خير مجازي: راهبردهاي تحقق خير فردي و خير اجتماعي در فضاي مجازي
رضا بنی‌اسد
استاديار و عضو مركز رشد دانشگاه امام صادق علیه‌السلام
baniasadmba@gmail.com/ http://baniasad.ir
خير در فضاي فيزيكي و حقيقي زندگي انسان سنتي ديرينه است. اما امروزه با ظهور فضاي مجازي (سايبر)، در سطح فردي و اجتماعي مصاديق متعددي از خير ظهور كرده است. فرامتغيرهاي اين فضا، خير را در سطح فردي و اجتماعي توسعه داده و مرزهاي آن را گسترش داده‌اند. شواهد متعددي وجود دارد كه بيانگر اين است كه امور خيريه در فضاي مجازي در كشور ما متناسب با تحولات اين فضا گسترش نيافته است. بنابراين، اين مقاله با رويكرد پژوهش كيفيِ برخط و با استفاده از تحليل داده‌هاي موجود در فضاي مجازي، ابتدا مفهوم خير در فضاي مجازي و سپس امتداد خير و نيكوكاري از فضاي مجازي به فيزيكي و بالعكس را بررسي کرده و سپس به نوع‌شناسي انواع سازمان‌هاي خيريه و همچنين افراد خيّر در فضاي مجازي مي‌پردازد. براي آنكه جريان امور خيريه در فضاي مجازي محقق شود ابزارهاي اين فضا و كاربرد آن در امور خيريه بررسي مي‌شود. هرچند نتايج پژوهش نشان مي‌دهد كه خير در فضاي مجازي از سوي افراد گسترش يافته است اما آنچه كه خير را به صورت همگاني و براي همگان محقق مي‌كند خير اجتماعي در فضاي مجازي است كه فاينانس اجتماعي و كارآفريني اجتماعي مصاديقي از اينگونه امور خيریه هستند. اين مقاله سپس بر اساس يافته‌هاي خود راهبردهايي عملياتي را براي تحقق و اجراي امور خيريه و نيكوكاري در فضاي مجازي معرفي مي‌كند.
واژگان کلیدی:
خیر مجازی، فضای مجازی، راهبرد، امورخیریه، خیر فردی، خیر اجتماعی
مقدمه
قبل از آنکه صنعت همزمان ارتباطات و در امتداد آن اینترنت به‌عنوان شبکه ارتباطی و همچنین اطلاعاتی جهانی ظهور کند انسان‌ها در فضای فیزیکی زندگی خود به سر می‌بردند. اما امروزه با ظهور انواع فناوري‌هاي ارتباطي، زندگی در فضای مجازی در کنار فضای فیزیکی پا به عرصه وجود گذاشته و رخ‌نمایی می‌کند.
عاملی برای شناخت و تبیین بهتر اين دو فضا و ارتباط آنها با يكديگر، رویکرد دوفضایی شدن جهان را مطرح می‌کند. وی بر این باور است که زندگی فیزیکی و مجازی باید در کنار یکدیگر فهم شود. فهم جهان فیزیکی منهای مجازی و بالعکس، مطالعه را گرفتار نوعی خطای فهم می‌کند. (عاملی 1390، صص 25-22)
نگاه به خير در فضاي مجازي نيز از این امر مستثنی نیست. زمانی که فضای فیزیکی بر زندگی بشر حاکم بود طبیعی است که امور خيريه و نيكوكاري هم در آن فضا صورت می‌گرفت. حال که علاوه بر فضای فیزیکی، فضای مجازی هم بر زندگی بشر سایه افکنده است باید وضعیت امور خيريه نه‌تنها در فضای مجازی بلکه در دوفضایی (امتداد امور خيريه از یک فضا به فضای دیگر) هم بررسی شود.
در زندگی فعلی بشر، فرصت امور خيريه بيشتر است؛ از یک‌سو، امور خيريه هنوز در فضای فیزیکی با مختصات مربوط به خود رخ می‌دهد و از سوی دیگر، در فضای مجازی نيز فرصت‌هاي جديدي براي امور خيريه فراهم شده است. حال نوع سومی هم برای امور خيريه وجود دارد که امتداد آن از فضای مجازی به فیزیکی و بالعکس بررسي می‌شود. شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد امور خیریه در فضای مجازی در کشور ایران به صورت پراکنده گسترش یافته و لازم است با توجه به رشد و توسعه فضای مجازی در کشور، نسبت به رشد و توسعه و ساماندهی این امور به نحو مطلوب پرداخته شود.
هدف از این پژوهش، تبیین مفهوم خیر در فضای مجازی و امتداد آن از فضای فیزیکی و ذهنی به آن فضا، نوع‌شناسی اشخاص حقیقی و حقوقی، ابزارهای فضای مجازی و سپس شناسایی راهبردهایی در حوزه خیر فردی و اجتماعی برای گسترش امور خیریه در فضای مجازی است. بنابراین به چهار سؤال اصلی پاسخ داده خواهد شد:
- امتداد امور خیریه از فضای فیزیکی به مجازی و بالعکس چگونه است؟
- نوع شناسی افراد حقوقی (سازمان‌ها) و حقیقی در امور خیریه فضای مجازی کدامند؟
- ابزارهای فضای مجازی برای گسترش امور خیریه در فضای مجازی چه هستند؟
- چه راهبردهایی برای تحقق خیر فردی و اجتماعی در فضای مجازی وجود دارد؟
- ادبیات پژوهش
امروزه فضاي مجازي هم فرصت‌ها و هم تهديداتي را پيش روي بشريت قرار داده است. هرچند تهديدات آن امروزه در فضاي كشور باعث نگراني‌هايي شده است اما در هر صورت شرايط براي امور خير و نيكوكاري بسيار فراهم است. نويسنده در زمينه تهديدات اين فضا نويسنده ” زمينه‌هاي تحقق گناهان كبيره در فضاي مجازي” نگارش كرده است (بني‌اسد، 1395) اما اين مقاله جنبه بهره‌برداري از فرصت‌هاي فضاي مجازي را در امور خيريه بررسي مي‌كند.
