداش انفاق و وقف را به انحاء گوناگون برای مردم بیان می­کردند. عمران بن حصین می­گوید: رسول خدا برای ما خطبه­ای نخواند مگر آنکه ما را به صدقه دادن امر فرمود؛ در نتیجه رهنمودهای ایشان هیچ یک از اصحاب توانگر نماند مگر آنکه چیزی را بر فقرا وقف کرده بود.(حسینی،1394،ص51)  از این سخن صحابه حضرت می­توان دریافت که پیامبر اکرم(ص) از شیوه تذکر در جهت افزایش فرهنگ وقف بسیار استفاده می­کردند و در نتیجه تکرار ثمرات مادی و معنوی انفاق و وقف، خود موجب می شده که این دو سنت هرگز به فراموشی سپرده نشود و به نسل­های پس از پیامبر نیز منتقل گردد.

 

 

 

 

سياست‌ نبوي براي رشد عملي وقف:

بیان عملی

پیامبر اکرم (ص) از آنجا که می خواهند به عنوان اسوه­ای تمام عیار و همیشگی هدایت گر انسان ها باشند و ایشان را به پیروی از خود تشویق کنند همانند سایر انسان ها زندگی کرده و از هر گونه تعین و تشخص که موجب فاصله گرفتن مخاطبان از ایشان گردد خودداری می کنند. چرا که تناسب شیوه زندگی میان اسوه و متأسی یکی از ابعاد ضروری هماهنگی میان آن دو است و اساسا فاصله سطح و شیوه زندگی افراد ازجمله موانع رابطه میان انسان­هاست و نظر به این که در تبلیغ ایجاد رابطه ناگسستنی غیر قابل اغماض است؛ اسوه­ها باید در جهت هماهنگی شیوه زندگی خود با توده مردم بکوشند. (عاملی، موسویان، 1394،ص35)

در خصوص فرهنگ­سازی وقف در جامعه نیز موثرترین شیوه استفاده از بیان عملی است. بدین معنا که پیامبر اکرم(ص) به عنوان پیشوای مردم در بدو امر خود به آنچه مردم را بدان سفارش می­کند عمل کند. بدین ترتیب فاصله بین او و مردم کم می­شود و مردم با درک این مطلب که پیامبر هم خود را فردی از جنس آن ها می­داند پذیرش بیشتری نسبت به سخنان او خواهند داشت. مضاف براین نکته مهم این است که پیشوایان دینی ما در تبلیغ رعایت قواعد اخلاقی چون توجه به قابلیت و ظرفیت مخاطب، پرهیز از سلب آزادی فرد در انتخاب و پای­بندی به حقیقت­مداری و صداقت را مد نظر قرار می دهند.(خیری،ص312)

چرا که در تبلیغ، از یک سو پیام باید ساده بدون تکلف و در حد فهم مخاطب باشد و از سوی دیگر نباید در آن اجبار وجود داشته باشد. در کنار این دو ویژگی، شرایط مبلغ نیز اهمیت دارد. پیامبر اکرم(ص) دارای مجموع این ویژگی ها بوده­اند. ایشان در عین بیان ساده و بدون تکلف پیام، هیچ گاه مردم را مجبور به انجام آن نمی کردند و فقط با تبشیر و انذار سعی در هدایت مردم داشتند. نکته مهم­تر این که سیره عملی پیامبر(ص) در میزان مقبولیت پیام میان مردم بسیار موثر بوده است چرا که ایشان خود در وهله نخست به آن عمل می کردند. با عنایت به این مطالب، مجموعه این خصیصه­ها موجب می شود نهادهای ارزشمندی چون وقف و انفاق به یک سنت حسنه در میان جامعه تبدیل شود و پیامبر اکرم (ص) در ایجاد چنین سنت هایی در عصر خود و انتقال آن به اعصار آینده در جهت دستیابی به عدالت بین نسلی بسیار موفق عمل کنند.

کارکرد های اجتماعی و اقتصادی وقف:

1. تامین اجتماعی

فقر یکی از موانع عمده پیشرفت و سعادت انسان و به فعلیت رسیدن استعدادهایی است که خداوند متعال برای نیل انسان به کمال موردنظر به او عطا کرده است. محو فقر و ایجاد تأمین اجتماعی یکی از مواردی است که وقف می تواند به طور فعال وارد عمل شده و موانع به فعلیت رسیدن استعدادهای انسان را برطرف کند. مطالعه اجمالی تاریخ وقف این حقیقت را روشن می کند که نخستین انگیزه­های واقفان برای مبادرت به وقف نابودی فقر و محرومیت از جامعه مسلمین  بوده است. نخستین صدقه موقوفه در اسلام زمین­هایی است که مخریق آنها را با وصیت در اختیار پیامبر گذاشت و پیامبر آنها را وقف کردند.(واقدی،1414ه.ق،ص262و263) علاوه بر این قطعه زمینی از اراضی خیبریه  به عمر رسید. عمر از پیامبر (ص) در خصوص آن کسب تکلیف کرد پیامبر فرمودند: می توانید آن را صدقه بدهید که فروخته نشود، بخشیده نشود و به ارث منتقل نگردد. عمر هم عواید آن را برای فقرا، خویشاوندان، بردگان، در راه خدا، مهمان و ابن سبیل قرارداد. آن طور که از وقف­نامه وی معلوم می­شود نخستین گروهی که وی در عواید موقوفه سهیم کرد فقرا بودند. بنابراین می توان گفت وقف از ابتدا با هدف زدودن فقر از جامعه مسلمین از طرف پیامبر اکرم(ص) پایه­گذاری شد و همین خط سیر را ادامه داد.

