بنیان های نظری و راهکارهای عملی در آینده پژوهی مساله محور در مورد خیریه ها

بنیان های نظری و راهکارهای عملی در آینده پژوهی مساله محور در مورد خیریه ها

الهام ملک زاده، زهرا علیزاده بیرجندی

هیات علمی، پژوهشکده تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، نویسنده مسئول:  elhammalekzadeh@ihcs.ac.ir

هیات علمی،گروه تاریخ، دانشگاه بیرجند، zalizadehbirjandi@birjand.ac.ir

چکیده

مطالعات آینده نگری در علوم از علوم نوپای میان رشته ای و واکنشی راهبردی است که در دهه های اخیر در کانون توجه قرار گرفته است. هدف اصلی این حوزه کشف، آزمودن، ارزیابی و پیشنهاد آینده های ممکن، محتمل و مطلوب است. با توجه به اهمیت خیریه ها و کارکردهای متعدد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی آن در جامعه، اتخاذ تدابیری جهت ارتقای کارآمدی های خیریه ها و رفع آسیب های ساختاری و مدیریتی آنها ضروری می نماید. برای دستیابی به اهداف مذکور و بهره گیری از ظرفیت های امور خیریه در ایران، آینده اندیشی مساله محور در امور خیریه ها به عنوان یک اولویت و ضرورت مطرح می گردد. مقاله حاضر می کوشد بر مبنای توصیف پیشینه های امور خیریه در ایران و تحلیل روند آن به تصویری از آینده خیریه ها بپردازد. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد هرگونه تصویرپردازی در مورد آینده خیریه ها در ایران موکول به بررسی موقعیت گذشته آن و توجه به نیاز جامعه و اقتضائات زمانه است.

کلمات کلیدی:

خیریه ها؛ آینده پژوهی؛ ایران؛ تاریخچه امور خیر.

مقدمه:

فکر درباره آینده و حوادث آن، پیشینه ای به دیرینگی تاریخ خودآگاهی بشر دارد. معابد یونان باستان و رواج حرفه طالع بینی میان اقوام و ملل، شاهد این مدعاست. این علاقه ذاتی و میل طبیعی به شناخت آینده در دوران کهن، به تدریج جای خود را به ضرورت شناخت آینده در دوران معاصر داده است، زیرا لازمه زندگی در دنیای امروز، مطالعه آینده به مثابه یک علم مدرن و امکان شناخت فرصت ها و تهدیدات پیش روی است. ( تکنیک ها و رویکردهای آینده پژوهی، 1393: 83)

با توجه به کارآمدی وکارکرد های متعدد خیریه ها در حوزه های رفاهی ، درمانی،مذهبی واجتماعی ، ضرورت تداوم فعالیت خیزیه ها وماندگاری آنها متناسب با نیازهای روز واقتضائات اجتماعی احساس می گردد.بررسی پیشینه های فعالیت خیریه ها در ایران حاکی از وجود تهدیدات وعوامل آسیب زایی می باشد که مانع تداوم کار خیریه ها ونقش آفرینی مثبت آنها در عرصه های گوناگون اجتماعی است.وجود تهدیدات از یک سو وبروز تحولات اجتماعی از سوی دیگر ضرورت آینده نگری وترسیم چشم انداز آیندهی خیریه ها را به عنوان یک الزام مطرح می سازد.

مقاله حاضر می کوشد تا از طریق یک  بررسی توصیفی –تحلیلی ضمن تاکید بر ضرورت آینده پژوهی در امور خیریه ها  ،اصول ومبانی آینده نگاری خیریه ها که مرحله کاربردی آینده پژوهی است را مورد واکاوی قرار دهد.براین اساس نوشتار حاضر در صدد پاسخ گویی به سوالات ذیل است:

1-در آینده پژوهی خیریه ها چه نکاتی باید مدنظر قرار گیرد؟

2-در آینده نگاری خیریه ها نگاه آینده پژوهان معطوف به چه مسائل ومراحلی است؟

تعریف مفهوم آینده پژوهی وسابقه آن در جهان وایران

آینده پژوهی در ساده ترین و کامل ترین توصیف، کوششی نظام مند برای مطالعه آینده های ممکن، محتمل و مرجح ارزش های بنیادین، اسطوره ها و استعاره های یک جامعه یا ملت است. آینده پژوهی حوزه ای نو برای کند وکاو و پاسخ گویی به این پرسش هاست که کدام آینده ها امکان وقوع دارند؟ کدام آینده های ممکن از احتمال وقوع بیشتری برخوردارند و از میان آینده های محتمل کدامیک برای ما مطلوب است و یا کدام آینده مطلوب تر را می توان به شیوه ای هوشمندانه معماری کرد. افزون بر این تلاش عمده آینده پژوهان بر تغییر نگرش ها و شیوه های نقد وتفسیر دنیای درون و پیرامون است. اندیشه ورزان این حوزه علمی نوپدید، بررسی پیامدهای رفتار بازیگران کلیدی در شکل گیری آینده های بدیل را وجه همت خود ساخته اند.

آینده پژوهی را می توان دانشی فرارشته ای دانست که کوشیده است از راه درهم شکستن مرزهای قراردادی و غیر موجه علوم، علم بزرگی را پدید آورد که تمام حوزه های علمی نیازی کلی به آن دارند.(خزایی،1393: 124) آینده پژوهی اگر چه توصیفی از جلوه های زمان های بالقوه با ویژگی های مورد انتقاد است اما مستلزم کاربست روشی نظامند است تا آن را بر پایه راهبردی و زمان پیش نگر با مبانی فکری طراحی نمود.(حمیدی زاده،1390: 81)

آینده پژوهی در ایران:

ورود آینده پژوهی و تفکر آینده نگر به ایران با چالش های عمده ای دست به گریبان بوده است. این چالش ها در چهار حوزه روش شناسی، یعنی مسأله یابی یا اهداف، رویکردها، روش ها و بافتار معنا می یابد. از آن جا که آینده پژوهی دانشی ارزش بنیاد است توجه ویژه به هستی شناسی و مبانی معرفت شناسانه نقطه آغازی بر این تلاش ضروری است. ادراک دین و دین مداران از هستی آینده پژوهی و چارچوب دهی به این ادراک در مبانی معرفتی مسائلی را بر می انگیزد که پاسخ به آن ها ضروری است. اما در ابعاد روش شناسانه، توجه به بافتار و شرایط ملی ویژه گویای این واقعیت است که بومی سازی آینده پژوهی بر پایه باورها و ارزش های ملی واقعیتی انکارناپذیراست.

کشور ما هنوز هم فاقد عزم و اراده لازم برای کاربست آینده پژوهی در سطوح ملی است و در این مقیاس، طرح های درخور توجهی به انجام نرسیده است. در کنار این فقدان دانش پایه و احساس ضرورت، کشور ما نیازمند فراهم سازی زیست بوم لازم برای نشو و نمای آینده پژوهی است. کسب مهارت کارگروهی، گسترش فرهنگ نقد و پرسشگری، توجه به تخیل علمی، نگاه بلند مدت، یادگیری شتابان و تحولات آموزشی از جمله بسترهای ضروری برای نیل به تعالی به این عرصه است.(همان:139-140).

آینده پژوهی در اروپا و ژاپن:

مطالعات آینده بر پایه روش های نوین آینده نگری، ابتدا در مغرب زمین و تقریبأ با پایان جنگ جهانی دوم آغاز شده است. به طوری که گفته شده، نخستین کاوش های نظام مند در ساحت آینده را اندیشگاه رند در سال 1946 برای پنتاگون انجام داد و بدین ترتیب پایه های آینده پژوهی جدید بر مطالعات استراتژیک دفاعی – نظامی غرب استوار گردید. پس از آمریکا ژاپن (1960)، هلند (1970) و سپس فرانسه (1980) و به تدریج سایر کشورهای اروپایی مثل آلمان و انگلستان و سوئد و استرالیا و غیره به این برنامه پیوستند. روی هم رفته می توان گفت که شاید منظم ترین مطالعات آینده نگری مربوط به کشور ژاپن باشد که در کمتر از نیم قرن گذشته تا کنون هشت دوره پنج ساله آینده نگری را پشت سر گذاشته و بر حسب گزارش های مختلف به شصت تا هفتاد درصد اهداف استراتژیک خود در این زمینه دست یافته است.( گواهی، 1393: 408)