بهره‌برداري از فرصت‌هاي فضاي مجازي مورد تأكيد رهبر معظم انقلاب اسلامي نيز هست. در بيانات ايشان چنين اشاره شده است:
“ ابزارهای تسهیل‌کننده، مثل رایانه‌ها و ارتباطات اینترنتی و فضای مجازی و سایبری فرصت فوق‌العاده‌ای است؛ نبادا این فرصت ضایع شود. اگر ضایع شد، خدای متعال از من و شما روز قیامت سؤال خواهد کرد؟[*]
فضای مجازی امروز از فضای حقیقیِ زندگی ما چند برابر بزرگ‌تر شده؛ بعضی‌ها اصلاً در فضای مجازی تنفّس میکنند؛ اصلاً آنجا تنفّس میکنند، زندگی‌شان در فضای مجازی است. جوانان هم سروکار دارند با فضای مجازی، با انواع‌واقسام چیزها و کارها، با برنامه‌های علمی‌اش، با اینترنتش، با شبکه‌های اجتماعی‌اش، … یک کسانی نشسته‌اند، فکر کرده‌اند، یک راهی باز کرده‌اند به‌عنوان این فضای مجازی و به قول خودشان سایبری؛ خیلی خب، از این استفاده کنید منتها استفاده‌ی درست بکنید.[†]“
خير اجتماعي در فضاي مجازي به معناي بهره‌برداري از روش‌ها و فنون نوين فضاي مجازي در توسعه و گسترش خير در حوزه‌هاي مختلف اجتماعي است. خير اجتماعي صرفاً به معناي راه اندازي سازمان‌ها براي امور خيريه نيست بلكه هدف بايد به صورت اجتماعي محقق شود. خير اجتماعي مي‌تواند حتي از سوي يك فرد كارآفرين در فضاي مجازي صورت گرفته تا بحث مربوط به فاينانس اجتماعي و تأمین مالی جمعی و غیره.
اهميت خير اجتماعي به اندازه‌اي است كه در بند اول سياست‌هاي اقتصاد مقاومتي به كارآفريني اجتماعي اشاره شده است.
امور خيريه و نيكوكاري در محيط مجازي به‌مراتب گسترده‌تر از فضاي فيزيكي است. حتي در مواردي خير به‌مثابه بي‌نهايت خير است يعني امر خير يك حالت پويايي داشته و مرتباَ در فضاي مجازي رويش دارد. زيرا باوجود فرامتغيرهاي فضاي مجازي اگر خير در فضاي مجازي رخ دهد، افراد بی‌شماری در مكان‌ها و زمان‌هاي مختلف از آن ممكن است بهره‌مند شوند. اگر خير به صورت يك كالاي مجازي و قابل مشاهده يا دانلود باشد پايگاه‌هاي اطلاعاتي و موتورهاي جستجو آن را در پايگاه‌هاي خود ثبت كرده و براي آيندگان نيز قابليت نمايش خواهد بود. عاملي هشت خصلت يا فرامتغيرهايي همچون سرعت، فراگيري، دسترسي دائم، فرازماني و فرامكاني، جهاني بودن، سيال بودن، تشديد واقعت و چندرسانه‌اي بودن را براي فضاي مجازي بر‌مي‌شمارد كه همه چيز را تحت تأثير قرار مي‌دهند.(عاملي، 1390 صص29-26) اين فرامتغيرها در امور خيريه براي فضاي مجازي در جدول زير به اختصار توضيح داده شده‌اند:
جدول 1- فرامتغيرهاي فضاي مجازي در امور خيريه و نيكوكاري
| كاربرد در خير مجازي | فرامتغير |
| سرعت انتشار يك امر خير به آن سوي دنيا به اندازه يك كليك زمان مي‌برد. | سرعت |
| توسعه نامحدود شبكه‌هاي ارتباطي و سخت‌افزاري و نرم‌افزاريِ فضاي مجازي، باعث گسترش ارتباطات انسان‌ها با يكديگر شده است كه خود در اشاعه بيشتر خير نقش مهمي ايفا مي‌كند. | فراگيري |
| دسترسي به امور خيریه به صورت 24 در 7 در اختيار همه خواهد بود. | دسترسي دائم |
| زماني كه خير در فضاي مجازي توسعه يابد نمي‌توان به صورت توپولوژيك مكاني را در فضاي مجازي براي آن تعريف كرد. بدليل ارتباطات همه‌جا حاضر، امور خير نيز مي‌تواند در هر زمان در دسترس باشد. | فرازماني و فرامكاني |
| فضاي مجازي مرزها را گسترش داده است؛ در جهان فيزيكی و زندگي واقعي، ممكن بود امر خير در يك شهر يا روستا يا حتي كشور يك بروز پيدا كند حال آنكه دامنه انجام امور خير در فضای مجازی جهانی بوده و مرزي برای آن وجود ندارد. | جهاني بودن |
| بدليل سيال‌بودن فضاي مجازي افراد و اطلاعات مي‌توانند به سرعت از يك فضا به فضاي ديگر منتقل شوند. | سيال‌بودن |
| سرعت تشديد واقعيت‌ها در فضاي مجازي در سطح ذهني و عيني خواهد بود. | تشديد واقعيت |
| در فضاي مجازي ويژگي چند رسانه‌اي بودن همه حواس را درگير مي‌كند؛ بنابراين امور خير هم مي‌تواند به صورت تعاملي و در همه جنبه‌ها گسترش يابد. | چندرسانه‌اي بودن |
بر اساس آمارهاي منتشر شده، در سال 1393 تعداد كاربران اينترنت بيش از 60 ميليون نفر تخمين زده شده است. به طوري كه بيش از 50 درصد از ايرانيان حداقل عضو يكي از شبكه‌هاي اجتماعي هستند. (مركز ملي فضاي مجازي، ص ) و بيش از 14 ميليارد ساعت بازي رایانه‌ای در سال صورت مي‌گيرد. هرچند بيش از سي سال از ظهور اينترنت و فضاي مجازي مي‌گذرد اما در عرصه خير مجازي، ضرورت دارد از فرصت‌هاي اين فضا بيشتر استفاده شود.
