بررسی انگارههای ذهنی خیرین
زکیه رشید آبادی [1]؛ ماندانا علیمی [2]؛ عذرا نصیری افراپلی [3]
چکیده
کار خیر و خیرین نقشی اساسی در ترویج این فرهنگ در جامعه دارند. از این رو پژوهش حاضر به بررسی انگارههای ذهنی خیرین اختصاص یافته است. هدف از این تحقیق انگارههاي ذهني خيرين دانش بنيان با افراد عادی است. برای رسیدن به این منظور ابتدا به مفاهیمی چون انگارههای ذهنی، انواع آن و انواع کارخیر پرداخته شده است؛ سپس با تعریف مفهومهای اولیه، پرسشنامهای براساس تأثیرات کارخیر در جامعه و تأثیرات کارخیر بر روی شخصیت خیرین طراحی شده است که هر کدام از آنها به استناد سخنان بزرگان است؛ این پرسشنامهها به وسیلۀ تعدادی از خیرین دانش بنیان و تعدادی از مردم عادی پر شده است. فرضیۀ اولیۀ پژوهش این است که انگارههای ذهنی خیرین دانشبنیان، با افراد عادی متفاوت است و همین موضوع آنها را به سمت کار خیر دانش بنیان سوق داده است و نکتۀ بعدی این است که این انگارهها میتوانند اکتسابی باشند؛ یعنی میتوان با راههایی مانند آموزش در کودکی، برگزاری جلسات، توجیه مردم و به طور کلی تبلیغات آنها را گسترش داده و در سایر افراد ایجاد کرد. نتایج بررسی پرسشنامهها، بیانگر تفاوت آشکاری بین انگارههای ذهنی خیرین دانش بنیان و مردم عادی است که میتوان با کاربردی کردن این نتایج در جهت نهادینه کردن این انگارهها، بین افراد جامعه گام برداشت.
کلیدواژهها: خیر، انگارههای ذهنی، خیرین، مردم عادی
1- مقدمه
يكي از ويژگيهاي جامعۀ خوب اين است كه افراد جامعه افق فكري روشني داشته باشند و اين افق گسترده مستلزم وجود محيطهاي علمي، آموزشي، پژوهشي و فرهنگي مناسب در زمينههاي مختلف است. در جهان امروز توسعۀ نهادهاي آگاهي بخش براي ارتقاء سطح فكري ، آگاهي و فرهنگ مردم ضروري است و آگاهي مردم پايه و اساس ترقي يك جامعۀ پويا است . از طرفي ميل به جاودان زيستن در انسانها همواره او تشويق ميكند كه در كنار كار و تلاش مستمر خود به ايجاد بنا و كارهاي يادگاري بپردازند كه در حيات آنها و همچنين پس از وفاتش منشأ خير و منبع بركات گردند و براي جامعه مفيد واقع شود. روح نوعدوستي و انديشه اجتماعي و همكاري متقابل سبب ميشود كه انسان با وجود ساير دشواريهاي موجود كارهايي كند كه بخشي از آن براي ديگران سودمند باشد. اگر چه انسان ذاتاً موجودي اجتماعي است، ولي زماني كه در تأمين امنيت و رفع مشكل اقتصادي و اجتماعي محتاج به همكاري شد، روحيه اجتماعي بودنش قوت ميگيرد. اديان الهي با الهام از منبع وحي در جهت هدايت جامعههاي بشري و تشويق آنها براي كمك به همنوعان خود نقش اصلي داشتند و بسياري از مردم با تأسي به ارزشها و پيامهاي اديان خود را در مسايل اجتماعي شريك دانستند و تا سر مرز ايثار و فداكاري پيش رفتهاند (سجادی،1390: 76). در اسلام، تحصيل علم و كمك به اين كه مردم در مسير ترقي و تكامل علمي قرار بگيرند، از افضل عبادات ثمره حسنات است. از بزرگترين خدمتهايي كه ميتوان به جامعۀ اسلامي نمود اين است كه تلاش كنيم علم و معرفت در جامعه توسعه پيدا كند (بوربور،1385: ج3/14). از آن جا كه دولت به تنهايي نميتواند پاسخگوي تمام نيازهاي علمي و فرهنگي جامعه باشد، جامعه نيازمند خيريني در عرصههاي مختلف است كه با اقدامات خيرخواهانۀ خويش، زمينۀ پيشرفت علم، فرهنگ و اقتصاد را فراهم كرده و خدمات ارزشمندي به جامعه ارائه دهند. بيشك جامعه قسمت عمدهاي از رشد و تعالي خود را مديون اين گونه اقدامات است. اقداماتي از جمله فقرزدايي، بالا رفتن سطح علم و آگاهي، پيشرفت جامعه و … به طوري كه از هيچ يك از آنها نميتوان چشمپوشي كرد. خداوند نيز بارها و بارها به اين مطلب اشاره كرده و همواره انسان را به ياري همنوعان خويش فراخوانده است. هم چنين اهل بيت (ع) نيز به انجام اعمال خير اشاره داشتهاند و آثار آن را خشنودي خداوند و فزوني توشۀ آخرت بر شماردهاند. پیامبر اکرم (ص) در اين باره ميفرمايند : بعضي از مردم كليد خيرند و قفل شر و برخي ديگر شرند و قفل خير . خوشا به حال آن كس كه خداوند كليد خير را در دست او قرار داده و بدا به حال آن كس كه خدا كليد شر را به دست او سپرده است (هاشمی نسب،1384). با بر شمردن اهمیت این گونه کارها ما نيز بر خود دانستيم تا با بررسي آثار فرهنگي اقدامات خيرين علم بنيان، آگاهي مردم را به سمت اين آثار سوق دهيم تا گامي هر چند كوچك در توسعۀ فرهنگ خويش برداريم. باشد كه با ياري مسئولان و استادان بزرگوار خويش و توكل به خداوند يكتا هم گام گسترش نيكيها شويم.
1-1- بيان مسأله
توسعۀ اجتماعي هركشور به طور چشم گير به آموزش و دانش افراد آن كشور بستگي دارد؛ از اين رو وجود سازمانها و نهادهايي براي توجه به اين موضوع و براي تشويق افراد به روي آوردن به كسب دانش بسيار با اهميت است. يكي از عوامل موثر در پيشبرد اين هدف،خيرين هستند؛ اما طي بررسيهاي انجام شده، در ايران خيريني كه در راه دانش سرمايهگذاري كنند؛ يعني خيرين دانش بنيان، درصد كمي از خيرين را به خود اختصاص میدهند و اين سرمايه، بيشتر در جهت سرمايه گذاريهاي درماني، مذهبي وساير حوزهها انجام میشود؛ به طوري كه ما شاهد كمبود فضاهاي آموزشي كافي و مناسب در كشور هستيم.[4] به همين دليل، بسياري از افراد شرايط تحصيل را در جامعه از دست میدهند و اين از نظر اجتماعي شرايط بسيار نامطلوبي را به دنبال دارد، و در ابعاد گسترده میتواند مانعي براي توسعۀ فرهنگي باشد، از طرفي ديگر با اين وضع افراد زيادي كه توانايي گام برداشتن در راه توسعه را داشتهاند، با باز ماندن از تحصيل اين فرصت را از دست دادهاند. با بررسي جايگاه اجتماعي اين افراد در آينده، میتوان به اهميت سرمايهگذاريهاي دانش بنيان در جامعه پي برد؛ همان طور كه در اكثر آموزههاي ديني ما بر ضرورت و اهميت كسب دانش تأكيد شده و از طرفي ديگر بالارفتن سطح علمي جامعه میتواند به افزايش امكانات و افراد متخصص در حوزۀ درماني و سایر حوزهها منجر شود، پس سرمايهگذاريهاي دانش بنيان از طرف خيرين میتواند پايه و اساس پيشرفت فرهنگ، دين و كاهش نياز انساني و اقتصادي به ديگر جوامع باشد. همین عامل باعث شد این جستار به موضوع خیرین و بررسی انگارههای ذهنی آنان اختصاص یابد.