یکی از راهکارهای از بین بردن فقر و شکاف طبقاتی بین اقشار مختلف جامعه ایجاد سیستم تأمین اجتماعی مناسب است که خود از ارکان عدالت اجتماعی محسوب می­شود.

نظام های تأمین اجتماعی کنونی به طور عمده دولت را مسئول این امر می دانند و مفهوم دولت رفاه نیز بر همین عقیده استوار است. آنچه که در الگوی صدر اسلام قابل توجه است جامعه محور بودن تأمین اجتماعی است؛ بدین نحو که به طور هم زمان با مشارکت جمعی آحاد جامعه خانواده­ها، برادران ایمانی، نهادهای خیریه و دولت در کنار هم به انجام می­رسید. از این رو می توان این الگو را جامعه محور دانست که در آن خدمات تأمین اجتماعی به طور کامل از طریق دولت تولید و توزیع نمی شود. بنابراین با ارائه الگوی تأمین اجتماعی در صدر اسلام نهادهای مردمی چون وقف نیز می توانند در تأمین اجتماعی مشارکت کنند. حال این نوشتار به دنبال پاسخ­گویی به این سوال است که تأمین اجتماعی خودجوش در قالب وقف چگونه می تواند در تحقق عدالت اجتماعی و رفع فقر کمک کند.(حسینی،ص60)

وقف در بعد تأمین اجتماعی همزمان منشأ دو اثر عمده در جامعه می­باشد. از یک طرف همچون چتری بزرگ سایه خود را بر سر تمام نیازمندان و محرومان می­گستراند و جامعه را از فقر و تهیدستی که عامل بسیاری از مفاسد اجتماعی، اخلاقی و سستی در ارکان دینی است نجات می­دهد؛ از سوی دیگر با حل مسأله تأمین اجتماعی به وسیله خود مردم به صورت خودجوش اشکالات اجرایی را که معمولا در قوانین اجباری موجود است نخواهد داشت و مهمتر این که وقف بار مالی این امور را از عهده دولت اسلامی بر می­دارد.

ازجمله خدمت هایی که وقف می تواند به طرق مختلف در زمینه تأمین اجتماعی انجام دهد وقف اموال برای ایجاد اشتغال خانواده­هایی است که نیروی کار دارند اما ابزار و سرمایه لازم برای کسب درآمد و یافتن شغل ندارند. علاوه بر این وقف اموال برای سرمایه­گذاری در زمینه­های کشاورزی صنعتی و خدماتی می تواند موجب بالا بردن سطح اشتغال در جامعه شود و این نوع خانواده­ها را به خود کفایی برساند.(سلیمی­فر،ص166)

2. امنیت اجتماعی و پیش گیری از وقوع جرم

در میان آموزه ها و تعالیم اسلامی وقف از ویژگی­ها و خصوصیات منحصر به فردی برخوردار است که کاردهای ویژه و ممتازی را برای آن در سیاست جنایی رقم می­زند وقف تجلی احساسات گرایش­های فطری انسان مانند حب ذات، میل به جاودانگی، نوع دوستی و دیگر خواهی است. طراحی و ابتنای سیاست­ها و تدابیر اجتماعی و در بحث ما سیاست جنایی با ساختار شخصیتی انسان ضریب مقبولیت آن­ها را در جامعه بالا می­برد. از سوی دیگر وقف یکی از نهاد­های مدنی جامعه اسلامی است که نقش مهمی در کاهش تصدی گری دولت و افزایش مشارکت شهروندان دارد. از این رو دادن فرصت­های لازم به دولت برای مصروف ساختن وقت و توان خود و نیز سرمایه های جامعه اسلامی در امور مهمی چون بهره­مند ساختن اقشار محروم پیامد وقف است.

روشن است در نتیجه این امر افزایش ضریب امنیت کشور و در نهایت کاهش جرم است. جرم حاصل تعامل دو دسته عوامل فردی و اجتماعی است. در پیش­گیری نوع اول تلاش بر این است که با عوامل اجتماعی موثر بر جرم که می تواند هر شخص را در معرض بزهکاری قرار دهد مقابله شود. بدون شک بیکاری، بی سوادی، کاهش علاقه، باورها و التزامات دینی و نبود امنیت اجتماعی جزء این عوامل به حساب می­آیند. وقفنامه­ها با هدف­گیری این گونه عوامل اجتماعی نقش مهمی در کاهش بزهکاری ایفاء کرده اند. در ذیل به محورهایی از این نوع پیش­گیری اشاره می شود:

2-1.    افزایش امنیت عمومی جامعه

وقف می تواند ضریب امنیت را در همه  سطوح بالا ببرد در زمینه فردی باعث تکامل شخصیتی واقف می شود و افرادی که از وقف بهره می برند نیز به نوبه خود احساس امنیت بیشتری خواهند داشت. در زمینه امنیت ملی با تحقق هر چه بیشتر عدالت اجتماعی راه برای گسترش توسعه سیاسی و اقتصادی جوامع هموار می شود و در نهایت در سطح بین الملل نیز می تواند به گسترش همکاری­های متقابل، توسعه پایدار و ارنقای موازین حقوق بشر کمک کند. امنیت حاصل از وقف فقط بهره­وران از وقف را پوشش نمی­دهد بلکه خود واقف را نیز بهره­مند می­سازد. واقف با وقف کردن اموال خویش نگرش آحاد و طبقات ضعیف و محروم جامعه را نسبت به خود خانواده و دارایی هایش عوض می کند، بغض­ها و کینه­هایی را که به دلیل محرومیت و عدم برخورداری طبقات فقیر از ثروتمندان در دلشان جای گرفته می­زداید و به جای آن احترام محبت، دلداگی و تحسین نسبت به آنها را در نفوسشان استقرار می­بخشد.

2-2    ایجاد فضای محیطی و شهری مناسب برای پیش گیری از جرم

وقف در ایجاد فضای محیطی لازم برای شهروندان به گونه ای که دلبستگی آنها به محیط بالابرود و برای تأمین امنیت احساس مشارکت کنند موثر است. برخی از جرم شناسان که رابطه محیط مسکونی با جرم را بررسی کرده اند به این نکته اذعان دارند که فعالیت مجرمانه به نحوی با محیط زیست مجرمان گره می خورد یکی ازانان در تحقیقات خود به دنبال این بود که چه عنصری از محله غیر از اهالی آن با نرخ بیشتر جرم ارتباط دارد. او دریافت فقر، تراکم جمعیتی، کاربردهای مختلط و خرابی ساختمان­ها در این مهم موثر است. افزون بر این­ها نبود روشنایی لازم، عدم برخورداری شهر از هندسه و طراحی جذاب و نبود امکانات محله­ای لازم می تواند در افزایش جرم موثر باشد. پژوهشگران دریافته­اند که وقفیات در جامعه اسلامی در خلق فضای شهری منبعث از جهان بینی اسلامی نقش بسیار موثری دارد.(حاجی ده آبادی،1388،ص45-47)

2-3  تأمین امنیت لازم برای زنان مطلقه یا فراری از خانه

افزون بر اقدامات اساسی و زیربنایی که برای از بین بردن ریشه­ها و خاستگاه­های جرایم در ابعاد مختلف فرهنگی، اجتماعی اقصادی و خانوادگی به کار برده می شود؛ اقدامات پیش گیرانه دیگری نیز برای گروه­ها و اقشار خاصی از جامعه که استعداد مجرمانه بیشتر یا آسیب­پذیری بیشتری دارند و هر لحظه ممکن است در معرض وقوع جرم یا بزه دیدگی واقع شوند ضرورت دارد. مخاطب اقدامات پیش گیرانه نوع دوم فقط برخی آحاد گروه های خاص و نه همه آحاد جامعه اند که به دلیل وضعیت فردی و اجتماعی خاصی که در آن قرار گرفته اند هر لحظه در معرض ارتکاب جرم و بزه­دیدگی قرار دارند. از این گروه می توان به دختران فراری، کودکان و نوجوانان پرخاشگر و سرکش، کسانی که در اوج بلوغ جنسی قرار دارند و قادر به تشکیل زندگی خانوادگی نیستند، اشخاص دارای اختلالات و بیماری های روانی نظیر پارانویا و …. اشاره کرد.  مفاد برخی وقف نامه ها ناظر به اقداماتی برای افراد در معرض خطر بزه دیدگی و بزهکاری است. به عنوان نمونه می توان به تأمین امنیت لازم برای زنان مطلقه یا فراری از خانه اشاره کرد. برخی وقف کنندگان خانه هایی را به منظور اسکان این گونه زنان تأسیس کرده اند و درآمدی خاص را برای تأمین نیازهای آنان اختصاص داده­اند و سرپرستی را که از جنس خود زنان و البته نیک­سیرت باشد برای اداره آن خانه به کار گماشته­اند. این سرپرست موظف است ضمن حفاظت و مراقبت از این زنان اسباب آشتی آنان را با همسرانشان فراهم آورد یا اگر طلاق گرفته­اند تا مدت زمان معین آن­ها را تحت سرپرستی خود داشته باشد. چرا که بخش عمده­ای از زنانی که مرتکب روسپیگری و تن فروشی شده­اند به دلیل نزاع با همسرانشان از خانه گریخته­اند و بعد از ساعت ها تحمل بی پناهی برای یافتن مسکن و غذا به تن فروشی روی آورده­اند.

2-4 نقش وقف در کاهش جمعیت زندان و اثرات ناشی از زندان بر زندانی و خانواده اش

پیش­گیری نوع سوم که شامل تدابیری است برای افرادی که با وجود اقدامات پیش­گیرانه اول و دوم به ورطه بزهکاری کشیده شده­اند یا بزه­دیده واقع شده­اند. این اقدامات که البته ماهیت غیرکیفری دارد شامل اصلاح و بازپروری،  باز اجتماعی کردن و در مواردی درمان های پزشکی و روان پزشکی مجرمان با هدف  بازگرداندن آن ها به آغوش جامعه است. درباره بزه دیدگان نیز اقداماتی را مانند جبران خسارت بزه دیدگان و درمان آن­ها و نیز کمک به بازستاندن حقوق از دست رفته آن­ها در فرآیند عمل مجرمانه شامل می­شود. درمطالعه وقف­نامه­ها به مواردی از این قبیل توجه شده است.