امروزه متناسب با ظهور فضاي مجازي از تركيب سايبر[‡] و موضوعات مختلف همچون پژوهش، اخلاق، جرم، حقوق، فرهنگ، جنگ و موارد متنوع ديگر، واژگاني تركيبي بوجود آمده است؛ ظهور موضوعاتي همچون پژوهش‌سايبر[§] (پژوهش فضاي مجازي)، جنگ‌سايبر[**]، اخلاق‌سايبر[††]، جرائم‌سايبر[‡‡]، فرهنگ‌سايبر[§§] و حقوق‌سايبر[***] بيانگر اين است كه اين موضوعات به طور جدي در فضاي مجازي و درباره آن مطالعه شده‌اند. با جستجو در وب در منابع فارسی، مشاهده شد كه اصطلاح خير مجازي و واژگان مرتبط، نتايجي بسيار محدود در اينترنت دارد. (جدول زير)
جدول1: برخي از مطالعات انجام شده در امور خيريه در فضاي مجازي
| نويسنده/ منتشر كنندگان | مفاهيم مرتبط |
| اداره اوقاف و امور خيريه | -تشكيل كارگروه فضاي مجازي در اداره اوقاف و امور خيريه |
| بكارگيري فضاي مجازي در فرهنگ‌سازي وقف
واحدي، عبدالله، ميركو، مرتضي |
-استفاده از به‌روزترین ابزارهای اطلاع‌رسانی و تبلیغاتی براي فرهنگ‌سازي وقف
-استفاده از بستر فضای مجازی به عنوان محل نشر فرهنگ وقف در جامعه و نهادینه کردن آن – فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، بستر مناسب نشر و معرفی فرهنگ وقف با خیرات و برکات آن – تلگرام بهترین فرصت برای معرفی خیرات برکات وقف |
| فعاليت موسسه خيريه اميد، فرهاد، نيكان، همت 110، آلاء، كميته امداد امام خميني، سازمان بهزيستي و غيره در فضاي مجازي | -طراحي صفحات وب و همچنين فعاليت در شبكه اجتماعي فيس‌بوك
– انتشار حساب‌ها و گزارش‌ها در فضاي مجازي -تعامل با نيازمندان و خيرين در فضاي مجازي |
| طيب‌نيا، محمدصالح | -ميانگين گذراندن وقت امور خيريه در ايران 2 دقيقه است
-ضرورت توجه به ساماندهي آمارهاي مربوط به امور خيريه در ايران |
| تركمان، پرويز (پايان‌نامه به راهنمايي نويسنده) | -طراحي الگوي كسب‌وكار اينترنتي در سازمان‌هاي خيريه |
این پژوهش بر اساس روش‌شناسی تفسیری و رویکرد کیفی برخط با استفاده از استراتژی تحلیل محتوای برخط انجام می‌شود. در این پژوهش، توصیف و تحلیل داده‌های گردآوری‌شده بر اساس سؤال محوری است. گیبسون و براون بر این باورند که یکی از روش‌های مناسب برای مرتبط کردن سؤالات پژوهش به تحلیل، محور قرار دادن خود سؤالات است. بنابراین بر محور سؤالات، داده‌های گردآوری شده تحلیل و گزارش پژوهش ارائه می‌شود. (Gibson & Brown, 2009, p. 197)
- یافته‌های پژوهش
براي تنظيم يافته‌هاي حاصل از پژوهش، ابتدا سؤال اول به منظور شناخت دامنه امور خیر در فضای مجازی و فیزیکی بررسی می‌شود. سپس به نوع‌شناسي افراد حقوقي و حقيقي در امور خيريه در فضاي مجازي پرداخته و ابزارهاي مرتبط با امور خيريه در فضاي مجازي معرفي مي‌شوند. سرانجام، با توجه به اینکه این پژوهش به تصمیم‌سازی برای ایجاد شرایط بهینه‌تر برای رشد و توسعه امور خیریه در کشور کمک می‌کند به راهبردهای تصمیم‌ساز برای توسعه امور خیریه اشاره خواهد شد. طبیعی است که توجه و اجرای این راهبردها کمک خواهد کرد خیر نسبت به گذشته در فضای مجازی از رشد و توسعه بیشتری برخوردار شود. یافته‌های حاصل از پژوهش با محوريت هر يك از سؤالات عبارت است از:
4-1. امتداد امور خیریه از فضای فیزیکی، ذهنی و مجازی به یکدیگر
قبل از ظهور جهان مجازي، امور خيريه، مفهومي فيزيكي و ذهني داشت. اين امور در فضاي فيزيكي با منطق ارتباط چهره به چهره در تعاملات اجتماعي يا در فضاي ذهن (مأجور بودن نيت خير) و بدون هیچ‌گونه ارتباط و به‌تنهایی رخ مي‌داد. اما اكنون با ظهور فضاي مجازي منطق انجام امر خير به‌صورت حاضر با غائب و غائب با غايب هم محقق مي‌شود. بنابراين به اعتبار اين نوع‌شناسي از امور خير مي‌توان تحقق خير را به صورت زير متصور شد:
- امور خيريه و نيكوكاري كه فقط در فضاي ذهن افراد رخ مي‌دهند ( افراد در اين وضعيت نيت امر خير را دارند اما توان به فعليت رساندن آن وجود ندارد)؛
- امور خيريه و نيكوكاري فقط در فضاي فيزيكي محقق مي‌شود. اين امور ممكن است به صورت فردي يا اجتماعي صرفاً در امور فيزيكي و حقيقي زندگي بدور از هر گونه ابزار فضاي مجازي همچون رايانه، اينترنت، بازي‌ها و موبايل و رايانك محقق گردد.