اولویت های آینده نگری در کشورهای جهان:

بیشترین اولویت در اهداف کلان آینده نگری در بیست و هفت کشور منتخب جهان به شرح زیر می باشد:

1. سیاست گذاری علم و فناوری چالش های علم و فناوری

3.توسعه اقتصادی                         4. کیفیت زندگی اجتماعی

5. رقابت پذیری جهانی 6. تعیین فرصت ها و چالش ها
6. ترویج آینده نگری

مشابه این اولویت ها در زمینه چالش های اصلی بیست و هفت کشور منتخب جهان بدین ترتیب است:

1. محیط زیست تولید                                  13. الکترونیک
2. تکنولوژی اطلاعات علوم زیستی                          14. دفاع
3. انرژی بهداشت                               15. صنایع دریایی
4. حمل و نقل 10 . دارو                                 تکنولوژی های نوین
5. مواد اولیه مسکن                                17. جهانگردی
6. کشاورزی خدمات                                18. صنایع دستی

(همان: 408-409).

ابعاد مهم آینده نگاری خیریه ها:

از دهه هفتاد آینده پژوهی به فضای کاربردی وارد شد و کشورهای اروپایی و ژاپن برنامه های گوناگونی اجرا کردند و ایده آینده نگاری نیز از همین زمان مدنظر قرار گرفت (کرامت زاده، 1393: 186).

در آینده نگاری خیریه ها و شیوه نگاشت برنامه های آینده آن ها نکات ذیل مد نظر قرار می گیرد:

• تدوین و برنامه ریزی در مورد آینده های احتمالی خیریه ها: خیریه ها به کجاها می توانند بروند؟ (قلمرو عمل و اقدام خیریه ها)
• آیندهای بایسته یا آینده های هنجاری (Normative Futuring ): خیریه ها به کجا باید بروند؟
• آینده نگاری تصویرپرداز (visionary futuring) خیریه ها از چه مسیرهایی می توانند با سهولت بیشتری به آینده های مطلوب خود برسند؟
• مسائل فوق چهار عنصر در بحث آینده نگاری و در طرح پایلوت آینده نگاری خیریه باید مورد توجه آینده پژوهان قرار گیرد.

1. رویدادها Events
2. روندها Trends
3. تصویر Images
4. اقدامات Acts

از رصد یک رویداد در گستره زمانی به لحاظ تکثر و تعداد به روندها می توان دست یافت. از بررسی رویدادها و تحلیل روند آن تصویر سازی آینده امکان پذیر می شود (عابدینی ،395 ). در مورد آینده خیریه ها نیز هر گونه اقدامی باید مبتنی بر مراحل مذکور باشد. بدون شک در بررسی رویدادها و روندهای تکوین خیریه ها در ایران، تطور کارکردی و تحول ساختاری، گذشته پژوهی خیریه ها در بر دارنده ی دستاوردهای ارزنده ای است. به همین دلیل است که آینده پژوهان تاریخ را سرشار از الگو وآموزه برای آینده دانسته اند (خزایی، 1393 :304 ).

یکی از اموری که باید در برنامه ها و اقدامات خیریه ها در آینده مورد توجه قرار گیرد، تدوین بانک اطلاعاتی دقیق از گروه های هدف خیریه ها نظیر متکدیان، بینوایان، بیماران، یتیما ، سالمندان و افرادی از این دست است.