1-2-ضرورت موضوع پژوهش
ضرورت موضوع این پرسش این است که راهکارهایی اندیشیده شود تا خيرين و ديگر افراد جامعه به سمت سرمايهگذاريهاي دانش بنيان سوق داده شوند. يكي از اين راهها افزايش سطح آگاهي افراد نسبت به اهميت اين موضوع و پي بردن به نتايج آن در ابعاد فرهنگي،ديني واجتماعي و ثمرات مادی و معنوی مربوط به آن است؛ بعد از پيمودن اين گام، افراد، حمايت سازمانها و دولت را میطلبند و اگر اين نياز به ارزشي براي همگان مبدل شود، شاهد آثار آن در توسعۀ اجتماعي كشور خواهيم بود. اين پژوهش سعي دارد با بر شمردن ويژگيهاي شخصيتي خيرين دانش بنيان،آنهارا به عنوان الگويي به جامعه معرفي كند.
1-3-اهداف پژوهش
مهمترین هدف این پژوهش پی بردن انگارههاي ذهني خيرين دانش بنيان برای انجام کارهای خیر و دست یافتن به تفاوت انگارههای ذهنی آنان با افراد عادی است. البته اهداف دیگری نیز تعقیب میشود که عبارتند از: شناخت خيرين و معرفي آنان به عنوان الگوي جامعه، پرورش انگارههاي ذهني خيرين در جامعه، ارائۀ راهكارهايي براي گسترش انگيزههاي كار خير در حوزۀ علم به خصوص توليد علم، تأثیر نهادينه كردن روحيۀ خير بودن در دانش آموزان، تأثیر كار خير در زندگي معنوي افراد، سوق دادن خيرين در راه سرمايهگذاري بيشتر در حوزۀ علم و دانش، نهادينه سازي كار خير به عنوان يك ارزش اجتماعي در افراد جامعه.
1-4- فرضیات پژوهش
- به نظر میرسد انگارههاي ذهني خيرين دانش بنيان با افراد عادی متفاوت است.
- تفاوت اين انگارههاي ذهني میتواند اكتسابي باشد.
1-5- روش پژوهش
با توجه به موضوع انتخاب شده، روش مورد استفاده در این پژوهش ترکیبی از کمی و کیفی بوده است که بخشی از آن به شکل کتابخانهای و قسمتی میدانی صورت گرفته است. در قسمتهايي كه نياز به تعريف داشته است يا از مباحث تاريخي سخن به ميان آمده از كتب معتبر يا مقالات علمي استفاده شده است. جامعۀ آماری پژوهش حاضر متشکل از دو گروه است. جامعۀ گروه اول، خیرین مدرسهساز نیشابور واقع در خراسان رضوي و نمونۀ این جامعه خیرین در دسترس نيشابور است و گروه دوم مردم عادی نيشابور است. ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه بوده است که ذکر شده، توزيع شد و از افراد خواسته شد كه براساس انگارۀ ذهني خود از ميان ویژگیهاي خيرين و تأثیر آنها بر جامعه ده مورد را اولويت بندي كنند. آنگاه مجموعۀ اطلاعات به دست آمده به صورت نمودارهای توصیفی با استفاده از نرم افزار Excel [چهار نمودار] ترسیم شد.