- امور خيريه و نيكوكاري كه فقط در فضاي مجازي محقق مي‌شود. افراد حقيقي و حقوقي نيكوكار، فرآيند انجام امور خيريه را به طور كامل در فضاي مجازي دنبال مي‌كنند.
- امور خيريه و نيكوكاري كه در فضاي مجازي انجام شده و در فضاي فيزيكي یا ذهن امتداد مي‌يابد و بالعكس
بنابراین، قطعات جورچین امور خیریه در فضای فیزیکی و مجازی مکمل یکدیگر هستند که برخی از قطعات در فضای مجازی و برخی در فضای فیزیکی رخ می‌دهند.
ذیلاً رخداد هر یک از امور خیریه و امتداد آن از یک فضا به فضای دیگر توضیح داده می‌شود:
الف: تحقق امور خيريه و نيكوكاري در فضاي مجازي با يكبار رخداد يا رخداد مداوم
در اين حالت، امور خيريه در فضاي مجازي رخ داده و بدون امتداد باقي مي‌ماند؛ به عنوان مثال، شخص خير از طريق تلگرام يا درگاه پرداخت مبلغي را به حساب شخصي نيازمند واريز مي‌كند و اين امر خير به همين جا ختم مي‌شود. اما همواره امور خيريه در فضاي مجازي به اين صورت نيستند بلكه از يك محيط در فضاي مجازي به محيط ديگر آن انتقال مي‌يابند و ممكن است يك امر خير به‌مثابه بي‌نهايت خير در فضاي مجازي تلقي شوند و پاياني براي آنها وجود نداشته باشد. در اينصورت تحقق امر خير به صورت مداوم است يعني انسان‌ها، سخت‌افزارها و نرم‌افزارها اقدام به اشاعه اين امر خير در فضاي مجازي مي‌كنند اين امور عمدتاً يا كالاها و محصولات دانلود شدني هستند يا از جنس داده و اطلاعات كه مرتباً منتشر مي‌شوند.
ب: تحقق امور خيريه و نيكوكاري در فضاي فيزيكي با يكبار رخداد يا رخداد مداوم
اين مورد گونه‌ای از امور خيريه است كه سال‌هاي سال در زندگي انسان‌هاي نيكوكار و خير در جريان بوده و خواهد بود. وقف، كمك رو در رو به فقرا، ساخت مدرسه، مسجد، صدقات و دهها مورد ديگر كه بدون هيچگونه ابزار فضاي مجازي محقق مي‌شوند از اينگونه‌اند.
ج: تحقق امور خيريه و نيكوكاري در فضاي فيزيكي و امتداد آن در فضاي مجازي
خيرين در فضاي فيزيكي امر خيري را انجام داده اند و در فضاي مجازي هم منتشر مي‌شود. به‌عنوان‌مثال، فيلم‌برداري يك كلاس آموزشي در فضاي فيزيكي و نشر آن در فضاي مجازي مي‌تواند از اينگونه موارد باشد. زماني كه يك فعاليت از فضاي فيزيكي به فضاي مجازي امتداد مي‌يابد خصلت‌هاي زير در آن توسعه و گسترش مي‌يابد:
-با ديجيتالي شدن امور خيريه، گسترش فعاليت آنها در دامنه بي‌نهايت مي‌شود؛
-زمان فيزيكي به زمان مجازي تبديل شده بنابراين امور خيريه در فضاي مجازي هميشه حاضر خواهد بود حال آنكه در زمان فيزيكي محدود به زمان حضور است؛ به عنوام مثال كلاس درس يك معلم محدود به زمان حضور وي و دانش آموزان در كلاس است حال آنكه با نشر آن در فضاي مجازي همواره در دسترس خواهد بود؛
-امتداد امور خيريه از محلي به جهاني: با ورود يك امر خير در فضاي مجازي تقريباً جهانيان به آن دسترسي خواهند داشت حال آنكه در فضاي فيزيكي محدود به يك محله يا منطقه است. در اين حالت امور خيريه بدون مرز خواهند بود.
-كند به سريع: سرعت نشر و توسعه امور خير در فضاي مجازي با سرعت بالاتري صورت خواهد گرفت.
-محدود به فراگير: اگر در فضاي مجازي شبكه‌هاي محدودي براي توسعه و نشر خير در ارتباط بودند حال در فضاي مجازي توسعه و رشد خير بسيار بيشتر از فضاي فيزيكي است زيرا از انواع ارتباطات انساني، شبكه هاي سخت افزاري و نرم افزاري استفاده مي‌شود.
-امور خيريه در فضاي فيزيكي ممكن است راكدتر باشند حال آنكه نوعي سياليت در امر خير در فضاي مجازي وجود دارد. به عبارت ديگر، در يك لحظه ممكن است از امور خيريه يك نيكوكار، افراد متعددي در نقاط مختلف دنيا استفاده كنند. به عنوان مثال، شخصي در امور آموزشي اقدام به امر خير مي‌كند و در يك زمان از چندين كشور دنيا همزمان مي‌توانند به خير و نيكوكاري وي دسترسي پيدا كنند؛
-عادي به تشديد شده: امر خير در فضاي فيزيكي اگر امري عادي جلوه‌گر باشد حال آنكه در فضاي مجازی يك واقعيت تشديد شده است كه ذهنيت و عينيت را درگير كرده و در ابعاد مختلف گسترش مي‌يابد؛
-تبديل امور خير منفرد به متكثر: فضاي مجازي فضاي اشاعه خير و البته شر است. اگر يك خير در فضاي مجازي منتشر شود اين خير بوسيله ديگران و سخت افزارها و نرم افزارها باز نشر مي‌شود. ممكن است عين خير بازنشر شده يا اينكه نسخه‌هاي متكامل‌تر يا بخشي از آن منتشر شود يا اينكه خير جريان‌سازي درامور خيريه و نيكوكاري داشته باشد.
