مطالعه‌ی تطبیقی نقش احسان در مسوولیت مدنی در فقه، حقوق ایران و امریکا
پدیدآور: مینا خانجانی معاف
چکیده:
رویکرد اصلی در مسوولیت مدنی رویکرد عینی‌گراست، یعنی زیان صرف‌نظر از شخصیت عامل زیان و انگیزه‌های وی و اراده‌ی او باید جبران شود. گاه اما برخلاف این رویکرد کلی و به صورت استثنایی، به انگیزه‌ی عامل زیان نیز توجه می‌شود؛ آن‌جا که عامل زیان با انگیزه‌ی غیرخواهی اقدام کرده و در این مسیر اتفاقا به دیگری آسیب می‌رساند. در این موارد، چه در فقه و چه در حقوق موضوعه تلاش شده تا از کسی که در مقام احسان برآمده حمایت شود. برای این حمایت «قاعده‌ی احسان» استنباط شده است. قاعده‌ی احسان بدین معنا است که هرگاه شخصی در جهت غیرخواهی و یاری رساندن به دیگران، یا سودرسانی و دفع زیان از دیگری اقدامی انجام دهد و بدین وسیله سبب ورود خسارتی به دیگران شود، مسوولیتی نخواهد داشت. چرایی این سخن را باید در این نکته جست‌وجو کرد که نظام حقوقی باید به اشخاص نیکوکار تا حد معقول یارانه بپردازد و آن‌ها را با وجود تحقق شرایط مسوولیت از جبران زیان مصون دارد. در واقع، معافیت این دسته اشخاص از مسوولیت، بهایی است که اجتماع باید در قبال حسن‌نیت و خیرخواهی بپردازد. برای توجیه قاعده‌ی احسان به مبانی مختلفی استناد شده است، از جمله حمایت از قصد محسن یا واهب، رضایت ضمنی زیان‌دیده (پذیرش ارادی خطر)، نفی مفهوم تقصیر و نظم عمومی. با این حال، به نظر می‌رسد نیازی به مبانی دیگر برای توجیه احسان نیست. احسان خود آن‌قدر اهمیت دارد که می‌توان از آن به عنوان یک قاعده‌ی مستقل یاد کرد و نباید آن را با نهادهای دیگر مقایسه کرد. در واقع، در شرایط احسان و لزوم وجود یا عدم وجود عناصر سه‌گانه‌ی نیت، عمل خیرخوهانه و نتیجه‌ی مطلوب اختلاف وجود دارد؛ اما به نظر می‌رسد هرگاه شخص کار نوعا خیرخواهانه انجام دهد می‌تواند به قاعده‌ی احسان استناد کند، چه کار نوعا خیرخواهانه اماره‌ی وجود نیت خیرخواهانه نیز هست و در این راستا نیازی به تحقق نتیجه‌ی مطلوب نیز نیست. ناگفته نماند که ورود ضرر در اقدامات محسنانه نیز امری اجتناب‌ناپذیر است و اثر احسان این است که زیان وارده گاه به مخاطب احسان و در برخی مواقع به شخص ثالث وارد می‌شود که این اثر بر مسوولیت محسن با فروض متفاوتی همراه است. در پژوهش پیش‌رو، به مطالعه قاعده‌ی احسان در نظام‌های حقوق اسلام، ایران و امریکا پرداخته خواهد شد.
کلیدواژه‌ها: احسان،مسئولیت مدنی ،تقصیر،فقه،حقوق ایران،حقوق آمریکا ،نیکوکاری
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.