نمونه آن در وقف برای پرداخت دیون کسانی بوده که به حکم قانون گرفتار می­شدند و در زندان به سر می بردند. امروزه نیز بخش قابل توجهی از جمعیت کیفری زندان ها را زندانیانی تشکیل می­دهند که قادر به پرداخت دیون خود نیستند. تأمین دیون این زندانیان گذشته از آن که آنان را از مفاسد زندان نجات می دهد خانواده­های آنان را از مشکلات رهایی می بخشد چرا که خانواده های این محکومین ناچار به پرداخت این دیون هستند و ممکن است برای تأمین این دیون مرتکب جرم شوند. (حاجی­ده­آبادی،­ص54-60)

3. رشد و توسعه اقتصادی

رشد به تغییر کمی هر متغیر طی یک دوره زمانی معین گفته می شود و برای مجموعه و کل اقتصاد به تغییر تولید ناخالص ملی در یک دوره مالی اطلاق می شود. توسعه اقتصادی عبارت است از رشد اقتصادی همراه با تغییر و تحولات کیفی.(ایروانی،1391،ص341و 342)

توسعه اقتصادي اسلامي فرايند هدايت‌شده تغييرات ساختار اقتصادي و افزايش مداوم نظام توليدي درون نظام اقتصادي يک کشور اسلامي است که رشد اقتصادي مداوم، کاهش مداوم نابرابري، و حذف فقر مطلق را به دنبال خواهد داشت. در اين فرايند، علت مستقيم توسعه انباشت سرمايه فيزيکي، انباشت سرمايه انساني، و بهره‌وري مي‌باشد. در اين مسأله تفاوت چنداني با غرب وجود ندارد. اما علت غيرمستقيم توسعه اقتصادي اسلامي دو چيز است:

1.جهان‌بيني، اخلاق، و فقه اسلام، رفتار رهبران نظام، و رفتار نخبگان مؤمن و متقي: که نظام شخصيت ايماني را مجسم مي‌کنند.

2.دولت متعهد به اسلام و مردم، سالم و دور از فساد، عاقل، معنوي، توسعه‌خواه و عدالت‌طلب: براي بسط ارزش‌هاي توسعه‌اي ديني و ماندگاري آن در ميان جامعه به چنين دولتي نياز است، تا با تأسيس نهادهاي مناسب و انجام سياست‌هاي عادلانه رشد اقتصادي مداوم، کاهش مداوم نابرابري، و حذف فقر مطلق را به ارمغان آورد.

با عنایت به این  که در اقتصاد اسلامی  نهادهای مردمی برپایه ارزش های اخلاقی در توسعه اقتصادی جامعه ایفای نقش می­کنند به دنبال پاسخ به این سوال هستیم که وقف به عنوان یک نهاد ارزشی و مردمی با چه راهکارهایی می­تواند در رشد و توسعه اقتصاد جامعه موثر باشد. در ادامه به برخی از این راهکارها می پردازیم.

• کاربرد وقف در تجاری سازی دانش و فناوری

وقف در جهت تجاری سازی دانش و فناوری به این معناست که واقف عین معینی از اموال خود را که دارای شرایط وقف باشد ازمالکیت خود خارج کند و منافع ان را با هدف استفاده در مسیر تبدیل دانش و فناوری به تولید ثروت در راه خدا واگذار نماید. وی می تواند در حین عقد وقف جهت استفاده از عین موقوفه را استفاده در مسیر مطلق تجاری سازی دانش و فناوری تعیین کند یا دانش و فناوری خاصی را مانند تولید داروها تولید مواد پتروشیمی یا هر چیز دیگر  معین کند. تجاری سازی دانش را به سرمایه تبدیل و باعث توسعه اقتصادی می شود. حال وقفی که در جهت استفاده برای تجاری سازی دانش و فناوری ایجاد شده با توجه به ارائه خدمات در بخش تولید می تواند موجب تحول در نهادهای اقتصادی تولیدی و صادراتی ایجاد کند که زمینه ساز رشد و توسعه اقتصادی کشور خواهد بود.(میرهاشمی،1393، ص75)

• تشکیل موسسه تأمین مالی خرد وقفی

منظور از موسسه تأمین مالی خرد وقفی موسسه­ای غیر انتفاعی است که بخش عمده ای از منابع خرد را با ستفاده از اموال وقفی تأمین می کند. در بخش تجهیز منابع به طور عمده از نهاد وقف بهره می برد. در این موسسه مهمترین منبعی که برای تأمین مالی موسسه در نظر گرفته شده نهاد وقف است که در چهارصورت وقف اموال منقول و غیر منقول، وقف سهام، وقف پول و انتشار اوراق وقف تجلی می­یابد. همچنین در کنار منابع وقفی، سپرده پذیری براساس عقد قرض الحسنه نیز به عنوان یک منبع درآمد فرعی برای موسسه تعریف می شود.