-تبديل خير تك‌زماني به همه‌جا حاضر: دسترسي به امور خيريه در همه جا ممكن مي‌شود.
-تبديل امور خيريه ارادي به غير ارادي: امور خيريه در فضاي فيزيكي عمدتاً ارادي هستند. بنابراين با اراده و ميل ما منتشر مي‌شوند. حال آنكه هرگونه اقدام خير در اولين گامِ انتشار، در اختيار ماست و پس از توسعه و نشر آن در فضاي مجازي، ديگر بصورت غير ارادي و بدون اختيار ما منتشر مي‌شود. حتي شخص خير در مواردي نمي‌تواند محاسبه دقيقي از ميزان نشر آن داشته باشد. اين امتداد براي امور شر آسيب‌زا و خطرناك بوده و براي امور خير باعث اجر بيشتر به خيرين خواهد شد.
د: تحقق امور خيريه و نيكوكاري در فضاي مجازي و امتداد آن در فضاي فيزيكي
اموري از خير هم هستند كه در فضاي مجازي انجام شده اما امتداد آنها در فضاي فيزيكي رخ مي‌دهد. به عنوان مثال، يك سايت يا شبكه تلگرامي اقدام به درخواست يك كليه براي بيمار مي‌كند و فرد اهدا كننده را از طريق فضاي مجازي شناسايي كرده و بعد از آن طبيعي است كه كليه در فضاي واقعي زندگي بايد به بيمار پيوند بخورد.
امور خيريه در فضاي مجازي اگر به صورت فردي محقق شوند (به عبارت ديگر، يك فرد به دنبال تحقق اين امور باشد به خير مجازي فردي و اگر به صورت اجتماعي محقق شود خير اجتماعي( جمعي) خواهد بود.
خير اجتماعي در فضاي مجازي به معناي شبكه‌سازي در فضاي مجازي (از طريق شبكه‌هاي اجتماعي فيس‌بوك، تلگرام و …) را نيز شامل مي‌شود. یکی از مصادیق مهم خیر اجتماعی، تأمین مالی جمعی و کارآفرینی جمعی است. در تأمین مالی جمعی، هدف گردآوری سرمایه‌های خرد از طریق فضای مجازی است. در کارآفرینی اجتماعی، هدف اصلی اشتغال‌زایی و کاریابی برای افراد جامعه بدون توجه به سود تجاری شخص کارآفرین است.
ه: امتداد امور خیریه از فضای ذهنی به فضای مجازی
در واقع زمانی که خیر در نیت افراد نیز ظاهر می‌شود از ارزش بالایی برخوردار است. اما زمانی این نیات و امور خیر از فضای فیزیکی به فضای مجازی گسترش می‌یابند مي‌توانند بر توسعه و رشد امورخيريه در فضاي مجازي كمك كنند. شبكه‌هاي اجتماعي متن‌محور، تصويرمحور،ويدئومحور و چندگانه شرايطي را فراهم كرده‌اند تا خيرين فعال در اين فضا حتي اگر توان مالي نداشته باشند بتوانند از طريق محتوا و تشويق ديگران شرايط امور خيريه را فراهم كنند.( نمودار زير)
نمودار1: رويكرد‌هاي مختلف به امتداد امور خيريه در فضاي ذهني، فيزيكي و مجازي
4-2. نوع شناسی افراد حقوقی (سازمان‌ها) و حقیقی در امور خیریه فضای مجازی
هرچند كه براي انجام امور خيريه به صورت مشخص شركت‌هايي وجود دارد كه رسالت خود را به طور كامل فعاليت در حوزه امور خيريه قرار داده اند اما ساير سازمان‌ها نيز در مسئوليت اجتماعي خود كم و بيش باید در این امور شریک باشند. حتی سازمان‌هايي كه قبلاً بصورت سنتي كار مي‌كردند می توانند امور خیریه خود را در فضای مجازی گسترش دهند بدین منظور سايتهايي طراحي كرده تا خيرين يا دريافت كنندگان امور خير بتوانند از آن بهره‌مند گردند. افراد حقیقی جامعه نیز از این فرصت استفاده کرده و به صورت خودجوش اقدام به سايتهايي براي گردآوري كمك‌هاي مردمي ( چه به صورت جزئي و چه به صورت كلي و توزیع آن در بین نیازمندان کرده‌اند. ذیلاً انواع این سازمان‌ها و اشخاص حقیقی بررسی می‌شود:
4-2-1. انواع سازمان‌هاي خيريه
در حوزه سازمان‌هاي فعال در فضاي فيزيكي و فضاي مجازي طبقه بندي مرسومي از سازمان‌ها وجود دارد كه عبارت است از:
الف: سازمان‌هاي كاملاً برخط
اينگونه سازمان‌ها هيچگونه موجوديت فيزيكي يعني ساختمان، دفتر يا محل كار در فضاي فيزيكي ندارند همه امور از طريق فضاي مجازي صورت مي‌گيرد. محصولات و خدمات ارائه شده از طریق این سازمان‌ها به دو صورت زیر است:
- اقدام به تولید و باز نشر کالاهای مجازی (دانلود شدنی) می کنند. کالای مجازی کالایی است که اصل آن همواره در اختیار شخص خیر باقی مانده و البته انتشار نسخه‌هایی از آن در فضای مجازی نیز به صورت نامحدود ممکن است.
