ارائه الگوي كارآمد تربيتی امور خير و نیکوکاری در بستر نظام آموزش و پرورش
نعمت اله موسی پور1، لیلا عیاری2*، سیدمحمد سیدکلان3
1دانشیار،گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه فرهنگیان
*2 دانشجوی دکتری مطالعات برنامه درسی، گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه خوارزمی، l.ayyari@chmail.ir
3 دانشجوی دکتری مدیریت آموزشی، گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه محقق اردبیلی
چکیده:
رسالت آموزش و پرورش در همۀ دورهها، پرورش انسانهای توانمند در تمامی زمینهها برای برآوردن نیازهای جوامع بوده است. در این میان، امروزه آموزش و تربیت رفتارهای نیکوکارانه از جایگاه ویژه ای برای تأمین اهداف انسان دوستانه جوامع برخوردار است. چراکه، با گذشت زمان و تغییر و تحولات پیش آمده، فردگرايي و سود انگاري در طول تاريخ از مفهومي مثبت به مفهومي منفي تبديل شده است و توجه به منافع جمع و جامعه اهميّت ويژهاي يافته است. در چنین شرایطی، نظام آموزش و پرورش برای پویایی و بالندگی در امور خیر، ناگزیر است در کنار ارائۀ آموزشهای عمومی و تخصصی، به دانش آموزان کمک کند تا دانش ها، نگرش ها و مهارت هایی را کسب کنند که بتوانند در مواجهه با شرایط و مقتضیات عصر حاضر، موفق باشند. بنا بر ملاحظات نظری بالا، هدف از مقالۀ حاضر، ارائۀ الگوی کارآمد تربیتی در امور خير و نيكوكاری در بستر نظام آموزش و پرورش می باشد که به شیوۀ توصیفی- تحلیلی و با استناد بر مطالعات و مبانی نظری ترسیم شده است. بدین منظور، لازم است الگویی کارآمد تربیتی در جهت پرورش نسل هایی با رفتارهای نیکوکارانه جهت صیانت از دستاوردهای تربيتي، فرهنگی و اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران توسط محققان جهت اجرا در آموزش و پرورش به منصه ظهور برسد. یافته های حاصل از پژوهش، نشان داد که بدون توجه به احساس دلبستگی فرد به جامعه و حسِ نوعدوستي و خير رساندن به ديگران، برنامه ریزی ها و سیاست گذاری های تربيتي، آموزشي، فرهنگي و اجتماعی، فاقد هرگونه پشتوانه اجرایی خواهد بود. زیرا اجرای برنامه ها و کارآمدی امور خیر و نیکوکاری در آموزش و پرورش، متضمن علاقۀ مردم به تداوم حیات اجتماعی و همبستگی در جامعه خواهد بود. در نتیجه، اگر در جامعه هرکس به فکر خود باشد، سازگاری، همبستگی و وحدت اجتماعی از بین خواهد رفت و افراد جامعه در جهت حفظ و پایه ریزی ارزشی رفتارهای نیکوکارانه تلاش نخواهند کرد.
کلمات کلیدی:
امورخير؛ نيكوكاري؛ تربيت خير؛ الگوی کارآمد؛ نظام آموزش و پرورش
مقدمه و طرح مسئله
تعلقخاطر به جامعه به عنوان حسی بالنده میان مردمی که از منافع و سرنوشت مشترک برخوردارند، بسیار حیاتی است و وجود چنین جامعهای متضمن علاقه و وابستگی و وفاداری افراد به آن و احساس پیوستگی به «مای» کلی است(پولینی،2000). این همان پاسخ عاطفی نسبت به« مای» بزرگتر است که تجلی عینی آن این است که فرد خود را جزئی از« مای» بزرگتر و جامعه را خانه خود میداند؛ به عبارتی این احساس تعلق اجتماعی است که ریشة تفاوت یک فرد از یک جامعه با افراد جوامع دیگر است(عاملی،2002). چراکه، بشر امروز براي رسيدن به تعادل رواني و موفقيت در روابط فردي و اجتماعي چارهاي جز رويآوري به ارزشها و تربيت اخلاقي ندارد و تقويت روح هنري و تحكيم شخصيت اخلاقي، هدف و اساس تعليم و تربيت تلقي ميشود. بدون ترديد، ارزش هاي اخلاقي ركن اساسي زندگي آدمي را تشكيل مي دهد(شريعتمداري،1393، ص153) که یکی از مصادیق ارزش اخلاقی در اسلام پرداختن به امور خیر و منش نیکوکارانه است.
امروزه، هدف كلى آموزش و پرورش در هر جامعهاى اين است كه هر فرد را طبق الگوى اعتقادات و ارزشهاى فرهنگى، دينى، اجتماعى، سياسى خود تربيت كند و انسانى متناسب و شايسته آن جامعه تحويل دهد. برهمين اساس، هر جامعهاى از انسان مطلوب خود تصورى دارد و معنا و غايت معينى براى آموزش و پرورش قائل است، و به اين دليل مىكوشد افراد خود را بر اساس اين تصور و معنا تربيت كند. بنابراين، تعيين هدفها مستلزم ملاحظات فلسفى، دينى، فرهنگى، سياسى، اقتصادى و اجتماعى است(عالي،1382). از آنجا که، نظام آموزش و پرورش، حكم زيرساخت و پايه نخستين، در شكلگيرى فرهنگ عمومى و باورهاى ملى را داراست؛ زيرا كودكانى كه از آغاز ورود به مرحله فراگيرى، وارد مجموعههاى آموزشى و پرورشى مىشوند، در مرحلهاى قرار دارند كه افكارشان بتدريج شكل مىگيرد، شكلگيرى افكار آنها، با نوعى تمهيد و آمادگى فيزيكى، روانى و عاطفى صورت مىگيرد و در واقع، همان دريافتهاى نخستين است كه اصلىترين كار را رقم مى زند و باید گفت که «كيمياي تربيت» ممكن است با سهلانگارىها، يكسونگرىها، قدرت محورىها، تبديل به خاكستر گردد و همه چيز را با خود به انهدام و نابودى بكشاند. بنابراين، همه فرهنگهاى جوامع بشرى محصولى از نظام تربيتى است(رحيمي، 1388، ص21-20). در حال حاضر افزایش يكپارچگی و وابستگی انسانها به يكدیگر در دنیای کنونی، به دلمشغولی تمامعیار در آموزش و پرورش کشورها شده است. در چنین شرایطی، دانش آموزان، نیازمند توسعۀ دانش، نگرش و مهارتهای همدلي، روح ياريگري، همكاري و نيكوكاري خود هستند تا برای فعالیت در جامعۀ جهانی از آمادگی و شایستگی مناسبی برخوردار باشند .به بیان واضحتر؛ تربیت خيرخواهي و نيكوكاري در جهان کنونی نیازمند آن است که دانشآموزان، دانش، نگرش و مهارتهای مورد نیاز را برای نقش مؤثر خود در سطح مدرسه و جامعه کسب کنند و از فرصتها و تهدیدهایی که آنها را در سطوح مختلف زندگی دربر گرفته، آگاه شوند. در این شرایط، آموزش و پرورش وظیفۀ آمادگی کودکان و نوجوانان را در این جهان متحول و متغیّر برعهده دارد و معلمان و مربیان نیز باید سعی کنند تا دانشآموزان را به عنوان نيكوكار تربیت کنند؛ زیرا این تحولات قابلتوجه، نگرانیهای زیادی در مورد حيات اجتماعي بشر، تعاون و همكاري، ايثارگري ،ترس از رشد تفاوتهای فرهنگی، از بین بردن محیط زیست، و … را به وجود آوردهاند. لذا بر عهدۀ دستگاه تعلیم و تربیت است که در راستای آماده سازی کودکان و نوجوانان به عنوان انسان نيكوكار در حال تغییر، تلاش کند.
