به گزارش روابط عمومی پژوهشکده مطالعات وقف و نیکوکاری‌(خیرماندگار)، شصتمین نشست تخصصی خیر ماندگار با عنوان «ساختار و عملکرد نهاد‌های خیریه»، سه‌شنبه ۲۴ بهمن‌ماه ۱۴۰۲ به همت این پژوهشکده و همکاری پژوهشگاه حوزه و دانشگاه قم برگزار شد.

در این کرسی علمی – ترویجی، حجت الاسلام دکتر سیدرضا حسینی و دکتر مصطفی کاظمی نجف‌آبادی، اعضای هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و دکتر سیدمحمدرضا سیدی، معاون بروندادهای علمی و پژوهشی پژوهشکده مطالعات وقف و نیکوکاری (خیر ماندگار) و دبیر کرسی، به ایراد سخن پرداختند. دکتر سعید مسعودی پور، عضو هیئت علمی دانشگاه قم و علی‌رضا اسکندری‌نژاد، پژوهشگر جامعه‌شناسی و مدیر اطلس خیر ایران هم به عنوان ناقدان این کرسی در جلسه حضور داشتند.

دکتر سیدی در ابتدای نشست به معرفی دکتر سید رضا حسینی و دکتر مصطفی کاظمی نویسندگان کتاب ساختار عملکرد نهادهای خیریه پرداخت.

در این نشست مصطفی کاظمی نجف آبادی، هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، طی سخنانی با اشاره به اینکه این کتاب سال گذشته منتشر شده افزود که امسال در کتاب سال حوزه از آن تقدیر و تشکر شده است. سپس به معرفی کلی پنج فصل کتاب پرداخت.

ساختار و عملکرد نهاد‌های خیریه

در فصل اول آن ضمن تشریح وضعیت کلی بخش خیریه و مفاهیم مرتبط با عنوان کتاب، به پیشینه پرداخته شده است و با استفاده از روش SWOT ، راهکارها و راهبردهایی در جهت رفع آسیب شناسی نهادهای خیریه در ایران ارائه شده که از طریق پرسمان خبرگان مورد راستی آزمایی قرار گرفته است.

در فصل دوم، ادبیات نظری تحقیق، گستره فعالیت‌های غیرانتفاعی در جهان را مورد بررسی قرار داده و به تئوری مهم آقای سالمون و آناهیر پرداختند. با توجه به اینکه در این حوزه تعداد نظریه‌ها کم است این نظریه به نظر نویسندگان کتاب مقبول شده است. سالمون و آناهیر معتقدند می‌شود بخش خیر و احسان را در کشورهای جهان بر اساس این مدل مورد چینش قرار داد. میزان کمک‌های دولتی به بخش غیرانتفاعی یا کم است یا زیاد، از طرفی اندازه بخش غیرانتفاعی کوچک است یا بزرگ. در این نظریه کشورهای جهان را در حوزه خیر به چهار دسته تقسیم می‌کند:

الف) کشورهای دولت محورکه میزان کمک‌های دولتی به بخش غیرانتفاعی کم است و اندازه بخش غیرانتفاعی هم کم است.

ب) کشورهای لیبرال که اندازه بخش غیرانتفاعی بزرگ است و میزان کمک‌های دولتی به بخش غیرانتفاعی کم است.

ج) کشورهای سوسیال دموکراسی که میزان کمک‌های دولت به بخش غیرانتفاعی زیاد است و اندازه بخش غیرانتفاعی کوچک است.

 د) کشورهایی معروف به بنگاه مداری  که هم اندازه بخش غیرانتفاعی بزرگ است و هم میزان کمک‌های دولتی زیاد است.

کاظمی اذعان داشت:” با این جدول سالمون و آناهیر توانستند کشورهای جهان را در حوزه خیر و احسان دسته‌بندی کنند که ما هم تلاش کردیم در بررسی تجارب و مبانی نظری هم اصل این نظریه و رهیافت‌های آن را مورد استفاده قرار بدهیم.”

 وی در ادامه معرفی بخش دوم کتاب افزود، همچنین تلاش شده تاثیر حمایت‌های دولت در بخش خیریه‌ها در کشورهای مختلف، تاثیر مشوق‌های مالی در بخش خیریه و تاثیر دین را در این بخش به صورت مستقل و جداگانه مورد بررسی قرار داده شود و در نهایت رویکردها و روش‌های مدرن جذب کمک‌های خیریه را بیان کردند و در آخر مدیریت استراتژیک در سازمان‌های خیریه به صورت مبسوط در پایان فصل دوم اشاره شده است.