2- پیشینۀ پژوهش
کار خیر وقف و اعمال نیک شبیه آن، از مسائل اجتماعی است و از روزگاران دور، در غرب و شرق متداول بوده است به گونه ای که ادارۀ معابد، صومعهها، آتشکدهها و… از منافع موقوفات بوده است. سابقۀ وقف در ایران به قبل از اسلام بر میگردد. اقوام آریایی، به ویژه ایرانیان، به پیروی از آیین و کشیش خود دارای موقوفات و نذورات بسیاری برای نگهداری معابد و آتشکدههای خود بودهاند. در این دوران عمده ترین زمینهای فئودالی، املاک خالصۀ وقفی بوده و در دورۀ هخامنشیان معابد و املاک خود تسلط داشتند که این زمینها از طرف پادشاهان محلی به منظور جذب پیشوایان مذهبی به پرستشگاهها هدیه میشد. سلوکیان و اشکانیان نیز این شیوه را محترم میشماردند (ر.ک: عسگری، 1390: 77-82). بعد از ظهور اسلام نیز این روش پسندیده از روزگار رسول خدا (ص) و امامان معصوم (ع) و زمان صحابه تا روزگار تابعین آنان ادامه یافت. برای نخستین بار رسول خدا در سال سوم هجرت، پس از جنگ احد، هفت بوستان و مزرعۀ آماده را به نام«بساتین سبعه» یا «حیطان السبعه» که به آن حضرت هدیه شده بود، وقف کرد. در دوران مغول، به ویژه در اوایل تسلط آنان بسیاری از املاک موقوفه مصادره و به صورت املاک خالصه دولتی درآمد. ولی پس از تشرف اسلام، خود مشوق اوقاف شدند.به ویژه در دوران غازان خان موقوفات زیادی برای امور خیریه ایجاد شد. اهمیت و وسعت موقوفات به ویژه در دوران رشید الدین فضل الله موجب شد تا تشکیلاتی برای ادارۀ موقوفات به وجود آید. بیشترین توسعۀ اوقاف مربوط به دوران صفویه است. در این دوران ، شاهان صفوی به ویژه شاه عباس اول همۀ اموال رقبات و املاک خالصه را وقف کرد. به تبعیت از پادشاه، بسیاری از حاکمان مناطق نیز املاک فراوانی را در سر تا سر مملکت به صورت وقف در آوردند. در این دوران، بسیاری از املاک، وقف مقاصد خیریه مخصوصاً وقف بقاع متبرکه و از همه بالاتر آستان مطهر رضوی در مشهد و حضرت معصومه (س) در قم شد. در دوران نادرشاه، بر خلاف گذشته اوقاف محدود شد؛ به گونهای که در سالهای آخر سلطنت وی طی فرمانی همۀ اوقاف به صورت املاک خالصه و تحت عنوان «رقبات نادری» در دفار مخصوصی ثبت شد (حائری،1380: 51). در مورد وقف، کارهای خیر و انگارههای ذهنی تاکنون پژوهش مستقلی صورت نگرفته است، اما میتوان به برخی آثار مرتبط در این زمینه اشاره کرد:
«نقش خیرین در ارتقای سطح علمی و فرهنگی جامعه» (1389)، دانشگاه صنعتی اصفهان؛ «بررسی راهکارهای جذب و نگهداشت خیرین مدرسه ساز استان خراسان رضوی» (1390)، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما؛ «بررسی راهکارهای جذب و نگهداشت خیرین مدرسه ساز استان خراسان رضوی» (1389)، نوشتۀ ندا رضویزاده، «رسانهها و انگارهسازی» (1389)، تألیف حمید مولانا و ترجمه غلامرضا تاجیک و «رابطۀ انگارۀ ذهنی از خدا و دلبستگی با افکار پارانوئیدی در دانشجویان» (1390)، به قلم کوهسار حدادی و باقر غباری بناب.
تفاوت پژوهش حاضر با پژوهشهای یاد شده، در تمرکز آن بر روی بررسی شخصیت خیرین دانشبنیان و بررسی موقعیت آنان از جنبههای گونان مذهبی، جامعهشناسی، تاریخی و … میباشد که در راستای سوق دادن کارهای خیر به سمت نیازهای جامعه و ارتقای فضاهای علمی کشور انجام گرفته است.