بنابر ملاحظات بالا، توجه به ارزشها و از جمله؛ نیکوکاری به عنوان یک رفتار اجتماعی مطلوب مورد توجه اسلام به عنوان یکی از مؤلفهها و عناصر مهم نظام فرهنگی هر جامعهای یک ضرورت محسوب میگردد که در دین اسلام به آن توجه زیادی شده است. بر این مبنا، لزوم توجه و مطالعۀ آن در ساحتهای تربیتی قابل تأمل است. چراکه، هر جامعهای برای تسهیل مسیر توسعۀ اجتماعی و فرهنگی خود باید عناصر و مؤلفههای تأثیرگذار خود را بیابد تا با تقویت آن در جامعه بتواند به اهداف مشخص نظام اجتماعی خود دست یابد. بنابر اهمیّت تربیتی رفتار اجتماعی نیکوکارانه، بیان اثرگذاری و نتایج مثبت اعمال نیکوکاری در جامعه به افزایش و ترویج این عمل در جامعه میانجامد. انسانها با درک این نکته که نیکوکاری چه بازخوردی برای جامعه به طور عام و خودشان به طور خاص دارد، به انجام این عمل ترغیب میگردند(گنجي و الماسي بيدگلي،1391، ص931). در کل، مقالۀ حاضر درصدد ارائۀ الگوی کارآمد تربیت خير و نيكوكارانه در بستر نظام آموزش و پرورش متناسب با ابعاد سهگانۀ شناختی، نگرشی و مهارتی میباشد که به شیوۀ توصیفی- تحلیلی و با استناد به مطالعات کتابخانهای نگاشته شده است. بدینمنظور، پس از پرداختن به مفهوم خير و رفتار نيكوكارانه انسان و ویژگیهای آن، نقش آموزش و پرورش در تربیت خير و نيكوكار به بحث گذارده شده و در نهایت، نمودهای شاخص تربیت امور خير و نيكوكارانه در آموزش و پرورش و الگوی کارآمد تربیت خير و نيكوكار در بستر نظام آموزش و پرورش ارائه شده است.
مفهوم خير و نيكوكار و ویژگیهای آن
يكي از فضايل بزرگ انساني، نيكوكاري است. نيكوكاران انسانهاي مؤمن، دانا و شريفي هستند كه موفق شدهاند بر حرص و بخل و ساير رذايل انساني پشت پا بزنند و با ايثار و از خودگذشتگي بستر همگرايي را در جامعه فراهم سازند. نیکوکاری یک منشور چندبعدی است که ابعاد مادی، معنوی، فردی، خانوادگی، اجتماعی، روانشناسی و جامعهشناسی را در بر میگیرد. به تعبیری هم ظاهر است و هم باطن و هم دنیا و هم آخرت است.
احسان از ديدگاه واژهشناسي به معناي نيكيكردن، نيكويي نمودن؛ و از نظر اصطلاحي به معناي انجام نيكي در مقابل بدي افراد در چهارچوب شرايط احكام الهي است و از جمله ارزشهاي فقهي- اخلاقي است كه روحِ انسان را رشد و كمال ميدهد، و اجازه نميدهد آدمي از بعضي از فجايعي كه در پيرامونش ميگذرد، بياعتنا گذر كند و سبب برداشتن كينهها و دشمنيها و دوري از واگرايي اجتماعي و دستیابي به همگرايي اجتماعي ميشود(سروري مجد،1393، ص200). باید تأمل نمود که انسان در میان آفریدههای الهی، آفریده برتر است چراکه خداوند سه ضلع مثلث شخصیت را به او ارزانی داشته است. عاطفه آدمی را از خودگرایی به خلقگرایی و سپس خداگرایی میرساند. همچنین باید گفت که نیکوکاری از مصادیق عاطفه است، از این رو در احادیث آمده که بهترین و نیکوکارترین بندۀ خدا عطوفترین آنها است، به عبارتي، ميتوان گفت عاقلترین افراد مهربانترین و نیکوکارترین آنها هست. به تعبیری روشنفکرترینهای روی زمین آنهایی هستند که به دیگران خیررسانی میکنند زیرا ابدیت خود را آباد میسازند(نيازي،1391). آنچه که از دیدگاه روانشناختی مورد توجه ویژه قرار دارد تأمین نیازهای اجتماعی است که از طریق حمایتهای اجتماعی صورت میگیرد، در حالی که آنهايي كه به کارهای نیک مبادرت میورزند میتوانند از این طریق زمینۀ رشد و کمال خود و دیگران را فراهم سازند چراکه با انجام کار خوب احساس میکنند اگر روزی برای آنها نیز مشکلی به وجود آمد کمکهای خداوندی در قالب دستهایی که از مشکلاتشان گرهگشایی میکنند به سوی آنها گسیل میشود. به این ترتیب، چنین فردی در مقابل حوادث و رویدادهای استرسآور، خود را فردی توانمند ارزیابی میکند و تأثیرات مثبت و مطلوبی را بر روح و روان خود مییابد. از سوی دیگر، ارتقای روحیه، عزت نفس و اعتماد به نفس در افراد نشأت گرفته از تأثیرات مثبت نیکوکاری است که افراد دارای چنین ویژگیهایی همانهایی هستند که در مواجهه با مشکلات دیگران، سعی در حل آنها خواهند داشت. همچنین متوجه لطفی که از جانب خداوند شامل حالشان شده، خالق را به خاطر نداشتن چنین مشکلاتی سپاس میگویند، قدر لحظههایی را که در آن حضور دارند، میدانند و به نوعی نزدیکی معنوی را حس میکنند.
نیکوکاری از بحثهای مهمی است که در حوزۀ سرمایه اجتماعی و فرهنگی نیز مطرح شده است. در واقع، یاریگری، تعاون، مشارکت اجتماعی و صفاتی از این دست کارکرد مناسبی برای جامعه دارد و از اینرو از منظر جامعهشناسی، نیکوکاری نوعی همبستگی بین انسانها ایجاد میکند. و نیکوکاران به لحاظ فکری و عاطفی سیگنالهای مثبتی دریافت میکنند. اینکه خداوند آنها را لایق دارایی دانسته و اوقات فراغتی را به آنها ارزانی داشته که برای دیگران وقت صرف کنند یا حتی با یک نگاه، لبخند، کمک فکری و کارهایی از این دست در تغییر مسیر زندگی افراد تأثیر بسزا داشته باشند، دلایلی است که خود را موظف به شکرگزاری از خداوند میدانند(نيازي،1391). در این ارتباط، دکتر عزتی اشاره میکند:
« شادمانی حاصل از نیکوکاری است. همین که انسان خود را فردی توانمند ببیند، احساس خوبی برایش به همراه دارد که کمک میکند در آینده با مشکلات به نحو بهتری روبهرو شود و البته این احساس مفید بودن در سطح جامعه، سرآغازی برای شکلگیری شادمانی و احساس لذت خواهد بود.همچنين در مورد آرامش روحی افراد نیکوکار میگوید: نتیجه تحقیقات حاکی است افراد خیر خواه، استرس کمتری دارند، از این رو سیستم ایمنی بدنشان تقویت میشود و مقاومتشان در برابر بیماریها افزایش پیدا میکند، این افراد از طول عمر بیشتری برخوردارند و امید به زندگی بیشتری دارند. اینکه بسیاری از افراد تمکن مالی دارند، اما از زندگی لذّت نمیبرند در مقابل کسانی که با وجود دارایی اندک، سعی در کمکرسانی به نیازمندان میکنند و احساس شعف و تعلق حاصل از انجام این کار بر زندگیشان سایه میاندازد، نشانۀ دیگری از تأثیر کار خیر است.» (به نقل از گنجي و همكاران،1391).