 در فصل سوم تجربه بین‌المللی در حوزه خیر و احسان و نهادهای خیریه مورد بحث قرار گرفته است؛ درابتدا مقررات بخش غیرانتفاعی در کشورهای منتخب گفته شده و نقشی را که دین در حوزه خیر و احسان ایفا می‌کند مورد بررسی قرار داده است. همچنین وضعیت نسبی بخشش فردی و بخشش از طریق سازمان‌های جامعه مدنی و تخصص گرایی در روش جذب سرمایه برای امور خیریه را بررسی کرده است.

در فصل چهارم تلاش شده بعد از اینکه بخش خیریه در جهان معرفی شد، مبحث به ایران تخصیص یابد که در ابتدا شرایط مطلوب به صورت کیفی با توجه به آیات و روایات و مبانی دینی ترسیم شده و به لحاظ کمی هم عرضه و تقاضا وجوه خیر در ایران مورد بررسی قرار گرفته‌است. سپس دریافتند که میزان تقاضای وجوه خیر از میزان عرضه خیلی بیشتر است و یک شکاف بزرگی در این زمینه وجود دارد که این دلیل فقر موجود در کشور است. وی معتقد است در صورتی که بتوان راهکاری یافت تا این عرضه و تقاضا به هم نزدیک‌تر شود بخشی از فقر کشور کاسته می‌شود.

 در پایان فصل چهارم هم نهادهای خیریه در کشور به نهادهای دولتی، شبه دولتی و مردمی تقسیم‌بندی می‌شود.

 در فصل پنجم به آسیب شناسی بخش خیریه پرداخته شده که در ابتدا نقاط قوت نهادهای خیریه با روش کتابخانه‌ای به دست آمده و سپس نقاط ضعف و فرصت‌ها و تهدیدهای آنها مورد بررسی قرار گرفته است.

این عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در پایان افزود:” ما در لایه مردمی نیاز داریم عنصر خدمت رسان، تسهیلگر و تبلیغات به خوبی بتوانند کار خود را انجام دهند و در لایه حکومتی عنصر تنظیم‌گر، نظارت و سیاستگذار، که هر کدام وظایف خود را به خوبی انجام دهند.” و در فصل پایانی ذیل هر راهبرد راهکارهایی ارائه شده است.

در ادامه سید رضا حسینی به ایراد سخن پرداخت. وی در رابطه با حائز اهمیت بودن پژوهش درباره امر خیر و اوقاف افزود:” بخش خیریه نه فقط در ایران بلکه در کل جهان روز به روز در حال پیشرفت است و امروزه حدود ۵ درصد تولید ناخالص ملی در کشورهای موفق به فعالیت‌های بخش خیریه اختصاص می‌یابد و همچنین در بحث اشتغال نیز (در غیر کشاورزی) ۱۰ الی ۱۲ درصد در بحث نیروی کار از بخش خیریه فعال هستند که این امر حاکی از همین قضیه هست.”

وی بخش خیریه را نه تنها از لحاظ بخش اقتصادی بلکه به عنوان یک عنصر سازنده اجتماع و شکل دهنده به شخصیت و رفتارهای انسان در جهت اصلاح جامعه مهم و اثرگذار دانست. بنابراین اگر این بخش درست کار کند، به شکل مستقیم باری را از دوش جامعه بر می‌دارد و هم می‌تواند بر اصلاح سایر بخش‌های جامعه اثر داشته باشد.

 در بخش مطالعات خارجی کتاب ساختار و عملکرد نهادهای خیریه ۸ کشور، از مذاهب و نقاط جغرافیایی و فرهنگ‌های مختلف انتخاب شده‌اند؛ کشورهای آمریکا، هلند، آلمان، اسرائیل، اندونزی، ترکیه، امارات و مصر مورد مطالعه قرار گرفتند که نکات قابل توجه آنها قانونمندی و سازمان محور بودن بخش خیریه بوده است.

 حسینی افزود:” در حال حاضر برای رسیدن به شرایط مطلوب در ایران ما باید شاهد فزونی عرضه باشیم” و در جهت رسیدن به این شرایط مبحث تبلیغات را بیان کرد و افزود نظام تبلیغات در کشور خیلی مهم است که در جهت تقویت عرضه وجوه و انفاق تاکید داشته باشد.

انفاق یک برنامه جامع تربیتی

 سپس مسعودی‌پور، ناقد اول جلسه، عضو هیئت علمی دانشگاه قم و پژوهشگر امور خیر، به ارائه نکات قوت بحث، از جمله بررسی تجربیات بین المللی که در جهت طراحی نظام حکمرانی امور خیر در کشور حتماً لازم است مورد استفاده قرار گیرد، پرداخت.