3-مبانی نظری تحقیق
3-1 بررسی واژۀ خیر
در بررسی این واژه تعاریف متعددی آمده است که به چند مورد از آنها اشاره میکنیم:
نیکویی، خوبی، اجر نیک، بهتر، نیکوتر (معین،1342: ذیل واژه)؛ تفضیل دادن کسی بر دیگری، برگزیدن چیزی، نیکو و گزیده و صاحب خیر گردیدن، خیر و نیکویی دادن خدا (دهخدا، 1377: ذیل واژه). تلفظ خیر که معادل فارسی آن «بهتر» است، «افعل التفضیل» میباشد و برای بیان برتری چیزی بر چیز دیگر ذکر میشود، ولی به هر موضوع خوبی گفته میشود. از دیدگاه علاّمه طباطبائی اصل معنی خیر، برگزیدن است و به این دلیل چیزی را خیر میدانیم که ابتدا آن را با چیز دیگر مقایسه میکنیم و بعد آن را برمیگزینیم؛ بنابراین آنچه را که برگزیدیم، از نظر ما خیر است (طباطبائی، 1374: ج7/ 47).
3-2-کار خیر از منظر قرآن کریم
در همۀ ادیان الهی، کار خیر یکی از امور پسندیده محسوب میشود و در هر یک از آنها به نحوی انسانها را به کار خیر دعوت میکند. معتبرترین کتاب نزد ما مسلمانها قرآن است و بعد از آن احادیث و روایاتی است که از طرف پیامبر مکرّم اسلام حضرت محمد (ص) و ائمّه معصومین (ع) به ما رسیده و پس از اینها سخنان بزرگان و دانشمندان که عمر خود را صرف کسب علم و دانش کردهاند و به قول معروف دود چراغی خوردهاند و شب بیداری کشیدهاند تا از درون کتابها مدارج علمی خود را ارتقاء دهند و طبیعی است بقیه مردم باید به اندوختههای آنها احترام بگذارند و آنچه آنها از روی علم و تجربه بیان میکنند و یا مکتوب مینمایند به دیده احترام نگاه کنند و عمل نمایند. از بین آیات قرآن که بیش از شش هزار و ششصد آیه است که 189 آیه به صورت مستقیم کلمه خیر را به کار برده است. در کتب لغت «خیر» به معنای نیکی، خوب، کار خوب معنی شده. در قرآن کریم همچنین به غیر از کلمه این کلمه، از کلمات دیگری مثل باقیات الصالحات، ثواب و … استفاده شده است که به نمونههایی اشاره میشود:
«الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِينَةُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ الْباقِياتُ الصَّالِحاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَواباً وَ خَيْرٌ أَمَلًا؛ ثروت و فرزندان (که دو رکن اساسی در این دنیا هستند) فقط زینت زندگی انسانها هستند و اعمال شایسته برای او ماندگار است و در نزد پروردگارت دارای پاداشی خوب و آرزو و افتخار نیکوتری میباشد.» (کهف/ 46). همانطور که ملاحظه میکنید در این آیه کریمه هم از کلمه خیر استفاده شده و هم از باقیات الصالحات. «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ؛ کسی که کار نیکی را (به صحنه قیامت بیاورد) پاداشی به مراتب بهتر از آن خواهد داشت و از وحشت روز قیامت در امان خواهد بود.» (نمل/ 89). قرآن کریم مژدۀ بزرگی را به افرادی که کار خیری را به صحنه قیامت میآورند میدهد و میفرماید که آنها از وحشت روز قیامت در امان خواهند بود، فزع در قرآن به معنی گریه و زاری و وحشت آمده است و کمتر جایی در قرآن سراغ داریم که به این صراحت راجع به کسانیکه کار خیری را به صحنه قیامت بیاورند آورده، گفته شده باشد و خوشا به حال آنانی که توانستند کار خیری در این دنیا انجام دهند و به قول خود قرآن باقیات الصالحاتی داشته باشند، لازم به توضیح نیست که البته در جای جای قرآن کریم اشاره شده است که در بین آنچه به نام کار خیر معروف است خداوند آنهایی را میپذیرد که از روی اخلاص تقدیم شده باشد، نه خدای نکرده کوچکترین شرکی و یا ریائی در آن باشد. این است که در آن روز سخت (قیامت) همه به حال کسانیکه توانستند از مال خود بخشی را در راه خدا و کار خیر بدهند غبطه میخورند و دست حسرت به دندان میگزند که ای کاش ما هم از آنچه داشتیم اندکی را در این راه صرف میکردیم. حالا میخواهیم بدانیم که کار خیر چیست و خیّر کیست؟
«وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ؛ و بدانید آنچه را از کارهای نیک برای خود از پیش میفرستید، نزد خدا به بهترین وجه و بزرگترین پاداش خواهید یافت.» (مزمل/20). «إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ كِتابَ اللَّهِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً یَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ؛
كسانى كه كتاب الهى را تلاوت مى كنند، و نماز را بر پا مىدارند، و از آنچه به آنها روزى دادهایم در پنهان و آشكار انفاق مى كنند، آنها امید تجارتى دارند كه نابودى و فساد و كساد در آن نیست.» (فاطر/29). «وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَلِأَنْفُسِكُم؛ منافع انفاق به خود شما بازگشت مى كند…» (بقره/272).
«قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ؛ بگو پروردگارم روزى را براى هر كس بخواهد توسعه مى دهد و براى هر كس بخواهد تنگ (و محدود) مى سازد، و هر چیزى را (در راه او) انفاق كنید، جاى آن را پر مى كند و او بهترین روزى دهندگان است.» (سبا/39). «مَّثَلُ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِی کُلِّ سُنبُلَةٍ مِّئَةُ حَبَّةٍ وَاللّۀضَاعِفُ لِمَن یَشَاءُ وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ؛ مَثَل (صدقات) کسانى که اموال خود را در راه خدا انفاق مى کنند همانند دانهاى است که هفت خوشه برویاند که در هر خوشهاى صد دانه باشد و خداوند براى هر کس که بخواهد (آن را) چند برابر مىکند، و خداوند گشایشگر داناست.» (بقره/261). «وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیهَا فَاسْتَبِقُواْ الْخَیْرَاتِ أَیْنَ مَا تَكُونُواْ یَأْتِ بِكُمُ اللّهُ جَمِیعًا إِنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ؛ هر کسی را جانبی است که بدان روی میآورد پس در نیکی کردن بر یکدیگرسبقت گیرید. هر جا که باشید خدا شما را گرد میآورد، که او بر هر کاری تواناست.» (بقره/148). «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ… ؛ اى كسانى كه ایمان آوردهاید! از آنچه به شما روزى دادهایم، انفاق كنید، پیش از آنكه روزى فرا رسد كه در آن نه خرید و فروش است و …» (بقره/254). «إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَكُمْ وَ یُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَیِّئاتِكُمْ؛ اگر انفاقهاى خود را در راه خدا آشكار سازید خوب است و اگر آن را پنهان دارید و به فقرا بدهید به سود شما است و از گناهانتان مى بخشد. (بقره/271). «الْمالُ وَالْبَنُونَ زینَةُ الْحَیوةِ الدُّنْیَا وَالْباقِیاتُ الصّالِحاتُ خَیْرٌ عِندَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَ خَیْرٌ أَمَلً؛ مال و فرزندان، زینت زندگی دنیا هستند و کارهای ماندگار شایسته، نزد پروردگارت پاداشی بهتر دارند و امید بخش ترند.» (کهف/46).