با توجه به این که بخش عمده ای از تسهیلات موسسه تأمین مالی خرد اسلامی تولیدی- تجاری بوده و در این دسته از تسهیلات طرح های کسب و کار پیشنهادی توسط گروه­ها مورد ارزیابی دقیق قرار می گیرد. منابع وقفی به صورت بهینه به بهترین و سودده ترین پروژه ها اختصاص می­یابد. همچنین این تسهیلات تولیدی منجر به اشتغال فقرا گردیده و این خود در بلند مدت آثار قابل توجه اقتصادی و اجتماعی به همراه دارد در واقع در این الگو از ظرفیت تولیدی فقرا در جهت ایجاد اشتغال استفاده می شود. مضاف براین موسسات مالی خرد وقفی بخشی از تسهیلات (وام های مصرفی)را بر اساس عقد قرض الحسنه به فقیرترین فقرا ارائه می­کند؛ در حالی که معمولا موسسات تأمین مالی خرد به فقیر ترین فقرا توجهی نمی کنند و توجیه آن ها در این خصوص این است که ارائه تأمین مالی خرد به گروه های به شدت فقیر نه تنها باعث نجات آن ها نمی شود بلکه به علت عدم توانایی در بازپرداخت باعث می شود هر چه بیشتر مدیون گردیده و در آینده فقیرتر شوند. بنابراین موسات خرد وقفی علاوه بر ایجاد شرایط اشتغال برای فقرا تسهیلاتی را جهت ایجاد رفاه آن­ها ارائه می کنند که موجب ایجاد توازن اجتماعی میان طبقات جامعه نیز می گردد و به تدریج از میزان فقر در جامعه می کاهد.(مصباحی مقدم،میسمی،عبدالهی،قائمی اصل،1390،ص118 و 119)

4-3 کاربرد وقف در بازار سرمایه

یکی از ابزارهای مهم اقتصاد اسلامی برای ایجاد رشد عادلانه و حذف فقر، نهاد وقف است. به رغم همه مزایایی که نهاد وقف دارد، برخی مسائل موجب شده تا این صدقه جاریه به صدقه جامده تبدیل شده و از کارآیی لازم برای نیل به نیات واقف برخوردار نشود. موقوفات به دلیل نگرش سنتی واقفان و سازمان‌های ذی‌ربط به شدت در حوزه املاک و مستغلات متمرکز شده و با اندک تغییری در این بازار وضعیت موقوفات و عایدات حاصل از آنها دستخوش تغییرات می‌شود. نکته قابل توجه بسیار مهم دیگر اینکه نهاد وقف به رغم پتانسیل‌های بسیار بالایی که در خود دارد، در شرایط فعلی در جامعه تولید ثروت نمی‌کند و کمکی به چرخیدن چرخه اقتصاد کشور نمی‌کند. بنا براین با ارائه شکل نوینی از وقف می توان در عین رعایت ملزومات فقهی وقف، چرخه اقتصادی کشور را نیز به حرکت درآورده و با ایجاد اشتغال و تولید ثروت موجبات رشد اقتصادی جامعه را نیز فراهم آورد. زمین و ملک که عمدتا بخش اعظم دارایی‌ها در ایران را شکل می‌دهد پول را از چرخه گردش اقتصادی خارج کرده یا سرعت گردش پول در اقتصاد را کند می‌کند. در حالی که برای ایجاد رونق، جریان پول در یک نظام اقتصادی باید در حال گردش باشد. به علاوه با توجه به قیمت ملک در کشور، عملا امکان وقف از کسانی که از تمکن مالی کافی برخوردار نیستند سلب شده است.

راه پیشنهادی استفاده از ظرفیت بازار سرمایه ایران در قالب یک نهاد مالی مشخص است. جمع‌آوری سرمایه‌های خرد و پراکنده و انباشت آن برای تجهیز منابع مالی شرکت‌ها، به‌کارگیری پس‌اندازهای راکد در تولید، کنترل حجم نقدینگی، بالا بودن شفافیت، افزایش اشتغال و کمک به حفظ تعادل اقتصادی کشور، فراهم کردن توزیع عادلانه ثروت از طریق گسترش مالکیت عمومی، نقدشوندگی بالا از مهم­ترین مزایای بازار سرمایه هستند. اگر بحث توسعه وقف از طریق بازار سرمایه مد‌نظر باشد باید توجه داشت «وقف سهام» راهکار مناسبی برای رسیدن ما به اهداف یاد شده نخواهد بود. زیرا وقف سهام باز هم اصل مال را حبس می‌کند و پویایی و فلسفه بازار سرمایه به گردش معاملات است. چون اگر قرار باشد سهمی تا بی‌نهایت نزد کسی بدون قصد معامله نگهداری شود، فلسفه ورود آن سهم به بازار بورس زیر سوال می‌رود. پیشنهاد مناسب در این خصوص استفاده از صندوق‌های سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار (Mutual Fund) با یونیت‌های بدون قابلیت معامله و بدون قابلیت ابطال است. صندوق‌های سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار دارای این مزیت هستند که افراد با جمع‌آوری پول از مردم و صدور یونیت غیرقابل ابطال و غیرقابل معامله (که بحث حبس اصل مال را مد نظر دارد) وجوه جمع‌آوری شده را در سهم‌های مختلف سرمایه‌گذاری کنند به این ترتیب هر زمان که اراده کنند وجوه جمع‌آوری شده را از سهمی به سهم دیگر یا از اوراق بهاداری به اوراق بهادار دیگر تغییر داده و منافع حاصل از این سرمایه‌گذاری‌ها نیز صرف نیات خیر واقفین شود. با استفاده از این نهاد، هم اصل مال حفظ شده، هم منافع حاصله صرف نیات واقفین شده و هم چرخه اقتصاد کشور به گردش در می­آید. ایجاد اشتغال در جامعه و تأمین منابع مالی لازم برای بنگاه ها از دیگر پیامدهای مثبت صندوق های سرمایه­گذاری است. مضاف بر این افراد مایل به وقف با منابعی ولو اندک سرمایه‌ای ماندگار از خود به جا گذاشته و نهاد وقف که در حال حاضر به یک صدقه جامده تبدیل شده با این راهکار به یک صدقه جاریه تبدیل خواهد شد.(خادم المله،1393،ص7)