نمونه ای از سرشماری گروه های هدف خیریه ها

در سال1267 ه.ق دولت قاجار اقدام به آمارگیری بینوایان نمود و مقرر شد آماری از افراد فلج و نابینا که توان کار نداشتند و به تکدی در سطح شهر مشغول بودند، تهیه شود. در این آمارگیری نام، نشانی کامل این اشخاص و نوع نقص آنها نیز ذکر شده بود (روزنامه وقایع اتفاقیه، 5شنبه 14ذی قعده،1267 ه.ق، نمره32 ).

این تجربه ی تاریخی، ضرورت احصا و سرشماری جهت ساماندهی خیریه ها در ارائه ی خدمات و ساماندهی امور خیریه ها را یادآور می شود. بانک اطلاعاتی از گروه های هدف خیریه می تواند اولویت ها، نحوه ی توزیع خدمات خیریه ها و سایر امور مربوطه را ساماندهی نماید.

خیریه ها و سهم آنها در موقعیت های بحرانی:

فعالیت خیریه ها در آینده باید به سمت و سوی قلمروهایی که زیست شهری و حیات شهروندان را با مخاطره و بحران رو به رو می کند، معطوف گردد؛ به این معنی که خیریه ها باید در مورد مخاطرات و تهدیدات زندگی امروز و چاره اندیشی در این زمینه ها و سرمایه گذاری در رفع بحران ها فعالیت کنند. این گونه تهدیدات، بلایای طبیعی نظیر زلزله و سیل هستند. در بررسی تاریخ موسسات خیریه نمونه هایی از اقدامات خیریه ها در مواقع بروز بحران در ایران یافت می شود. شاهد این مدعا قحطی 1288ه.ق است. در این زمان نخستین کنسرت خیریه جهت کمک به قحطی زدگان در تهران برگزار شد (ملک زاده،1385: 83). نمونه دیگر اقدامات مربوط به ایجاد موسسه ی خیریه جهت کمک به غارت شدگان جنگی در صفر1330 ه.ق است. (همان:128). در هنگامه قحطی ناشی از جنگ جهانی اول و نقض بیطرفی ایران و اشغال مملکت در سال 1332هـ.ق (همان:159 ) و قحطی1335هـ.ق، گروهی از خیرین با جمع آوری اعانه وتوزیع غذا به دستگیری از مردم نیازمند پرداختند (همان:134).

مطالعه این گونه اقدامات می تواند به منزله ی الگویی در ترسیم برنامه های آینده و در مواقع بحرانی مدنظر آینده پژوهان خیریه ها باشد. ضمن اینکه این نمونه ها از بُعد آسیب شناسی فعالیت خیریه ها و چالش های پیش روی آنها نیز اهمیت دارد. در قحطی 1332هـ.ق، با یاری افراد خیر قزوین، مقدار زیادی برنج چمپا جهت کمک به مردم از رشت وارد قزوین شد. اما موضوع قابل تاسفی که شاید زحمات این نیکوکاران را خنثی نمود تفاوت نوع تغذیه منطقه قزوین با برنج وارداتی بود. بسیاری از فقرا پس از خوردن برنج وارداتی به واسطه ناسازگاری با مزاجشان تلف شدند(همان:159).

محیط زیست واهمیت آن در آینده نگاری خیریه ها:

طرفداران محیط زیست و طراحان این گفتمان طیف متنوعی از ایده ها، راهکارها و چشم اندازهای آینده را در این زمینه ارائه داده اند. در این طیف متنوع می توان گرایش های  بحران محور، چشم اندازهای آرمانشهری، عمل گرایی و … را مشاهده کرد. به رغم تفاوت نگرش ها و راهکارهای این مکاتب، دغدغه همه این گرایش ها حفظ محیط زیست است. با توجه به تهدیدات زیست محیطی و محدودیت منابع انرژی، حفظ محیط زیست باید در برنامه های موسسات خیریه به عنوان اولویت لحاظ گردد. در حال حاضر در دنیا طرح هایی در این راستا صورت گرفته و از تکنیک هایی چون پس نگری، چشم انداز سازی، ره نگاری فنی و آینده پژوهی انتقادی در آنها استفاده شده است. از این گذشته ما می توانیم شاهد رشد سریع مفاهیم آینده پژوهانه در آینده های زیست محیطی مثبت و ابتکارات زیست محیطی آینده محور سازمان ها را مشاهده کنیم (مک گریل،1393 :500-502 ). در اروپا سازمان های غیردولتی زیادی در این حوزه فعالیت دارند (همان :513 ).