اصولاً در ذات بشر گرایش به انجام کار خیر وجود دارد چراکه قابلیت این را دارد که از دوران کودکی این ویژگی در وجودش نهادینه شود. مطالعات نشان میدهد جوامعی که توانستهاند این موضوع را به صورت خانوادهمحور و از دوران کودکی دنبال کنند، ویژگی نیکوکاری و ابعاد آن را گستردهتر از سایر جوامع نمایان میسازند. البته نمیتوان نکات ارزنده ناشی از ضربالمثلهای مرتبط با کار نیک كه در فرهنگ ايراني و اسلامي را که حاصل اندیشه ژرف شعرای بزرگ است، در حرکت اعضای یک جامعه به سوی مسیر نیکوکاری نادیده گرفت. برای مثال؛
« آن کس که اوفتاد خدایش گرفت دست گو بر تو باد تا غم افتادگان خوری»
(غزل شمارۀ 451؛ از غزلیات حافظ)
از این رو در میان آن دسته از جوامع انسانی که برای انجام کار خیر داوطلب هستند این خدمات انسان دوستانه به صورت رایگان ارائه میشود ضمن اینکه همه ادیان الهی و جوامعی که در آن انسانهای بزرگ و فیلسوفان اجتماعی رشد کردهاند با چنگ زدن به ریسمان نیکوکاری، وفاق و همبستگی اجتماعی رشد دوچندانی یافته است. سوای تأکید بزرگان دینی بر امر خیر و نیکوکاری، آیات بسیاری وجود دارد که بر این رفتار اجتماعی تأکید زیادی کردهاند که در ذیل به چند آیه اشاره میگردد:
﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ…؛ ای اهل ایمان، انفاق کنید از بهترین چیزهایی که اندوخته اید… (بقره/ 267)
﴿ … وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَيْرٍ فَلأنفُسِكُمْ وَمَا تُنفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغَاء وَجْهِ اللّهِ… ﴾ … و آنچه از داراییتان انفاق کنید، به سود خودتان است و جز براى طلب خشنودى خدا انفاق مكنيد… (بقره/ 272)
﴿ … وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِندَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلًا. ﴾ … و نيكي هاى ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و از نظر اميد [نيز] بهتر است. (کهف/46)
﴿ لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ… ﴾ شما هرگز به مقام نیکوکاری نخواهید رسید، مگر آن که از آنچه دوست دارید انفاق کنید….
(آل عمران /92)
﴿ مَن جَاء بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا… ﴾ هر کس کار نیکویی انجام دهد، پس ده برابر آن (به عنوان پاداش) برای اوست…. (انعام/ 160)
﴿ …فَاسْتَبِقُوا الخَيْرَاتِ… ﴾ …در کارهای خیر از همدیگر سبقت بگیرید… (مائده/48)
﴿ …تَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى… ﴾ …در (کارهای) نیک و تقوا با یکدیگر همکاری کنید… (مائده/ 2)
﴿ …إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ. ﴾ قطعاً خداوند نیکوکاران را دوست می دارد. (مائده/ 13)
در آیات بالا، دو واژه مورد اهتمام قرآن يعني «سرعت» و «سبقت» در كار خير را مورد توجه است و ديدگاه وحي درخصوص فضيلت عجله كردن در كارهاي خير و نيز تأكيد بر سبقت گرفتن از هم ديگر در انجام نيكيها كه جزو ويژگي هاي مؤمنان و صالحان واقعي است را بازخواني كرده است.
رسالت و جایگاه آموزش و پرورش در تربیت افراد نيكوكار و خيّر
از نظر مربیان بزرگ تعلیم و تربیت، مدرسه نه تنها مکانی جهت آماده شدن برای زندگی، بلکه جایی برای تمرین زندگی و تجربۀ عرصههای مختلف آن است. به عبارت دیگر، مدرسه مکانی برای یادگیری حقوق و مسئولیتهای مختلف است. بر این اساس، آموزش و پرورش بیش از هر چیز وظیفۀ آماده کردن نسل جدید را برای جامعۀ امروز بر عهده دارد و هدف آن نیز این است که افرادی را که میخواهند در جامعه زندگی کنند، با اصول، قواعد، ارزشها و هنجارهای اجتماع آشنا کند. البته نه اینکه کاملاً خود را با آن منطبق کنند، بلکه باید بتوانند به سنتز جدیدی در فرهنگ خود برسند. پس انتظار عموم از مدرسه در مرحلۀ اول، این است که دانشآموزان را به گونهای تربیت کند که درست در جامعه زندگی کرده، کار مناسب و ارتباط خوبی با مردم داشته باشند و نیز بتوانند مناسبتهای اجتماعی را درست سازماندهی کنند، هنجارشکنی نکنند و اینها در یک مفهوم عمده، در واقع؛ آموزش و پرورش مسئول آموزش و انتقال ارزشهایی نظیر تساهل، تسامح، ايثار و گذشت، احترام به حقیقت، تعاون، همكاري، عدالت و شأن انسانی است تا بتواند وجود خود را توجیه و بقای جامعه را تضمین کند. به علاوه از این رفتارها برای جهتدهی به رفتار سیاسی استفاده می شود. یادگیری این نوع ارزشها در مدرسه، محدود و منحصر به برنامههای اجباری تعلیمات اجتماعی و مدنی نیست. دانشآموزان این ارزشها را از سازمان مدرسه، نحوۀ تدریس، نحوۀ ادارۀ مدرسه و فضای اجتماعی آن فرا میگیرند. در خصوص بحث تأثیر مدرسه بر نگرش ها و آرا و رفتارهای سیاسی باید به دو نوع تأثیر انتقال مستقیم ارزشها و هنجارها از طریق کتب درسی و نظرات سیاسی معلمان و نیز انتقال غیرمستقیم ارزشها، هنجارها و نگرشها از طریق تعمیم نتایج ناشی از ماهیت ساختار اقتدار در مدرسه توجه کرد(شارع پور،1387، ص321). دانشآموزان به عنوان خير و نيكو، بایستی درک عمیقی از نیاز به فعالیت و تصمیمگیری برای کمک به حل مشکلات يكديگر را به دست آورند. آنها نیازمند مشارکت به روشهاییاند که همكاري را تقویت کرده، بشر دوستي و نوع دوستي را در جوامع، فرهنگهای آنها و در جهان توسعه دهد. مدارس باید به دانش آموزان در جهت فهم ارزشهاي نيكوكارانه ياري رساند. مقصود از مصاديق ارزشها، گزارههايي دربارة ارزش عرصههاي چهارگانة خدا، خود، خلق و خلقت است. در اينجا به كليات و مهمترين آنها در هر كدام از اين حيطهها اشاره ميكنيم(شوراي عالي آموزش و پرورش، 1391) و منظور از ارزش در اين پژوهش بحث مهم نيكوكاري و احسان در جريان تعليم و تربيت مي باشد. قانون احسان و نيكوكاري را يكي از پايههاي اساسي انسانيّت ميشناسند. احسان و نيكوكاري منحصر در نوع خاصي نبوده و حد و مرز نميشناسد و از همان محيط كوچك خانواده تا محيط گسترده جامعه قابل اجرا است و همة حوزههاي زندگي از عواطف، گفتار و رفتار را شامل ميشود و از جهت مصاديق، در اشكال مختلف و متنوعي ظهور و بروز ميکند و از كمك و انفاق مادي تا دستگيري و هدايت گمراهان همه از مصاديق نيكوكاري است. باید گفت که نگرش اخلاقی نسلهای آینده با ایجاد توازن بین منافع خود و دیگران مرتبط است و رشد اخلاقی جامعه در گذر از خودخواهی به دگرخواهی و درک صحیح نیکوکاری معنی میشود. این در حالی است که رفتارهاي دگرخواهانه و نيكوكارانه در جامعه بر اثر تاريخي پرآشوب و استبدادي مجال كافي براي تمرين دموكراسي و بسط حوزه عمومي نداشته، با مشكل مضاعفي روبرو است(Argawal & Goyal, 2001). امروزه در جامعه ایرانی بويژه مدارس در ابعاد وسيعي شاهد فردگرايي منفي و غيرعقلاني هستيم.