 کارکرد اجتماعی و اقتصادی انفاق:     

1. رشد و توسعه اقتصادی

تقریبا در تمام الگوهای رشد از نیروی کار و سرمایه به عنوان عوامل تأثیرگذار در تولید محصول نام برده شده است افزایش انفاق در جامعه سبب افزایش اشتغال و سرمایه­گذاری و در نتیجه رشد اقتصادی می­گردد. چرا که مشارکت های اجتماعی اگر به شکل فعالیت­های عام المنفعه مانند مدرسه سازی پل سازی و احداث موسست تولیدی و وقف آنها صورت پذیرد به طور مستقیم اشتغال­زا خواهد بود. ولی اگر به شکل کمک به فقرا انجام شود موجب گستردگی بازار و افزایش تقاضا می شود. چون کمک ثروتمندان به فقرا سبب افقی­تر شدن منحنی تقاضای بازار شده در نتیجه کشش قیمتی تقاضا افزایش یافته و شرایط بازار رقابتی می شود. این امر افق سرمایه گذاری را روشن­تر می­کند و انگیزه لازم را فراهم می­آورد. حرمت اتراف و لوکس­گرایی نیز از طریق کاهش تقاضا برای کالاهای لوکس که بیشتر تکنولوژی سرمایه­بر وارداتی استفاده می­کنند و ارتقای تقاضای کالاهای عادی و ضروری که بیشتر بر تکنولوژی بومی و کاربر متکی هستند وضعیت اشتغال را بهبود می بخشد.

جنبه دیگری که تحلیل آن در رابطه با رشد اقتصادی دارای اهمیت است افزایش مصرف کل است البته در این را بطه باید بین دو مفهوم مصرف و مصرف گرایی تمایز قائل شد افزایش مصرف اگر به صورت زیاده روی ،تجمل پرستی و وابستگی به مصرف کالاهای وارداتی و مصرف بیش از اقتضای امکانات تولیدی کشور باشد مصرف گرایی است و به دلیل بدتر شدن وضعیت تراز پرداخت ها و هدر رفتن امکانات جامعه خاصیت ضد توسعه خواهد داشت ولی اگر متناسب با تولید ملی و همراه با توزیع عادلانه درآمدها و به دور از اسراف و تبذیر صورت گیرد موتور محرکه اقتصاد خواهد بود. بنابراین در الگوی تخصیص درآمد جامعه اسلامی، افزایش مصرف گروه های کم درآمد جامعه که نیروی کار را در خود جای داده اند سبب بهبود وضعیت تغذیه بهداشت رفاه نیروی کار و در نتیجه بهره وری بیشتر شده و افزایش بهره وری نیز رشد تولید را به دنبال خواهد داشت. (خادم علیزاده،عبدالهی ارانی، غفورزاده،1396،ص17و18)

2. عدالت اجتماعی

عدالت اجتماعی آن است که با هر یک از افراد جامعه طوری رفتار شود که مستحق آن است و در جایی قرار داده شود که سزاوار آن است چون حقیقت عدل اقامه مساوات و میانه در امور است.(شبدینی،1390، ص51) از دیدگاه شهید مطهری عدالت اجتماعی به معنای رعایت حقوق افراد و اعطا کردن به هر ذی حق است. این عدالت متکی بر دو چیز است، حقوق و اولویت­ها یعنی افراد بشر نسبت به یکدیگر و در مقایسه یکدیگرنوعی حقوق و اولویت پیدا می کنند و دیگری خصوصیات ذاتی بشر است که طوری آفریده شده که در کارهای خود الزاما نوعی اندیشه های اعتباری(آلت فعل) را استخدام می کند تا با استفاده از آن به هدف خود برسد این اندیشه­ها انشایی هستند که باید به وسیله بایدها مشخص شود. (مطهری،1372،ص62)

از سخن ایشان چنین برداشت می شود که مقصود از تعیین باید برای اندیشه های اعتیاری همان قوانینی است که جامعه باید   برای توزیع عادلانه در آمد و ثروت تعیین نماید که مکاتب اقتصادی گوناگون براساس مبانی خاص خود این قوانین را وضع می کنند. مبنای برخی بر تقدم منافع فردی و برخی دیگر بر اولویت منافع جمعی است.