یکی از حوزه های مهم در محیط زیست جنگل ها هستند که خیریه ها می توانند با استفاده از الگوهای عملیاتی در سایر کشورها در این زمینه وارد شوند. دلیل اهمیت جنگل ها افزون بر تهدیدات روز افزون این است که چوب تنها ماده زیستی کربن خنثی (بدون آلودگی کربنی) همچنین تجدیدپذیر و در دسترس است. انسان ها به چوب به منزله منبع انرژی وابسته اند. علاوه بر این جنگل ها در کاهش فجایع طبیعی، پروراندن منابع آب، تأمین سلامتی، محدود کردن آلرژی ها و ایجاد فضاهای تفریحی سالم نقش مهمی دارند. فعالیت انسان ها باعث از دست رفتن سالانه 512 میلیون هکتار جنگل می شود. جنگل زدایی سبب سیل، درهم ریختگی چرخه باران، تحریک زلزله و عواملی از این قبیل می شود.

ایده مدیریت جنگل به سده هجدهم باز می گردد، در دنیا در سال1992م. دولت تایلند یک برنامه حفاظت از جنگل ها را به مرحله اجرا گذاشت. مشوق های مالیاتی، کاهش تشریفات اداری، درگیر شدن بخش خصوصی که با موفقیت همراه بود. (بیانیه های اجلاس علم و فناوری کیوتو2011، جنگل های پایدار،1393: 52-54).

یکی از حوزه هایی که ضرورت وجود خیریه ها در آن به عنوان ضرورت احساس می گردد؛ مشارکت در برنامه های حفظ جنگل ها و توسعه آن است که در این زمینه می توانند از الگوهای موفقی که در سایر کشورها بوده به ویژه الگوهایی که در آنها از بخش خصوصی مدد گرفته اند، بهره برد.

تدوین طرح پایلوت آینده نگاری فعالیت خیریه ها:

خیریه ها در ایران نیز همانند سایر کشورهای حوزه های اجتماعی، نیازمند آینده نگری و آینده نگاری اند. به عبارت دیگر خیریه ها برای کارآمدی و تأثیرگذاری بیشتر در جامعه، نیازمند ترسیم نقشه راهی هستند که در آن نحوه طی مسیر، چشم انداز فعالیت ها و قلمرو فعالیت آینده، منابع و امکانات لازم، نیازها و فوریت ها به طور دقیق و شفاف تبیین شده باشد.

در ترسیم این نقشه، نگاهی به گذشته با نگاه آسیب شناسانه و استفاده از تجربیات سایر کشورها به ویژه سازمان های خیریه دنیا ضرورت دارد. گذشته آینده پیشینیان بود که به عنوان میراثی ارزشمند به ما رسیده است و این میراث مشتمل بر آموزه هایی است که در ساخت آینده آن را فرا گیریم (حیدری،1393 :70 ).

در این طرح پایلوت، آموزش دست اندرکاران امور خیریه و خیریه پژوهان از طریق برگزاری دوره های آموزشی و کارگاه های تخصصی می تواند کارساز باشد. هدف این گونه کارگاه ها ایجاد برنامه ای مدون در باب فرایند آینده نگری در مورد خیریه ها ، و گسترش افق فکری وگستره ی اقدام و عمل متولیان خیریه ها و موسسات مردم نهاد بر مبنای اقتضائات عصری و نیاز نسلی خواهد بود.

شیوه ی تهیه نقشه راه و تنظیم برنامه های راهبردی خیریه ها  که از اهمیت خاصی برخوردار است باید در موضوعات کارگاه های مذکور گنجانده شود.