نقطة مقابل نیکوکاری، خودخواهی و منفعت طلبی فردی است که در کنشهای فردی جلوه گر می شود. وضع کنونی جامعه به گونهای است که افراد بر اساس نیازها و علایق فردی خودشان، در جامعه رفتار میکنند و در حقیقت میتوان گفت نوعی فردگرایی منفی در جامعه گسترش یافته که شرایط اجتماعی زمینهساز این مسئله بوده است. رویکرد زمینهساز هجرت از«انسان اقتصادي» به «انسان فرهنگي» و به تبع آن بسط سواد میان فرهنگی است. انسانی که احترام به دیگران را نه بر پایۀ منافع شخصی و دریافت خیر از سوي دیگري، بلکه ارائه خیر به دیگري تعریف مینماید، که یکی از اولویتهاي امروز جامعه ایران است. متخصصان بر این باورند که چنین انسانهایی که در جریان ارتباطات انسانی، توانایی و قابلیت شناخت و فهم ویژگیهاي فرهنگی و اجتماعی دیگران را دارند، صاحب «هوش فرهنگی» (Cultural Intelligence) هستند(Earley & Ang, 2003). در اين رهيافت دانشآموزان به دنبال «نفع شخصي درست درك شده» (Self – Interest Rightly Understood) هستند؛ يعني نفع شخصي كه در متن نيازهاي عمومي وسيعتر تعريف شده، نفع شخصي كه «روشنفكرانه است» و نه كوتهبينانه، نفع شخصي كه بقايش به منافع ديگران بستگي دارد (Chan, 2016, p11).
نمودهای شاخص تربیت خير و نيكوكار در مدرسه
همانطور که اذعان شد، آموزش و پرورش باید دانشآموزان را نه فقط برای زندگی در جامعۀ خود و درونیکردن ارزشها و هنجارهای اجتماعی، بلکه برای زندگی در جامعۀ فراتر (درك همنوعان) تربیت کند؛ دانشآموزاني که تنها متعلق به جامعه، شهر و روستای خود نبوده و برای تداوم زندگی میتوانند با دانشآموزان دیگر تعامل داشته باشند. بنابر این، زمانی دستگاه تعلیم و تربیت در رسیدن به اهداف و رسالتهای خود موفق خواهد بود که بتواند دانشآموزاني آگاه، مسئول، خلاق و خيّر تربیت کند و این امر جز از طریق تربیت روح كمكرساني و ايثارگري و همكاري و ارتقای فرهنگ بخشندگي در قالب فراهم کردن زمینۀ ایفای نقش برای دانشآموزان در نمودهای خير و نيكوكار قابل اجرا در مدرسه میسّر نخواهد شد. در راستای احراز ویژگیهای خير و نيكوكار، مدرسه باید مکانی برای تدارک فرصتهای لازم و مناسب برای تجربه و تمرین در عرصههای مختلف زندگی باشد تا از این رهگذر، زمینههای لازم برای برطرف کردن نیازهای فردی، خانوادگی و اجتماعی دانشآموزان فراهم آيد(منافينژاد و مهدوي خواه،1391). تربیت خيرانه، دانشآموزان را در تربیت خير، دانشآموزان را در توسعۀ دانش، مهارتها و ارزشهای مورد نیاز برای تأمین امنیّت عادلانه و سازگار با محیط زیست جهان و استعدادهای بالقوۀ آن توانا میسازد. همچنین، کودکان و نوجوانان را به مراقبت از سیارۀ زمین و توسعۀ همدلی و نگرانیهای فعال تشویق میکند(Hughes, 2006). بر این اساس، شایسته است آموزش و پرورش، خود زندگی و نمونه و الگویی کوچک از جامعه باشد و در آن دانشآموزان در عرصههای مختلفی چون؛ حرفه، دین، سیاست، فرهنگ، علم و فنّاوری، خانواده، بهداشت و محیط زیست، ارتباطات و مانند آن به یادگیری بپردازند. در این راستا، مدرسه به عنوان عنصری از آموزش و پرورش، در جوامع امروزی به عنوان حیاتیترین دستگاه فرهنگی در تربیت نيكوكار به حساب میآید؛ چرا که در پرتو آموزشهای مدرسهای است که شاکلۀ شخصیتی و رفتاری دانشآموزان شکل میگیرد. بر پایۀ آموزش های رسمی و غیر رسمی مدرسهای است که همكاري، ايثار، كمك، نظم و انضباط اجتماعی حالت نهادی به خود میگیرد و عامۀ مردم به طرف فرهنگ ترقی و توسعه حرکت میکنند. سرنوشت انسان در کلاس درس شکل میگیرد. بنابر این، مدرسه کودکان را برای دنیای بیرون از کلاس درس که دائماً در حال تغییر و چالش است، آماده میسازد تا آنها به عنوان رهبران فردا بتوانند با چالشهای قرن بیست و یکم مقابله كنند.
در راهبردهایی که برای رسیدن به اهداف مذکور ارائه شدهاند، بر گنجاندن ارزشها در برنامههای درسی تأکید شده است. این راهبردها مبتنی بر نظریهای است که مدرسه را به عنوان ارگانیسمی اجتماعی و فرهنگی مورد توجه قرار می دهد. افراد بشر مخلوقاتی اجتماعیاند و برای بقا و پیشرفت در محیط اجتماعی، که در آن افراد يكدیگر را مورد حمایت قرار می دهند، به طور مستقل زندگی میکنند. هر مدرسه ویژگی ها و رفتارهای خاص خود را دارا بوده و واجد فرهنگی معیّن و نیز واجد الگویی قدرتمند برای توسعۀ جامعهای است که در آن وجود دارد. مدارس همچون جامعه، بر رفتارها و واکنش های متقابل، مشترک و متبادل متکیاند. رفتار هر فرد نسبت به دیگران نتیجۀ اصلی یک سامانۀ آموزشی است. مدارس باید وظایف تربیتی را خود به انجام برسانند و برای ارتقای تواناییهای دانشآموزان، از جنبه های شخصی و اجتماعی، تلاش کنند؛ به طوری که قادر به تعمیم تجربیات مدرسهای خود در سطح جامعه باشند(ذكاوتي قراگوزلو،1391،ص66). برای تحقق رسالت مذکور، مدرسه به عنوان نمونۀ کوچکی از جامعه و در برگیرندۀ بخشی از نقشآفرینان آیندۀ جامعه، نقشهای زیادی از جامعه را در دل خود نهفته دارد. این نقش ها به مثابۀ نمودهای تربیت خير و نيكوكار قابل اجرا در مدرسه، فرصتی مناسب و در عین حال تمرینی پرثمر برای نقشآفرینی آیندۀ دانشآموزان خلق میکند؛ نمودهای نيكوكاري که نمونه های واقعی آن در جامعه موجود است و دانش آموز بر حسب علاقه، توانایی، پیشینۀ شغلی خانوادگی و غیره در این نمودها نقشآفرینی میکند و با وظایف و حقوق خود در آن نقش و همچنین سایر نقشهای موجود در جامعۀ آشنا می شود.
این شاخص ها و نمودهای تربیت خیر در مدارس عبارتند از:
1-پزشك خير
برای ایجاد جامعهای مترقی در عرصۀ جهانی، نیاز به دانشآموزاني سالم داریم. بدون داشتن سلامتی و تندرستی در محيط مدرسه، از داشتن دانشآموزاني سالم، فعال و اندیشمند محروم خواهیم بود. برای حفظ سرمایه های اجتماعی و تربیت دانش آموزاني فعال، پویا و خلاق، توجه به مسئلۀ سلامت تن و روان باید در اولویت های مدارس قرار گیرد تا از این طریق بتوان به اهداف توسعۀ پایدار در راستای تأمین بالاترین سطح سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی كودكان و نوجوانان به عنوان ضرورت و اولویت برنامه های نظام آموزش و پرورش دست یافت. بعد از خانواده، مدرسه مهمترین نقش را در سلامت كودكان و نوجوانان دارد.