- برخی از اینگونه سازمان‌ها به صورت واسطه‌ای ایفای نقش میکنند؛ به عبارت دیگر، کالای فیزیکی سایر شرکت‌ها را به فروش می‌رسانند.
ب: سازمان‌هاي تركيبي
اينگونه سازمان‌ها هنوز موجوديت فيزيكي خود را حفظ كرده و البته در فضاي مجازي هم فعالند. برخي از اين سازمان‌ها اولويت را به فعاليت در فضاي فيزيكي داده و برخي اولويت را به فضاي مجازي مي‌دهند. اینگونه سازمان‌ها ممکن است کالای تولیدی خود را از طریق فضای مجازی عرضه کنند یا صرفاً جنبه معرفی و ارائه خدمات به کاربران فضای مجازی داشته باشند.
ج: سازمان‌هاي سنتي
اينگونه سازمان ها كاملاً به صورت سنتي نسبت به امر خير رفتار مي كنند و هيچگونه فعاليت و رد و پايي در فضاي مجازي ندارند (دادن صدقه به يك فرد)، كمك به ساخت مدرسه، خیرین مدرسه‌ساز و غیره از اینگونه هستند.
4-2-2. اشخاص حقيقي فعال در فضاي مجازي
افرادی که اقدام به امور خیریه میکنند نیز می‌توانند بر اساس حوزه فعالیت خود تقسیم‌بندی شوند:
الف: اشخاص حقیقی فعال در فضای مجازی
اینگونه اشخاص همه امور خیریه خود را در فضای مجازی انجام می‌دهند. تولید فیلم‌های آموزشی و عرضه آن در فضای مجازی، تولید نرم‌افزارهای رایگان و غیره و عرضه آنها در این فضا بیانگر فعالیت صرف در این فضا هست.
ب: فعالیت اشخاص حقیقی به صورت همزمان در فضای مجازی و فیزیکی
اينگونه‌افراد هم در فضاي فيزيكي و هم در فضاي مجازي فعال هستند. این نوع فعالیت با توجه به زندگی دو فضایی امروز ما بیشتر رایج است.
ج: اشخاص حقیقی فعال در فضای فیزیکی
اشخاصی که هنوز به صورت سنتی صرفاً امور خیریه را در فضای فیزیکی انجام می دهند.
4-3. ابزارهای فضای مجازی برای گسترش امور خیریه در فضای مجازی
با توجه به ظهور و گسترش فضای مجازی، ابزارهای این فضا نیز مرتباً در حال رشد و توسعه هستند. در این بخش ابزارهای فضای مجازی شناسایی شده و کاربرد آن در امور خیریه بیان می‌شود:
فضای مجازی از سه بخش زیرساخت، خدمات و محتوا تشکیل شده است. زیرساخت‌ها وسایلی فیزیکی هستند که امکان اتصال و دسترسی به فضای مجازی را فراهم میکنند، خدمات به نرم‌افزارهایی اشاره می‌کند که روی زیرساخت‌های فضای مجازی ارائه می‌شوند و شرایط برقراری اینترنتی را فراهم می کنند و سرانجام محتوا به نوع و میزان اطلاعاتی اشاره می کند که طریق نرم افزارهای فضای مجازی منتقل می‌شود و شامل انواع محتواهای دیجیتالی همچون متن، صوت، تصویر، ویدئو، بوده و به لحاظ موضوعی هم شامل اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، دینی، آموزشی، سرگرمی و … می‌شوند. (حقیقت مجازی، صص31-30) برخي از اين ابزارها به اختصار عبارتند از:
4-3-1. موبايل و شبكه‌هاي پيامك‌رساني
جذب امور خيريه و انتشار و آگاهي رساني از طريق شبكه موبايل و فناوري‌هاي سيار از طريق توليد نرم‌افزارهاي مرتبط و نشر آن در فضاي مجازي،
4-3-2. خير در شبكه‌هاي اجتماعي
ايجاد حساب‌هاي كاربري مؤسسات و افراد خير در شبكه‌هاي اجتماعي و جذب مخاطبان امور خيريه در اين فضا، نشر محتواهاي ديجيتالي در اين فضاها كه مصاديقي از خير هستند، وقف سايت‌ها و شبكه‌هاي ارزشمند خود بعد از مرگ به سازمان‌هاي خيريه و غيره. و وقف دارايي‌هاي مجازي به سازمان‌هاي خيريه. در اين شبكه‌ها خير به صورت‌هاي گوناگون مي‌تواند از خيرين گردآوري به دست نيازمندان برسد.
4-3-3. طراحي پايگاه‌هاي اطلاع‌رساني و وب‌سايت‌ها
طراحي وب‌سايت‌هاي مختلف هم براي اطلاع‌رساني و گردآوري امور خيريه در فضا مجازي، طراح پايگاه‌هاي اطلاعاتي مختلف اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي و كمك به جامعه به روش‌هاي مختلف.
4-3-5. ايجاد دانشگاه‌هاي آنلاين و برخط
عرضه دانش دانشگاهي از طريق دانشگاه‌هاي آنلاين به مخاطبان همچون مكتب‌خونه و ويدرس كه اقدام به عرضه دوره‌هاي آموزشي دانشگاهي براي متقاضيان مي‌كنند.
4-3-6. خدمات شهروندي از طريق دولت الكترونيكي
امور خيريه در فضاي مجازي مي‌تواند از طريق دولت‌ها نيز صورت گيرد. دولت‌ها هم مي‌توانند به شهروندان و هم به سازمان‌هاي خيريه و هم به ساير دولت‌ها كمك كنند.
4-3-7. خدمات خيريه از طريق تجارت الكترونيكي
اين بخش از امور خيريه مربوط به كارآفريني در فضاي مجازي و همچنين حمايت‌هاي مالي در راستاي راه‌اندازي تجارت اينترنتي مي‌شود.