در آینده نگاری خیریه ها، به دلیل نقش موسسات خیریه در نظام سلامت (نکویی مقدم ودیگران ،1392 ) و نیاز جامعه به برخورداری از خدمات نظام سلامت، تحلیل و بررسی رویدادها و روند فعالیت خیریه به منظور تصویر پردازی آینده ضرورت و اولویت دارد. از آنجایی که کمک های خیریه یکی از منابع مورد استفاده در در تامین مالی نظام سلامت است، از این رو همسو سازی فعالیت خیریه ها در کنار وزارتخانه و دانشگاه می تواند نتایج مثبت در ارائه خدمات به اقشار مختلف داشته باشد. در آینده نگاری خیریه های نظام سلامت، عرصه عمل  قلمرو فعالیت آنها افزون بر بیمارستان سازی و کارکردهای سنتی و معمول باید به سطوح پیشگیری، تشخیص و درمان معطوف گردد. موسسات خیریه باید با به کارگیری مدل های نوین تامین مالی مانند انتشار اوراق وقف  و نظایر این در جهت افزایش پایداری منابع مالی خود حرکت کنند.

ارتباط ارگانیک و نظام مند میان وزارت بهداشت و دانشگاه علوم پزشکی و سازمان های مردم نهاد می تواند نقش موثری درهماهنگ سازی فعالیت خیریه ها در راستای اهداف نظام سلامت و به ویژه تمرکز براولویت های آن داشته باشد (نکویی مقدم ودیگران :7 ). در ترسیم چشم اندازه های آینده خیریه های نظام سلامت راهکارهایی پیرامون این ارتباط نظام مند اندیشیده شود تا آسیب هایی نظیر موازی کاری، مشکلات مدیریتی، ناهماهنگی موسسات خیریه و نهادهای دولتی، رقابت های ناسالم و … کاهش یابد.

برای آگاهی از مشکلات ساختاری و مدیریتی و سایر آسیب های مطرح، مطالعه تاریخچه موسسات خیریه ای که در گذشته در امر درمان فعالیت می کرده اند، حائز اهمیت است. در این زمینه می توان به تاریخ دارالشفای آستان قدس رضوی اشاره کرد. حاج سیاح از نویسندگان دوره قاجار در انتقاد از مصارف موقوفات در باره دارالشفا چنین می نویسد:

“اگر انچه از املاک مقرر شده که منافع آنها سالیانه به مدارس مجانی و مریض خانه و مهمانخانه وسایرآنچه واقفین شرط کرده اند خرج شود، یک سمت ایران از ویرانی خارج می شود …. خراسان گلستان می شود لکن افسوس افسوس …”(حسین زاده سورشجانی ،1395 :217 ).

در سومین کابینه سپهدار تنکابنی گروهی از منتقدان به اوضاع آستانه در حمایت از محرومان، زائران و بیماران لایحه ای را به رییس الوزرا نوشتند. این لایحه 19 ماده داشت. ماده هجدهم آن مربوط به اوضاع آشفته دارالشفا و نامناسب بودن اداره آن و مشکلات درمانی – بهداشتی بیماران و عدم رسیدگی به بیماران است. (همان:236 ).

نتیجه گیری

باتوجه به اهمیت و ضرورت آینده پژوهی و کاربست آن در حوزه های اجتماعی و رشته های علمی در مورد خیریه ها نیز داشتن نگاه آینده ساز از الویت برخوردار است. هر گونه تلاشی در جهت ترسیم و توصیف آینده های محتمل در امور خیریه و چشم انداز سازی برای دستیابی به آینده های مطلوب آن، باید بر پایه آگاهی از رویدادها و روند امور خیریه در گذشته باشد. با توجه به جایگاه مهم تجربیات گذشته در ساخت آینده، گذشته پژوهی شالوده و نقطه اتکای آینده پژوهی است. نکته دیگر بومی سازی آینده پژوهی بر پایه ارزش های فرهنگی است. به عبارت دیگر در ترسیم خط مشی آینده توجه به ویژگی های فرهنگ بومی ضرورت دارد. این همان مقوله ای است که در بحث آینده های بایسته برای خیریه ها مطرح می گردد و آینده پژوه در هنگام آینده نگاری و تدوین راهبردها در پاسخ به سوال خیریه ها به کجاها باید بروند؟ باید آن را مد نظر قرار دهد.