با توجه به اینکه پایهگذاری رفتارهای بهداشتی و سبک زندگی در این سنین صورت میگیرد، همچنین این گروه سنی جزء مهمترین گروههای در معرض خطر حوادث و سوانحاند، لازم است متولیان تعلیم و تربیت با نگاهی بلندمدت، برای داشتن جامعهای سالم به سلامت دانشآموزان در محیط مدرسه توجه کنند و در این جامعۀ کوچک، پایهگذار فرهنگهای صحیح سلامتی باشند.
يكي از بهترین راههای آموزش مهارتهای آموزش خير به دانشآموزان، سپردن نقش «پزشك خانواده» به آنها و انتقال مطالب از طریق آنان به سایر فراگیران است. بدینترتیب، که با توجه به علایق و دانش زمینۀ دانشآموزان، یک یا چند نفر از آنان به عنوان پزشک یا پزشکان مدرسه انتخاب و به سایرین معرفی میشوند و مسئولیت تأمین سلامت، نظارت، درمان و گسترش آگاهی دانش آموزان در زمینۀ سلامت و امور بهداشتی به دانشآموز سپرده میشود و از این طریق، آنان با يكي از نقشهای واقعی موجود در جامعه آشنا خواهند شد. بهعلاوه، دانشآموزان در مدرسه با پوشیدن لباس پزشکی و قرار گرفتن در مقام پزشک مدرسه، ضمن ایفای نقش واقعی در امور مربوط، تعریفی به دست میدهند که یک پزشک به عنوان شهروند چه حقوق و وظایفی در قبال بیماران و سایر شهروندان دارد و سایر شهروندان را نیز نسبت به حقوق خود در برابر پزشک مطلع میکنند. بايد توجه داشت از آنجا كه تمامي امورات درماني مورد نظر در مدرسه رايگان و بدونهيچ چشمداشتي صورت ميگيرد لذا مفاهيم اوليه ايثار، ياريگري به همنوع و كمكهاي بشر دوستانه در آنجا شكل مي گيرد.همچنين عوامل آموزشگاه می توانند با ایجاد بستر ارتباطی بین مدرسه و مراکز درمانی خيريه، ضمن کمک به دانش آموز یا دانش آموزان علاقهمند به ایفای نقش پزشک مدرسه، وضعیت سلامت دانشآموزان را بهبود بخشند.
2- قاضی مدرسه
اجرای عدالت و برقراری مساوات به عنوان يكي از حقوق شهروندان، از جمله مهارت های لازم دانش آموزان به عنوان شهروندان جامعه است. با توجه به وجود افکار آرای مختلف در محیط مدرسه، زمینۀ لازم برای شکل گیری يكي دیگر از نقش های واقعی جامعه برای برقراری عدالت و مساوات بین اعضای این جامعه کوچک فراهم می شود. قرار گرفتن در مقام یک قاضی برای دانش آموزان علاقه مند، می تواند ضمن کسب تجربه ای گرانسنگ برای خود دانش آموز، سایر دانش آموزان را نسبت به شرح وظایف قاضی و مجریان برقراری عدالت آشنا کند. همچنین دانش آموز به این سطح از آگاهی می رسد که باید استیفای حق و حقوق تضییع شده و اجرای عدالت را به قاضی متخصص واگذار کند.
از جمله کمکهایی که عوامل آموزشگاه در راستای اجرای بهتر این نقش درآموزشگاه می توانند به دانش آموزان داشته باشند، این است که با انعقاد تفاهم نامه ای مشترک بین مدرسه و سازمان های قضایی، زمینۀ ارتباط قاضی مدرسه را با این نهادها ونیز آشنایی او با ابعاد واقعی و مشکلات فراروی کار قضاوت را فراهم کنند. دانش آموز یا دانش آموزانی که به عنوان قاضی مدرسه ایفای نقش می کنند، با تجاربی که از تعامل با سازمان های قضایی کسب کرده اند، می توانند با تشیکل گروه قضاوت، متشکّل از یک نفر قاضی، وکیل، منشی دادگاه و غیره، مسئولیت حل اختلافات جزیی بین دانش آموزان را در محیط مدرسه بر عهده گیرند.
3- مدیر مدرسه
از دیگر نمودهای شاخص تربیت خير و نيكوكار در مدرسه، ایفای نقش«مدیر مدرسه» است. مدیر مدرسه بودن، موقعیتی را فراهم می سازد که دانش آموزان علاقه مند به این نقش، در برهه های مشخصی از سال تحصیلی و با راهنمایی معلمان و مدیر مدرسه، خود را در نقش مدیر دانسته، برای مدتی هر چند کوتاه، خود را مدیر یک مجموعه دانسته و توانایی خود را محک زده و تجربه با ارزشی را کسب کنند و در کنار آن با شرح وظایف و حقوق یک مدیر آشنا شوند. این طرح در مدارس بسیاری از کشورها در طول سال تحصلی اجرا شده و می شود.
4- فروشندۀ مدرسه
گسترش رو به رشد جوامع بشری بر اهمیت علم اقتصاد و مسائل مربوط به آن افزوده است؛ به گونه ای که اگر افراد جامعه درک درستی از آداب و رسوم و فرهنگ اقتصادی نداشته باشند، جامعه به زودی با مشکلات و ناهنجاری های عدیده ای روبه رو خواهد شد. از همین رو، ایجاد زمینۀ ایفای نقش «فروشنده مدرسه» به عنوان نمادي از نقش های متعدد اقتصادی موجود در جامعه، می تواند ضمن فراهم کردن موقعیت آزمایشی کسب تجربه در این زمینه برای دانش آموزان، خودِ ایفاگر نقش و سایرین را با آداب و احکام اصول اقتصادی در جامعه آشنا کند. بدین طریق می توان به داشتن نظام با ثبات اقتصادی، توسعۀ پایدار و حل شدن بسیاری از معضلات مرتبط امیدوار بود. تصمیم گیرندگان مدرسه با ایجاد زمینۀ تعامل کسانی که در نقش فروشندۀ مدرسه ایفای نقش می کنند با بنگاه های فروش مواد غذایی و بورس ها، به دانش آموزان فرصت می دهند با دنیای واقعی مالی و اقتصادی جامعه آشنا شوند. فروشندگان مدرسه می توانند ضمن خرید مایحتاج و ملزومات مورد نیاز دانش آموزان در محیط مدرسه، به آنان در خرید و فروش سایر موارد مشاوره بدهند.
5- روحاني مدرسه:
اسلام داراي برنامة جامع زندگي براي تمامي انسانها و در همه دورانها است؛ برنامهاي مبتني بر ارزشهايي مطلق، هميشگي و جهان شمول که براي درک بهتر آنها، آگاهي از نوع نگاه اسلام به انسان و معرفت ضروري است. جامعه ای كه به دین پایبند نباشد، واقعبینی و روشنفكری را از دست می دهد و عمر گرانمایۀ خود را در گمراهی و ظاهربینی و غفلت می گذراند، دچار زشتی اخلاق و پستی كردار می شود و علاوه بر آن، شهروندان چنین جامعه ای به سعادت ابدی و كمال نهایی خود نمی رسند. اهمیت دین و مباحث دینی لازم می دارد که آموزش و پرورش بنا بر رسالت تربیتی و انسان ساز خود، زمینۀ آگاهی هر چه بیشتر دانش آموزان را با مسائل دینی فراهم کند. در همین راستا و به منظور فعال شدن دانش آموزان در زمینۀ شناسایی، شناساندن و پیاده سازی ابعاد مختلف دینی در مسائل زندگی اجتماعی برای خود و دیگران، طراحی نقش «روحاني مدرسه» پيشنهاد مي شود تا از این طریق، دانش آموزان علاقه مند به موضوعات دینی با قبول این نقش و پذیرش مسئولیت های لازم، به توانمند سازی و افزایش آگاهی خود در زمینۀ مباحث دینی اهتمام ورزند و هم به عنوان یک نيكوكار و خير، نقشی از نقش های واقعی و مهم جامعه را تمرین کرده باشند و هم دانش دینی خود را تقویت کنند. روحانی مدرسه مسئولیت اجرای فعالیت هایی چون؛ ارائۀ آموزشهای لازم مذهبی و دینی به دانش آموزان، پاسخ به سؤالات و پرسش های دینی دانش آموزان، زمینه سازی برای برگزاری مراسم و برنامه های دینی، پیاده کردن احکام اسلامي در مدرسه و سایر موارد مربوط به امور مذهبی را بر عهده خواهد داشت.