4-3-8. بازي‌هاي رايانه‌اي
ترويج امور خيريه و وقف از طريق طراحي بازي‌هاي رايانه‌اي و همچنين توليد بازي‌هاي رايانه‌اي سالم براي جامعه از طريق جذب منابع مربوط به امور خيريه.
4-4. راهبردهای تحقق خیر فردی و اجتماعی در فضای مجازی
تحقق خیر فردی و اجتماعی در فضای مجازی هم به صورت سازمانی و هم به صورت فردی ممکن است. در این بخش برای توسعه و گسترش خیر در فضای مجازی برخی از این راهبردها بیان خواهد شد:
4-4-1. راه اندازي انجمن خيرين فضاي مجازي
پراکندگی بسیار زیاد خیرین فضای مجازی و البته سوء استفاده برخی از سایت‌های بی‌هویت از این امر باعث شده است که امور خیریه به نحو بهینه سازماندهی نشوند. بنابراین ضرورت راه‌اندازی انجمن خیرین در فضای مجازی یکی از راهبردهای اساسی است که به توسعه امور خیریه کمک می‌کند. ضرورت راه‌اندازی این انجمن را می‌توان به صورت زیر بیان کرد:
الف: براي ساماندهي و يكپارچگي فعالان در اين حوزه
فعالان فردی و سازمانی در این حوزه ساماندهی شده و البته اقدامات لازم برای انجام آموزش‌ها و غیره نیز فراهم می‌شود.
ب: دسترسي راحت تر كساني كه نذر ويژه دارند
امکان دسته‌بندی و هزینه‌کرد انواع امور خیر نیز از طریق این فضا فراهم است. به عنوان مثال، شخص اموالی را نذر بیماران سرطانی کرده حال آنکه کسی را سراغ ندارد و یا اینکه یک نذر فرهنگی دارد که در این صورت می‌تواند از طریق این انجمن آن را به دست افراد حقیقی و واقعی برساند.
ج: نماد (نشان) اعتماد خيرين فضاي مجازي
يكي از مهم‌ترين مؤلفه‌های جریان امور خیر در فضای مجازی، اعتماد است؛ اعطای این نشان از سوی انجمن یا سازمانی رسمی به اشخاص حقیقی و حقوقی باعث افزایش اعتماد مردم به آنها شده و امکان گردآوری سرمایه‌های خرد و کلان فراهم می‌شود. لذا بهتر است كه پس از ساماندهي نماد اعتماد خيرين فضاي مجازي اعطا شود.
4-4-2. مخاطره‌شناسی امور خیریه در فضای مجازی
انجام امور خیریه در فضای مجازی همان اندازه که دارای فرصت‌ها و تسهیل‌گری است، ممکن است از سوی برخی از اشخاص حقیقی و حقوقی دچار آسیب شود. بنابراین برای افزایش اعتماد و کاهش این آسیب‌ها باید مرتباً محیط مخاطره‌آمیز این حوزه بررسی شود. برخی از این موارد عبارت است از:
الف: پول شويي
ب: عدم استفاده صحيح در مسير مشخص شده
ج: عدم دانش كافي (مالي شخصي) در هزينه كرد اموال خیریه
د: ضرورت تدوین شاخص‌هايي براي شناخت افراد نیازمند
4-4-3. وقف درآمدهای مجازی
امروزه ارزش برخي از سايت‌ها در فضاي مجازي بسيار بيشتر از ارزش يك كارخانه است لذا پس از فوت صاحبان اصلي اينگونه وب سايت ها يا به وراث رسيده يا وقف مي‌شوند لذا تبليغ و اطلاع رساني در وقف اينگونه دارايي‌ها نيز ضروري است.
4-4-4. توسعه راهبردهای تبلیغی خیر در جامعه
فضاي مجازي و البته ساير رسانه‌ها فرصت بسيار خوبي را براي تبليغ خير در فضاي مجازي فراهم كرده است. امور خيريه براي مردم از طريق برخي از برنامه‌هاي تلويزيوني آشناست به عنوان مثال، برنامه ماه عسل در طول ماه مبارك رمضان اقدام به گردآوري كمك براي زندانيان مي كند. اين نوع امر خيرخواهانه اكنون از طريق موبايل يا پرداخت اينترنتي فراهم است. از ساير موارد مي‌توان به تبليغ برنامه سمت خدا ( حاج آقا فرحزادي ) براي تشرف به زيارت حضرت فاطمه معصومه اشاره كرد. در هر صورت بايد امكانات فضاي مجازي و فيزيكي براي نشر امور خيريه مد نظر قرار گيرد.
4-4-5. گسترش مصادیق جدید خير در فضاي مجازي
امروزه خير در فضاي مجازي نسبت به گذشته قابليت گسترش بالايي دارد. قبلاً خيرين براي انجام كار خير در سطح كلان عمدتاً مي‌بايست هزينه‌هاي زيادي را صرف كنند حال آنكه خير در فضاي مجازي براي همه حتي با كمترين مبلغ فراهم شده است. وجود شبكه‌هاي پرداخت بانكي و ساير موارد شرايطي را فراهم آورده است كه هر فردي كه علاقه مند به امور خير باشد اين كار را انجام دهد. برخی از اینگونه موارد در فضای مجازی عبارت است از:
الف: خير در آموزش
اینگونه از امور خیریه که رشد و توسعه آن در فضای مجازی به شدت بالا رفته است به آموزش دانشگاهی/ مدرسه/ حوزه و مهارتی در فضای مجازی می‌پردازد. در این حوزه در کشور دانشگاه‌ها و فعالین زیادی حضور دارند. آموزش یکی از امور خیریه است که اگر به صورت هدفمند انجام شود باعث خوداتکایی نیازمندان شده و در این صورت خود آن افراد می‌توانند تولید درآمد کنند.