در نظام سرمایه داری سیاست حمایت از فقرا و توزیع مجدد درآمد فاقد مبانی فلسفی است و تنها به عنوان یک ضرورت اجتماعی برای حفظ سرمایه داران مطرح است. در نظام اسلامی سیاست توزیع مجدد درآمد از پشتوانه فلسفی مستحکمی برخوردار است در نگرش اسلامی نیازمندان در اموال ثروتمندان حق دارند و تأمین فقرا برای توانگران واجب کفایی است.(میرمعزی،1393، ص302 و 303) نظام اقتصادی اسلام به منظور زدودن فقر و برقراری رفاه عمومی در جامعه توزیع عادلانه ثروت و درآمد را در سه مرحله پیش از تولید ، بعد از تولید و توزیع مجدد  ترسیم کرده است. ملاک اصلی توزیع در دو مرحله اول کار است و نیروی کار با توجه کاری که انجام می دهد سهم دریافت می کند امادر مرحله توزیع مجدد ملاک توزیع، نیاز افراد است. چرا که ممکن است ناتوانی گروهی از افراد از شرکت در فعالیت اقتصادی و نیز وجود برخی عوامل طبیعی در تولید سبب تفاوت در آمد و بروز شکاف طبقاتی گردد.(فراهانی فرد،1381، ص122 و 123)

اسلام برای توزیع مجدد درآمدها و ثروت ها دو نوع سیاست تکلیفی و تشویقی اندیشیده است. سیاست های تکلیفی مانند خمس، زکات، فطریه و کفارات مالی که بر مردم واجب است آن ها را بپردازند. صدقه انفاق عاریه قرض و وقف نیز از جمله سیاست های تشویقی هستند.

یکی از سیاست های اصولی پیامبر اکرم(ص) برای خشکاندن ریشه های فقر و جلوگیری از بحران اقتصادی، استفاده از ابزارهای قانونی و اخلاقی برای تعدیل توزیع ثروت و جلوگیری از انباشت و متراکم شدن آن بود تا آنجا که آن حضرت رسالت خود را انفاق و توزیع ثروت معرفی فرمود: «لم نبعث لجمع المال و لکن بعثنا لإنفاقه»در واقع با اجرای این سیاست حضرت به دنبال این بودند که به جای پیگیری اهداف پیشرفت اقتصادی از مسیر تمرکز  سرمایه در دست عده ای محدود بر پیشرفت همراه با عدالت که در ابتدا، میانه و انتهای مسیر خود بر ضد فقر عمل می کند و کاهش تقاضا برای خدمات تأمین اجتماعی را در پی خواهد داشت تأکید کنند.(حسینی،ص49)

بنابراین می توان نتیجه گرفت انفاق با خاصیت ضد انباشتگی خود باعث تسهیل جریان پول در چرخه اقتصاد می شود که این کار به صورت اقدامی در جهت توزیع عادلانه درآمد و همچنیین توزیع مجدد ثروت به شکل با واسطه یاری می رساند.(صاحب فصول،1382،ص110) توزیع عادلانه درآمد و ثروت همان تحقق عدالت اقتصادی است که زیر مجموعه عدالت اجتماعی محسوب می شود. با توجه به اهمیت اقتصاد در زندگی مردم با تحقق عدالت اقتصادی بخش عمده عدالت اجتماعی نیز محقق خواهد شد.

یافته های پژوهش

1. مبنای دو نهاد وقف و انفاق نظریه جامعه گرایی اسلام است. بدین معنا که در نظام اسلام اصالت با اجتماع است و منافع اجتماع باید مد نظر قرارگیرد چرا که سعادت فرد در گرو سعادت اجتماع است.
2. پیامبر اکرم(ص) با استفاده از ابزارهای تبلیغی تشویق، الگوسازی و تذکر در جهت ترویج فرهنگ وقف در میان مردم تلاش می­کردند. بیان عملی خود پیامبر(ص) موثرترین ابزار تبلیغی در جهت ترویج فرهنگ وقف و انفاق بوده است چرا که نزدیک بودن سطح زندگی اسوه با متأسی موجب کم شدن فاصله در روابط میان آن­ها می­شود.
3. به کارگیری نهاد وقف در جامعه موجب افزایش امنیت عمومی در جامعه و پیش­گیری از برخی جرایم می گردد. استفاده از املاک وقفی در جهت ایجاد خانه برای زنان مطلقه در جهت کاهش آسیب های اجتماعی موثر است. همچنین به وقف اموال در جهت تأدیه دیون زندانیانی که خانواده آن­ها توان پرداخت دین خود را ندارند موجب جلوگیری از ارتکاب جرم توسط خانواده آنان می گردد.
4. به کارگیری نهاد وقف در تجاری سازی دانش و فناوری، ایجاد موسسات تأمین مالی خرد وقفی و بهره­گیری از وقف در بازار سرمایه می­تواند به رشد و توسعه اقتصادی جامعه کمک کند.
5. انفاق با خاصیت ضد­انباشتگی خود باعث تسهیل جریان پول در چرخه اقتصاد می­شود که این کار به صورت اقدامی در جهت توزیع عادلانه درآمد و همچنیین توزیع مجدد ثروت به شکل با واسطه یاری می رساند.