6- شوراي مدرسه :
تشیکل شورای مدرسه يكي دیگر از زمینه های تربیت خير و نيكوكار در مدرسه است که دانش آموزان از این رهگذر، مشارکت در ادارۀ امور مدرسه را یاد می گیرند. فرایند ثبت نام و گزینش نامزدهای شورای دانش آموزی، تبلیغات نامزدها، اجرای انتخابات، نتایج انتخابات و غیره، نمونۀ بسیار مناسبی برای تمرین مشارکت در امور اجتماعی و حضور در صحنه های سیاسی کشور است. علاوه بر این، دانش آموزان به خوبی با کارکرد و وظایف شوراها آشنا می شوند. برای اینکه این نقش به صورت واقعی و متناسب با اهداف آن در مدارس اجرا شود، ضرورت دارد مدیر و معلمان با اعتقاد و باور به اهمیت این نقش در تربیت سیاسی و افزایش آگاهی دانش آموزان، به آنان در تصمیم گیری های اساسی و مهم مدرسه که مربوط به دانش آموزان است، فرصت اظهار نظر بدهند.
7-پليس مدرسه:
از دیگر نمودهای شاخص تربیت نيكوكار و خير در مدرسه، ایفای نقش «پليس مدرسه» است. دانش آموزانی که نقش پلیس مدرسه را بر عهده می گیرند، میتوانند با آموزش مسائل حقوقی و انظباطي به دانش آموزان و برقراری ارتباط مؤثر با مسئولان مدرسه، معلمان، کارکنان، دانش آموزان و خانواده های آنان و آگاهی بخشی و رسیدگی به مسائل انضباطی دانش آموزان، نقش مؤثری در رعایت قوانین و مقررات توسط دانش آموزان،حل و فصل مجادلات دانش آموزان، اجرای برنامه های پیشگیری از وقوع جرم و خشونت و به طور کلی برقراری امنیت عمومی در مدرسه داشته باشند. از این رو، آنها با تسهیل روند برقراری امنیت در مدرسه نقش بسزایی در بهبود محیط اجتماعی ایفا خواهند کرد. به علاوه، مأموران پلیس مدرسه با مشارکت فعال در مسائل انضباطی دانش آموزان، می توانند کاستی های مربوط به برقراری امنیت و نظم در مدرسه را به مدیر، ناظم یا سایر مسئولان تربیتی مدرسه گزارش کنند و اصول رفتارهای شایسته و عواقب بروز رفتارهای ناشایست و نابهنجار را به دانش آموزان تذکر کنند. آنها به مثابۀ قانون مداران، با انجام تعاملات رسمی و غیر رسمی با دانش آموزان و کارکنان مدرسه ونیز با اجرای قوانین و مقررات، این نقش را به خوبی ایفا خواهند کرد. در چنین شرایطی، به مرور به دلیل شناخت رفتارهای شایسته و ناشایسته (درست و نادرست) و در نتيجه، اکتساب هنجارهای رفتاری مطلوب توسط دانش آموزان، مسائلی چون؛ جرم و خشونت، بی نظمی، سرقت، خرابکاری و رفتارهای مشابه آن در محیط مدرسه به ندرت اتفاق خواهد يافت.
8- شهردار مدرسه:
جامعه از تعدادی نهاد و مؤسسات كاملاً پیوسته به یكدیگر تشكیل شده است؛ بدین جهت، مدرسه را از بقیۀ نهادها و اركان جامعه متمایز ندانستهاند. مدرسه نهادی است كه شكل سازمانی خود را دارد، ضمن اینکه خود نیز نوعی جامعه است. دانش آموزان لازم است به درك مناسبات عمیق اجتماعی نایل شوند و چگونگی مشاركت در امورجامعۀ خود را بیاموزند تا انسان هایی شوند كه بتوانند در چارچوب روابط اجتماعی به اهداف خویش برسند. بر همین اساس، باید زمینۀ رویارویی فعال دانش آموزان را به عنوان خير و نيكوكار، با محیط اجتماعی فراهم کرده، به صورت عملی تجربیاتی در این روند عرضه کنند. از جمله فرصت های مناسب اجرایی کردن این وظیفه توسط مدارس، فراهم کردن زمینۀ اجرای نقش «شهردار خير» توسط دانش آموزان است. بدین صورت که عوامل اجرایی مدرسه با برگزار ی انتخابات از بین افراد علاقه مند، یک نفر را به عنوان شهردار مدرسه انتخاب می کنند تا او به کمک گروهی از دوستان خود که تحت عنوان شهرداری مدرسه فعالیت خواهند کرد، امور مربوط به حفظ محیط زیست، امكانات بهداشتی، امكانات ورزشی، امور فرهنگی و اجتماعی، ترافیك و حمل و نقل و مسائل ایمنی تحصیلی و پرورشی و ایجاد فضای سبز مطلوب را بر عهده بگیرند. ایفای چنین نقش بزرگی در کنار فوایدی که برای آبادانی و نشاط مدارس دارد، تحولی عمیق در شخصیت دانش آموز به وجود می آورد و او را به عنوان فردي آگاه به وظایف سازمان شهرداری ها و حقوق متقابل خود، برای مسئولیت پذیری و روحیۀ مشارکت جویانۀ بیشتر در سطح مدیریت شهری و ایجاد روحیۀ مسئولانه نسبت به زندگی آماده می سازد.
9- مشاور مدرسه:
وظیفۀ دستگاه آموزش و پرورش، در آماده کردن دانش آموزانی که سرمایۀ انسانی فردا تلقی می شوند، برای مواجهه و سازگاری با مقتضیات قرن بیست و کیم که از حساسیت ویژه ای برخوردار است، بسیار حساس و سنگین است. اضطراب، افسردگی، سوء مصرف مواد مخدر، رفتارهای نابهنجار، مشکلات تحصیلی و گرایش ارتباط با جنس مخالف، از عمده ترین مشکلات روانی- اجتماعی دانش آموزان است که لازم می دارد عوامل مدرسه زمینۀ ایجاد و تقویت ایفای نقش «مشاور مدرسه» توسط یک یا چند نفر از دانش آموزانی که ضمن داشتن علاقه، مهارت های مقدماتی لازم را نیز دارند، فراهم کند. دانش آموزی که در نقش مشاور مدرسه ایفای نقش می کند، با امتیازات خاصی که نسبت به معلم مشاورۀ مدرسه دارد، از جمله هم سن و همفکر بودن با دانش آموزان، می تواند با آگاهی از ارتباط تنگاتنگ مشکلات تحصیلی با زمینه های روانی – اجتماعی دانش آموزان، با استفاده از متون و روش های راهنمایی و مشاوره از طریق شیوه های مختلف فردی، گروهی و خانوادگی به دانش آموزان کمک کند تا با بررسی همه جانبۀ مشکل بتوانند راه حل یا راه حل های مناسب را انتخاب و برای اجرای آنها برنامه ریزی کنند و در نهایت، عملکرد دانش آموزان در ابعاد مختلف بهبود یابد.