 وی ضمن تاکید بر جمله‌ای از شهید مطهری که می‌فرماید:” انفاق فقط برای پر کردن شکم‌های خالی نیست، انفاق یک برنامه جامع تربیتی است.” افزود که در حوزه سیاست گذاری نیز باید توجه کنیم که برخی از خیریه‌ها هرچند در حوزه عملکردی عملکرد خیلی خوبی دارند ولی دغدغه‌ای در مورد نیت و چرایی خیر خود ندارند. از آنجایی که ما هم خیریه‌های ایمان بنیاد داریم وهم خیریه‌های سکولار، باید توجه کنیم در این نظام‌سازی امور خیریه که می‌خواهیم به سمت آن حرکت کنیم به سمت خیریه‌های ایمان بنیاد برویم، چون جامعه ما جامعه سکولار نیست و توقع ما از انفاق فقط پر کردن شکاف طبقاتی و سفره خالی نیست و به دنبال هدف بالاتری هستیم تا خود منفق هم سود ببرد نه اینکه فقط دست نیازمند پر شود. سپس وضعیت مطلوب کیفی برای نهاد خیریه و روش کتابخانه‌ای مورد استفاده در کتاب‌ را مورد نقد و بررسی قرار داد.

ایران جز کشورهای بالا نشین جهان از منظر نیکوکاری

ناقد دوم، اسکندری نژاد، پژوهشگر جامعه شناس و مدیر اطلس خیر ایران، در ابتدای سخن خود گفت:” ما می‌توانیم کتاب را به صورت یک کلیت مطالعات نیکوکاری در ایران ببینیم که حوزه‌ای به شدت نحیف است و خیلی کم مورد توجه قرار گرفته است.” سپس ضمن اشاره به بحث آماری از انفاق و صدقه و مشارکت در حوزه وقف مردم و تولیدات این حوزه افزود آثار پژوهش و مطالعاتی خصوصاً کتاب‌هایی که در این زمینه انتشار یافته، بسیار کم است و کتاب ساختار عملکرد نهادهای خیریه را نسبت به کتاب‌هایی که از قبل نوشته شده بود یک یا چند گام جلوتر دانست.

 از جمله نقاط مثبت کتاب به روش کتابخانه‌ای اشاره کرد و همچنین نگاهی که به داده‌های تجربی و میدانی در قالب پنل نخبگانی داشته و یافته‌های فصل ۵ و ۶ را بسیار نزدیک به واقعیت امروزه خیریه‌ها در ایران دانست و مرور پیشینه خارجی را از جمله نقاط مثبت کتاب خواند و اذعان داشت که به نظر وی مهمترین آثار پژوهشی، اطلاعاتی و داده‌ای حوزه نیکوکاری بررسی شده یا تلاش شده مورد بررسی قرار گیرد.

وی بحث جسارت و تهور نویسندگان در برخی از مقوله بندی‌ها و طبقه بندی‌ها را به عنوان سومین نکته مثبت کتاب دانست و در ادامه افزود: “علی رغم سبقه‌ای که در حوزه نیکوکاری و وقف در کشور خودمان و کشورهای اسلامی داریم متاسفانه امروزه فاصله‌ای بین کشورهای اسلامی و غیر اسلامی افتاده و در سخن آغازین ناشر این کتاب و مقدمه نویسندگان ادعا شده که ما با وضعیت آرمانی فاصله بسیاری داریم” که این مطلب را نقد کرد و مورد بحث قرار داد.

 وی در ادامه با معرفی شاخص نیکوکاری بین‌المللی اذعان داشت که با بررسی این شاخص‌ها ایران رتبه پایینی از نظر نیکوکاری دارد با اینکه با توجه به قدمتی که در این حوزه داریم باید به پژوهش‌های داخلی استناد کنیم مثل پژوهش‌هایی که علاوه بر بنیاد آلا توسط پژوهشگران دیگر هم انجام می‌شود از جمله این پژوهش‌ها از پیمایش ملی گرایش مردم ایران به نیکوکاری که سال ۱۴۰۱ با اجرای دانشگاه فردوسی مشهد به کارفرمایی مجموعه خیر ماندگار انجام شد نام برد در این پیمایش نشان داده شده که در برخی جنبه‌ها، بر خلاف شواهد و داده‌های بین‌المللی، ما جز کشورهای بالا نشین جهان هستیم. اسکندری نژاد افزود:” سوالات پژوهشگران بین المللی پرسیده شد جواب‌ها و آمار با جواب‌های آنها تفاوت داشت.”

از نظر وی به نظر می‌رسد پژوهش‌های بین‌المللی که در خصوص ایران انجام می‌شود از لحاظ روش شناختی به دلیل فاصله‌ای که از جامعه ایران دارد نمی‌تواند برآورد دقیق و درستی از وضعیت نیکوکاری در ایران داشته باشد.

وی در انتهای صحبت‌های خود گفت به نظر من با در نظر گرفتن شاخص‌های مختلف، ایران اصلاً جایگاه بدی از منظر نیکوکاری ندارد و حسن ختام جلسه با پاسخ کاظمی و حسینی در رابطه با نقدهای دو ناقد جلسه برگزار شد.