 

منابع و ماخذ

• القرآن الکریم
• اسماعیلی، عطاءالله، یاسوری، مجید، ابراهیمی، آدینه، بررسی عوامل موثر بر توانمندسازی اقتصادی از منظر قرآن و حدیث، (1394)، بصیرت و تربیت اسلامی، شماره35
• ایروانی، جواد،آشنایی با اقتصاد اسلامی، (1391)، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ اول
• تودارو، مایکل، توسعه اقتصادى در جهان سوم،(1396)، ترجمه غلامعلى فرجادى، تهران، سازمان برنامه و بودجه،
• راغب اصفهانی‌، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن،(412 ه)، تحقیق­ صفوان عدنان داودی دمشق،‌ دارالعلم الدار الشامیة، چاپ اول‌
• جهانیان،ناصر، مبانی اهداف و جایگاه وقف در مکتب اقتصادی اسلام، (1391)، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، شماره 42
• حاجی­ده­آبادی، محمدعلی، نقش وقف در پیش­گیری از بزهکاری و بزه­دیدگی،(1388)، فصلنامه حقوق اسلامی، شماره22
• حسینی، رضا، الگوهای تأمین اجتماعی از دیدگاه اسلام و غرب،(1394)، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه چاپ اول
• ——–، مفهوم و ماهیت عدالت اجتماعی با رویکرد اسلامی،(1390)، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، شماره44
• خادم­علیزاده، امیر، عبدالهی­آرانی، مصعب، غفورزاده، حسین، ارتباط انفاق و رشد اقتصادی در ایران،(1396)، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، شماره65
• خادم المله، سلمان، توسعه وقف از طریق بازار سرمایه،(1393)، روزنامه دنیای اقتصاد، شماره 3385
• خیری، حسن، مبانی نظام اجتماعی اسلام، (1393)، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول
• دلشاد تهرانی، مصطفی، خلاصه سیره نبوی:منطق عملی، (1385)، ترجمه ع. اسپهبدی، تهران، انتشارات دریا چاپ اول
• دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، (1377)، تهران، انتشارات دانشگاه تهران
• سلیمی­فر، مصطفی، نگاهی به وقف و آثار اقتصادی- اجتماعی آن، (1370)،مشهد، بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول
• شبدینی،محمد، مبانی نظری عدالت اجتماعی در اسلام،(1390)، قم، نشر زمزم هدایت، چاپ اول
• صاحب فصول، مرتضی، شکاف طیقاتی،توزیع مجدد ثروت و رهیافت­های قرآنی،(1382)، مرکز انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ اول
• صدر، محمدباقر، اقتصادما،(1360)،مشهد، جهاد سازندگی
• الصفار، سالم، سیره پیامبر در رهبری و انسان سازی، (1385)، ترجمه غلامحسین انصاری، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ18
• طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروه الوثقی،(1420 ه)، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات
• طبرسی، فضل بن حسن، ‏مجمع البیان فی تفسیر القرآن،(1372) تحقیق محمد جواد بلاغی، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم
• علیدوست خراسانی، نورالله، منابع مالی اهل بیت(ع)، (1391)، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، چاپ اول
• فخرزارع، حسین، جامعه از منظر قرآن،(1393)، پژوهشنامه معارف قرآنی، شماره 16
• فراهانی­فرد، سعید، سیاست های اقتصادی در اسلام، (1381)، تهران، مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول
• مشکینی، مصطلحات الفقه،(1419 )،قم ، بی نا
• مصباحی مقدم، غلامرضا، میسمی، حسین، عبدالهی، محسن، قائمی اصل، مهدی، وقف به مثابه منبع تأمین مالی خرد اسلامی ارائه الگوی تشکیل موسسات تأمین مالی خرد وقفی کشور،(1390)، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش های رشد و توسعه اقتصادی، شماره 5
• مطهری، مرتضی، سیری در سیره نبوی، (1380)، تهران، انتشارات صدرا، چاپ23
• ———–، عدل الهی،(1372)، تهران، انتشارات صدرا، چاپ هفتم
• ———–، جامعه و تاریخ،(1384)، تهران، اتنشارت صدرا، چاپ هفدهم
• میر معزی، حسین، عدالت اقتصادی از دیدگاه اسلام، (1393)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول
• میر هاشمی، زهراسادات، امکان استفاده از نهاد وقف در تجاری سازی دانش و فناوری و الگوی پیشنهادی آن، (1393)، فصلنامه سیاست های اقتصادی و مالی، شماره 8
• واقدی، محمدبن عمر،المغازی، (1414)، بی­جا، مکتب الاعلام الاسلامی

 

[1] – دانشیار دانشگاه امام صادق ع پردیس خواهران   azimzadeh@isuw.ac.ir

[2] کارشناس ارشد حقوق خانواده  hooshmand.saeedeh@gmail.com>

 

[3]. سوره توبه آیه 103

[4]. مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَاللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