از سایر نمودهایی که زمینۀ تربیت خير و نيكوكار را در محیط آموزش و پرورش فراهم می سازد، می توان به: روان شناس مدرسه، جامعه شناس مدرسه، فیلسوف مدرسه و غیره اشاره کرد. در نهایت، نتیجۀ اجرایی کردن این نمودهای تربیت نيكوكار در مدرسه را میتوان در موارد ذیل خلاصه کرد:
-تقویت وجدان کاری و گسترش و عمق نظم پذیری اجتماعی در تمام پهنه های زندگی.
-تقویت مهارت های اجتماعی در قدرت سازگاری با دیگران.
-تقویت روح همکاری، همدلی، نوعدوستی، گذشت، فداکاری و همزیستی.
-ایجاد حسن احترام به خود، دیگران و تحمل عقاید دیگران.
-شناخت اصول، قانون مندی ها و تبعیت از آنها در هنگام برخوردهای فردی واجتماعی.
-گسترش همیاری درسی و تحصیل از طریق گروه های دانش آموزی.
-تمرین نقش پذیری، مسئولیت پذیری و تن دادن به کارهای جمعی و تعاون برای پیشبرد اهداف تربیتی.
-تمرین مشارکت جمعی، تصمیم گیری جمعی و مشخصه های آن.
-رفع عوارض روانی- اجتماعی در فرایند تعاملات بین فردی؛ مانند انزواجویی،رقابت های تخری بکننده و ترس های اجتماعی.
الگوی کارآمد تربیت نيكوكار و خير در بستر نظام آموزش و پرورش
الگوی کارآمد تربیت خير و نيكوكار در بستر آموزش و پرورش، متناسب با حیطه های سه گانۀ شناختی، نگرشی و مهارتی، بر مبنای مؤلفه ها، نمودها، مشخصه ها و راهکارها، درجداول 1 تا 3 خلاصه شده است. در این الگو ابتدا به مؤلفه های تربیت خير و نيكوكار متناسب با هر یک از حوزه های سه گانۀ شناختی، نگرشی و مهارتی پرداخته و به اقتضای هر یک از این مؤلفه ها، نمودهای شاخص ارائه شده است. افزون بر این، برای روشن شدن ماهیت نمودها، به مشخصه ها پرداخته و در نهایت برای هر یک از این نمودها، راهکارهایی ارائه شده است.
جدول 1). الگوی تربیت خير و نيكوكار در نظام آموزش و پرورش متناسب با حيطه شناختي
| مولفه ها | نمودها | مشخصه ها | راهكارها |
| آموزش درباره محيط زيست | شهردار مدرسه | ناظر و حافظ فضاي سبز و امكانات محيطي و فيزيكي مدرسه | -برقراري تعامل با سازمان شهرداري شهر
-تشكيل گروه محيط بانان مدرسه |
| سواد سلامت | پزشك مدرسه | ناظر بر سلامت دانش آموزان | -ايجاد گروه بهداشت ياران مدرسه
-آشناسازي دانش آموزان با بيماري ها |
| آموزش حقوق بشر | قاضي مدرسه | مسئول نظارت بر مسائل حقوقي و مدني دانش آموزان مدرسه و اجراي عدالت | -برقراري تعامل با سازمان هاي قضايي
-آموزش حقوق شهروندي -اجراي عدالت و رفع اختلاف |
| يادگيري مادام العمر | كتابدار مدرسه | مسئول توسعه و ترويج فرهنگ كتابخواني در مدرسه | -برقراري و تعامل با كتابخانه شهر
-ايجاد گروه كتاب ياران مدرسه -شناسايي كتاب هاي ايثار، بخشش، گذشت، نوع دوستي و بشر دوستي |
| آموزش چند فرهنگي | جامعه شناس مدرسه | محقق و پژوهشگر در زمينه فرهنگ هاي مختلف دانش آموزان | -شناخت فرهنگ هاي موجود در مدرسه
-تعامل چهره به چهره دانش آموزان -برگزاري جلسات هم انديشي گروهي و فردي در راستاي معرفي فرهنگ هاي وسنن در جهت نيكوكاري و خير |
جدول 2). الگوي تربيت خير و نيكوكار در نظام آموزش و پرورش متناسب با حيطه نگرشي
| مولفه ها | نمودها | مشخصه ها | راهكارها |
| آموزش صلح | پليس مدرسه | مسئول تامين امنيت جاني و مالي دانش آموزان در محيط مدرسه و مجري آموزش فرهنگ نظم و امنيت در دانش آموزان | -برقراري تعامل با سازمان هاي نظامي و انتظامي
-ايجاد گروه هميار پليس -آشناس ازي دانش آموزان با مجازات هاي قانوني مبارزه با افراد قانون شكن -ترغيب دانش آموزان به تفحص درابره اقدامات احتمالي به منظور اجتناب از اختلاف و خشونت |
| تربيت ديني | روحاني مدرسه | مسئول آموزش،گسترش و تعميق بينش و فرهنگ ديني در دانش آموزان | -برقراري تعامل با ارگان هاي فرهنگي و ديني
-آشناسازي دانش آموزان با ابعاد و بركات مذهبي نيكوكاري و خير و تاثير آن بر زندگي فردي و اجتماعي -دعوت از روحانيون و صحبت درباره مسائل نيكوكاري |
| عدالت و برابري اجتماعي | قاضي مدرسه | مسئول نظارت بر مسائل حقوقي و مدني دانش آموزان در مدرسه و مجري عدالت و رفع اختلاف | -مطالعه و شناخت حقوق متقابل دانش آموزان و معلمان نسبت به يكديگر و نسبت به اعضاي جامعه در راستاي اهداف نيكوكارانه
-اجراي عدالت و رفع اختلاف و احقاق حقوق صاحبان حق -آمورش احترام به روش هاي زندگي ،عقايد و نظرات |
| مسئوليت پذيري اجتماعي | مدير مدرسه | مسئول حل مسائل و مشكلات مدرسه متناسب با علايق و شايستگي هاي خود | -مسئوليت دهي به دانش آموزان در امور مرتبط با مدرسه و دادن اختيار متناسب با آن
-ابرقراري تعامل مدرسه با خانواده و ساير نهادهاي تربيتي در راستاي نيكوكاري |
| خودآگاهي | روانشناس مدرسه | پژوهشگر ومسئول تامين آرامش رواني و ذهني دانش آموزان در مدرسه | -برقراري تعامل با روانشناسان و مراكز مشاوره شهر
-شناسايي مشكلات مبتلي به دانش آموزان در جلسات مشاوره در جهت نيكوكاري -تدارك جلسات و كارگاه هاي آموزش مهارت هاي نيكوكاري و خير ايثارگري |
جدول 3). الگوي تربيت خير و نيكوكار در بستر نظام آموزش و پرورش متناسب با حيطه مهارتي
| مولفه ها | نمودها | مشخصه ها | راهكارها |
| مهارت هاي ارتباطي
مهارت هاي حل مسئله مهارت تفكر انتقادي مهارت همدلي مهارت تصميم گيري مهارت خلاق |
مشاور
روانشناس مدرسه |
پژوهشگر و مسئول تامين و ايجاد آرامش رواني و ذهني دانش آموزان در جهت علاقه مندي به خير و كمك رساني | -برقراري تعامل با روانشناسان و مراكز مشاوره شهر
-شناسايي مشكلات مبتلا به دانش آموزان از طريق جلسات مشاوره فردي و گروهي -تدارك جلسات و كارگاه هاي آموزش مهارت هاي خير و نيكوكاري براي دانش آموزان |
نتیجه گیری
در مقالۀ حاضر تلاش بر این بوده است تا با تبیین نقش آموزش و پرورش در تربیت دانشآموز خيّر و نيكوكار به بررسی شاخصهای تربیت نيكوكاري در ابعاد سهگانۀ شناختی، نگرشی و مهارتی و نمودهای شاخص متناسب برای هر یک از این مؤلفهها پرداخته شود و در نهایت، الگوی کارآمد تربیت خير و نيكوكار در بستر نظام آموزش و پرورش متناسب با حیطه های سهگانه ارائه گردد. چرا كه در مورد اهمیت توجه همگانی به کارهای انسان دوستانه بايد گفت با وجود اسوه و الگوی والایی چون حضرت علی(ع) برای افراد جامعه که کارهای نیکو و خدمات انسانی را به صورت پنهانی انجام میدادند بد نیست گاهی اوقات کارهای خیر به صورت علنی انجام شود تا نفس آن عمل در نظر گرفته شود و انگیزه افراد ارتقا پیدا کند که این خود نوعی آموزش است که شاید کوچک و ناچیز باشد اما نشان از همبستگی و وفاق اجتماعی را خواهد داشت.