نکته دیگر در نظر داشتن قلمروهای الویت دار برای خیریه هاست. بر اساس نیاز های جامعه و اقتضائات زمانه مسائل زیست محیطی، درمان و خدمات مربوط به نظام سلامت و مدیریت در هنگام بروز بلایای طبیعی و بحران های مربوط به زندگی شهری از اهمیت ویژه ای برخوردارند و البته شناسایی الویت ها باید در کارگروهی متشکل از آینده پژوهان، متولیان و دست اندرکاران امور خیریه و متخصصین حوزه هایی که خیریه ها در آن نقش ایفا می کنند، مقدور خواهد بود.

منابع:

بیانیه های اجلاس علم و فناوری کیوتو 2011 ( جنگل های پایدار، ترجمه مقداد رحیمیان، 1393). در: درآمدی بر آینده پژوهی، اصفهان: ضیاء؛ شاهین شهر: علم آفرین.

حیدری، امیرهوشنگ (1393). ” آینده پژوهی”. کتاب ماه، اطلاعات ارتباطات و دانششناسی. سال هفدهم، شماره 4. فروردین.

حسین زاده سورشجانی،سالم (1395 ).تاریخ دارالشفا آستان قدس رضوی.تهران :دانشگاه آزاد اسلامی سازمان چاپ وانتشارات.

تکنیک ها و رویکردهای آینده پژوهی (1393). فناوری اطلاعات. شماره 98. خرداد.

حمیدی زاده، محمدرضا (1390). ” نظریه زمان و آینده پژوهی بر اساس نظریه فهم و درک”. مطالعات مدیریت راهبردی، شماره 6. تابستان. صص81-101 .

کرامت زاده، عبدالمجید(1393). ” راهکارهای ایجاد فرهنگ آینده نگری، ملاحظاتی در ارتقاء فرهنگ آینده پژوهی” . در: درآمدی بر آینده پژوهی، مرکز مطالعات فرهنگستان علوم گروه مطالعات آینده نگری علم و فناوری، اصفهان: پارس ضیاء؛ شاهین شهر: علم آفرین.

خزایی، سعید (1393). ” روش های متداول آینده پژوهی در ایران و جهان” . در: درآمدی برآینده پژوهی، مرکز مطالعات فرهنگستانعلوم گروه مطالعات آینده نگری علم و فناوری، اصفهان: پارس ضیاء؛ شاهین شهر: علم آفرین.

—– —–(1393 ).”بنیان های آینده پژوهی مدرن ،چیستی وچرایی مطالعات آینده “. در :درآمدی بر آینده پژوهی.اصفهان:پارس ضیا ،شاهین شهر:علم آفرین.

گواهی، عبدالرحیم (1393). ” آینده پژوهی در غرب” . در: درآمدی بر آینده پژوهی، مرکز مطالعات فرهنگستان علوم گروه مطالعات آینده نگری علم و فناوری، اصفهان: پارس ضیاء؛ شاهین شهر: علم آفرین.

روزنامه وقایع اتفاقیه .پنج شنبه ،14 ذی قعده 1267 هق.نمره 32 .

مستوفی ،عبدالله(بی تا ) .شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی واداری دوره قاجار.تهران :زوار.

نکویی مقدم ودیگران (1392 ).”نقش موسسات خیریه در نظام سلامت:یک مطالعه کیفی “.مجله تحقیقات کیفی در علوم سلامت .سال دوم،ش 1، بهار .صص1-10 .

مک گریل،استفان (1393 ).”طرفداری از حفظ محیط زیست،در حال گذار یا تحول”.در:درآمدی بر آینده پژوهی .اصفهان:پارس ضیا،شاهین شهر:علم آفرین .

ملک زاده ،الهام (1385 ).نگاهی به امور خیریه در دوره قاجار.تهران :دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرری.در