ب: دریافت حمایت
برخی از فعالان فضای مجازی، امور خیریه خود را به صورت رایگان به همه عرضه میکنند اما برای رشد و توسعه معمولاً از مشتریان خود می‌خواهند که در صورت تمایل اقدام به پرداخت مبلغی به صورت دلخواه کنند. یکی از بارزترین این سایت‌ها، حوزه علمیه قائمیه اصفهان است که نشر کتاب‌ها را به صورت فایل الکترونیکی و عرضه آن به صورت رایگان در دستور کار دارد.
ج: مسئولیت اجتماعی سازمان‌ها در امور خیریه در فضای مجازی
برخی از سازمان‌ها اقدام به فروش محصولات فیزیکی میکنند که می‌توانند از طریق تخفیفات، مسئولیت اجتماعی خود را به صورت خیر همگانی ایفا کنند. برخی نیز بخشی از سود خود را به سازمان‌ها و اشخاص حقیقی نیازمند عرضه کنند.
د: خیر اقتصادی در فضای مجازی
خیر اقتصادی به آن دسته از اموری اشاره می‌کند که علاوه بر کمک مالی، به رشد اقتصادی مددجویان و نیازمندان نیز کمک می‌کند. در اینگونه موارد می توان به تهیه جهیزیه، کمک‌های درمانی و ساخت منازل مسکونی و غیره اشاره کرد. عمده این هزینه‌ها در فضای مجازی علاوه بر روش‌های فوق از طریق تأمین مالی جمعی نیز ممکن است.
ه: خیر فرهنگي در فضای مجازی
شرایط امور خیریه فرهنگی در فضای مجازی نیز به سرعت گسترش یافته است. کمک به تشرف برای زیارت عتبات عالیات، مشهد مقدس و همچنین زیارت فاطمه معصومه سلام الله علیها امروزه از طریق فضای مجازی ممکن شده است. حتی آموزش‌های رایگان در این زمینه از سوی برخی از سایت‌ها امکان‌پذیر شده است. برخي از سايت‌ها نيز براي توليد فيلم‌ها و ساير امور فرهنگي اقدام به جذب منابع مالي از خيرين مي‌كنند.
- نتیجه‌گیری و پیشنهادها
در این پژوهش پس از تبیین خیر فردی و اجتماعی در فضای مجازی به چهار سؤال اصلی الف) امتداد خیر در فضای مجازی، ذهنی و فیزیکی؛ ب) نوع‌شناسی اشخاص حقیقی و حقوقیِ خیّر در فضای مجازی؛ ج) ابزارهای فضای مجازی برای امور خیریه و سرانجام د) راهبردهای توسعه امور خیریه در فضای مجازی پاسخ داده شد. نتایج حاصل نشان می‌دهد که فرصت‌های رشد و توسعه امور خیریه در فضای مجازی زیاد بوده و حتی مصادیق جدیدی از امور خیریه را می‌توان در این فضا شناسایی کرد. با توجه به ضریب نفوذ اینترنت و بهره‌برداری بيش از 80 درصد جامعه از آن، ضرورت فعالیت جدی در فضای مجازی برای تحقق امور خیریه بیش از پیش احساس می‌شود. بر اساس نتایج بدست آمده می‌توان گفت که ابتدا لازم است مصادیق متعدد امور خیریه در فضای مجازی شناسایی شده و بعد از آن سازمان‌ها و اشخاص حقیقی و حقوقی راهبردهایی را برای بهره‌برداری از این فضا تدوین کرده و با توجه به ابزارهایی که در این فضا وجود دارد اقدام به عملیاتی سازی امور خیریه در فضای مجازی کنند.
فهرست منابع و مآخذ:
اداره اوقاف و امور خيريه، تشكيل كارگروه فضاي مجازي در امور خيريه، 1395، دريافت از طريق آدرس: http://iqna.ir/fa/news/3498532
بني‌اسد، رضا. زمينه‌هاي تحقق گناهان كبيره در فضاي مجازي، 1395، در دست انتشار
تركمان، پرويز، طراحي الگوي كسب‌وكارهاي اينترنتي در سازمان‌هاي خيريه (پايان‌نامه كارشناسي ارشد دانشگاه امام صادق عليه‌السلام در دست اقدام).
واحدي، عبدالله و مرتضي ميركو. بكارگيري فضاي مجازي در فرهنگ‌سازي وقف، دريافت از طريق http://semnan.isna.ir/Modules/Site/NewsPrint.aspx?NID=30400 بهمن ماه 1395، سمنان
طيب‌نيا، محمدصالح، نشست مباحث نوين امر خير در ايران، 28 شهريورماه 1395، دانشكده ادبيات دانشگاه تهران دريافت از طريق: http://kahlek.ir/index.php/post247098
عاملي، سيد سعيد رضا، رويكرد دوفضايي به آسيب‌ها، جرائم، قوانين و سياست‌هاي فضاي مجازي: (1390)، تهران، انتشارات اميركبير.
عيني‌فر، مينا. كمك به مؤسسات خيريه از راه دور از طريق فضاي مجازي، 1395، دريافت در http://forsatnet.ir/market-report/market-culture
مركز ملي فضاي مجازي،حقيقت مجازي: (1395)، تهران، مركز ملي فضاي مجازي دريافت از طريق http://majazi.ir/page/virtual-reality
Gibson, W. J., & Brown, A. (2009). Working with qualitative data. London, Thousand Oaks, Calif.: SAGE.
[*] . بيانات در ديدار علما و روحانيون خراسان شمالي 19/7/1391 http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=21151
[†] بيانات در ديدار معلمان و فرهنگيان 13/02/1395 http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=32970
[‡] . cyber
[§] . cyber-research
[**] . cyberwar
[††] . cyberethic
[‡‡] . cybercrimes
[§§] . cyberculture
[***] . cyberlaw
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.