نتایج اصلی پژوهش حاکی از آن است که آموزش و پرورش باید دانش آموزان را نه فقط برای زندگی در جامعۀ خود و درونی کردن ارزش ها و هنجارهای اجتماعی، بلکه برای زندگی در جامعۀ جهانی تربیت کند. دانش آموزانی که تنها متعلق به جامعه، شهر و روستای خود نبوده و برای تداوم زندگی میتوانند با سایر افراد جوامع دیگر تعامل داشته و با آنان همدردی کنند. بنابراین، زمانی دستگاه تعلیم و تربیت در رسیدن به اهداف و رسالتهای خود موفق خواهد بود که بتواند دانشآموزانی آگاه، مسئول، نوعدوست، خیّر، نیکوکار، همدل و همراز تربیت کند و این امر جز از طریق تربیت دانش آموزانی نیکوکار و خیّر و ارتقای فرهنگ نوع دوستی و خیرخواهی در قالب فراهم کردن زمینه ایفای نقش برای دانش آموزان در نمودهای خیر و نیکوکار قابل اجرا در مدرسه میسر نخواهد شد. در راستای احراز ویژگیهای دانشآموز خیّر و نیکوکار، مدرسه باید مکانی برای تدارک فرصت های لازم و مناسب برای تجربه و تمرین در عرصه های مختلف زندگی باشد تا از این رهگذر، زمینه های لازم برای برطرف کردن نیازهای فردی، خانوادگی و اجتماعی دانشآموزان فراهم آید.
باید گفت که تربیت خیر و نیکوکار، دانش آموزان را در توسعه دانش، مهارت ها و ارزش های مورد نیاز برای تامین امنیت عادلانه در جهت دستگیری و کمکهای بشردوستانه،کوشش برای رفع گرفتاریها و مصائب دیگران و سازگار با محیط زیست جهان و استعدادهای بالقوه آن توانا می سازد. همچنین کودکان و نوجوانان را به مراقبت از سیاره زمین و توسعه همدلی و نگرانی های فعال تشویق می کند. بر این اساس، شایسته است آموزش و پرورش خود زندگی و نمونه و الگویی کوچک از جامعه باشد و در آن دانشآموزان در عرصه های مختلفی چون؛ حرفه، دین، سیاست، فرهنگ، علم و فناوری، خانواده، بهداشت، و محیط زیست، ارتباطات و مانند آن به یادگیری بپردازند. امروزه دستگاه آموزش و پرورش بر خلاف گذشته که تنها یک وظیفه داشت و آن تربیت و نهادینه کردن افراد متعلق به یک کشور بود، از وظیفۀ حساس دیگری در قبال جامعۀ جهانی نیز برخوردار شده و آن تبدیل دانش آموز به فردی نوع دوست و بشر دوست است؛ دانش آموزی که متعلق به جامعۀ بین الملل در حال شدن است. این احساس وظیفه، در راهبردهایی بر گنجاندن ارزش های نیکوکارانه در برنامه های درسی تأکید شده است. این راهبردها مبتنی بر نظریه ای است که مدرسه را به عنوان ارگانیسمی اجتماعی و فرهنگی مورد توجه قرار می دهد مدارسی که باید وظایف تربیتی خود را به انجام برسانند و برای ارتقای تواناییهای دانش آموزان در امور خیر، از وجوه زندگی شخصی و اجتماعی خویش تلاش کنند؛ به طوری که قادر به تعمیم تجربیات مدرسه ای خود در سطح جامعه باشند. از این رو، زمانی دستگاه های تربیتی مدارس در رسیدن به اهداف و رسالت های خود موفق خواهند بود که بتوانند دانش آموزانی آگاه، مسئول و خیر و نیکوکار در جامعۀ محلی، ملی و جهانی تربیت کنند و این امر جز از طریق تربیت دانش آموز داوطلب و بشردوست در قالب فراهم کردن زمینۀ ایفای نقشهای مناسب برای دانش آموزان در مصادیق شاخصهای نیکوکار و خیر ترسیم شده در این مقاله، در مدرسه میسّر نخواهد بود.
منابع:
ذکاوتی قراگزلو، علیرضا(1381)، آموزش صلح، تهران، مؤسسه فرهنگی هنری نوروز هنر.
رحيمى،علی رضا (1388)،گزارههايي اساسى در باب تعامل تربيت و فرهنگ عمومى، نامة پژوهش فرهنگى، سال دهم،دوره سوم،شماره هفتم.
سروري مجد، علی(1393)، ابعاد فرهنگ احسان در قرآن و سنت، فصلنامه مطالعات فرهنگ-ارتباطات،سال پانزدهم،شماره بيست و پنجم،بهار.
شارع پور، محمود(1387)،جامعه شناسي آموزش و پرورش، تهران، انتشارات سمت.
شريعتمداري، علي(1365)، جامعه و تعليم و تربيت، تهران، انتشارات امير كبير.
عالى، محمد(1382)، تبيين و ارزيابى فرصتها و تهديدهاى ناشى از پديده جهانى شدن براى آموزش و پرورش ايران، پايان نامه كارشناسى ارشد،تهران، دانشگاه تربيت مدرس.
گنجی، محمد و الماسی بیدگلی،احسان(1391)، تبیین وضعیت نیکوکاری در بین شهروندان كاشان، مجموعه مقالات همایش ملی وقف(با تاكيد بر آموزش عالي)، دانشگاه كاشان.
منافی شرف آباد،كاظم و مهدویخواه، علی (1391)، رسالت مدرسه در تربیت شهروند جهانی ،مجموعه مقالات همایش بین المللی آموزش و جهانی شدن، تهران، مرکز ملی مطالعات جهانی شدن.
منافي نژاد،كاظم؛ زماني، الهام و مهدوي خواه(1394)، الگوي كارآمد تربيت شهروند جهاني در بستر نظام آموزش و پرورش، فصلنامه مهندسي فرهنگي، سال نهم،شماره 84،تابستان.
نیازی، محسن؛گنجی، محمد و عسگری، اسما(1391)، تأثیر میزان پایبندی به ارزش ها بر مشارکت پاسخ گویان در امور خیریه،مجموعه مقالات همایش ملی وقف(با تاكيد بر آموزش عالي)، دانشگاه كاشان.
Argawal, A. & Goyal, (2001), “Group size and collective action –Third- parts monitoring in common-pool resource.” Comparative political studies. 34: 63-93.
Chan, Roy Y.(2016), Studying Philanthropy and Fundraising in the Field of Higher Education: A Proposed Conceptual Model, Indiana University – Bloomington, USA.
Earley P.C & Ang s.(2006), Cultural Intelligence: indivisual interaction across cultures Stanford. CA. Stanfors Business Books,
Hughes, C. (2006), Education for Global Citizenship, a Guide for Schools. Oxfam GB.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.