3-3-کار خیر از نظر ائمه و معصومین
احادیث و روایات متعددی از پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم دربارۀ کار خیر وجود دارد که در ذیل به برخی از آنها اشاره میشود:
پيامبر اكرم (ص) میفرماید: «هر كسي براي برادر مسلمان خويش در موضوع خيري يا در گشودن مشكلي وسيلۀ خير شود روزي كه قدمها بلغزد، خدا را بر عبور از صراط اهانت كند.» (هاشمی نسب، 1388: ج4/95). در جایی دیگر میفرماید: «بعضي از مردم كليد خيرند و قفل شر و برخي ديگر شرند و قفل خير. خوشا به حال آن كس كه خداوند كليد خير را در دست او قرار داده و بدا به حال آنكس كه خدا كليد شر را به دست او سپرده است.» (همان،101). در بحارالانوار از آن حضرت نقل شده است که «من اصبح و لم يهتم بامور المسلمين فليس بمسلم : مسلماني غير از خدمت به برادران مسلم و اهتمام امور و مشكلات آن نيست.» (بحارالانوار، ج 76/176).
با توجه به اهمیت دین اسلام به کارهای خیر و نیکی، امام علی(ع) در بسیاری از خطبهها، حکمتها و نامههای خویش به آن توجه کردهاند و آن را محترم شمردهاند. امام (ع) در این خطبه 87 نهج البلاغه ویژگیهای محبوبترین بندگان نزد خدا را بیان میکنند که یکی از آنها کار خیر است: «کار خیری نیست مگر که به آن قیام میکند و در هیچ جا گمان خیری نبرده جز آن که به سوی آن شتافت.» (نهجالبلاغه، خطبه 87). یا «ارزیابی دنیا و آخرت هیچ چیز بدتر از شر و بدی نیست جز کیفر و عذاب آن، و هیچ چیز نیکوتر از خیر و نیکی وجود ندارد جز پاداش آن.» (همان، خطبۀ 114).
امام باقر (ع) در باب شتاب در کار خیر میفرماید: «چون ارادۀ كار خيري كردي بشتاب؛ زيرا نميداني چه پيش ميآيد (ذوالفقاری،1383: 110). همچنین «كسي كه قصد كار خير كند بايد بشتابد؛ زيرا هر چه قدر آن به تأخير رود، شيطان را به سمت آن مهلت پيدا شود (همان، 131).
امام صادق (ع) میفرماید: «از خوب خوبتر كسي است كه خوبي ميكند. (ذوالفقاري، 1383: 771) و «روز خود را به كار خير آغاز كنيد و در اول و آخر روز به فرشتگان گماشتۀ خود نيكي ملا نماييد.» (همان، 121).
در اصول کافی از امام كاظم (ع) نقل شده: «معمر بن خلاد فرمود ان الله عبادا في الارض يسعون في حوائج الناس هم الامنون يوم القيامت و من سرورا فرجا… قلبه یوم القيامت؛ خداوند بندگاني در زمين دارد كه در تأمين نيازهاي مردم ميكوشند . آنها در روز قيامت ايمن هستند و هر كس مؤمن را شاد كند خداوند در روز قيامت دل او را شاد كند.» (اصول كافي، ج 3/282).
3-4-کار خیر از نظر مسئولین و بزرگان خیّر
بنیانگذار انقلاب امام خميني (ره) فرمودند: «مردم بدانند كمك به مدارس، كمك به خويشان و فرزندانشان و به اين كشور و ملت است.» (بوروبور،1385 : 6).
مقام معظم رهبري فرمودند: «تلاش در راه مدرسهسازي خود جهاد مقدس است و مشاركت در مدرسهسازي از ماندگارترين كارهاي نيك است.» (هاشمی نسب،1388: 165).
آيتا… نوري همداني در این باره اذعان داشتند که «شما كه وقت و بيان، مال، قلم خود را در اين راه صرف ميكنيد جهاد ميكنيد. جهاد يعني ابديت بخشيدن به آن چه كه انسان در اختيار دارد. مالي كه صرف ميكنيد ثمرهاش به اشخاص ميرسد و ماندني ميشود.» (همان، 169).
آيتا… مكارم شيرازي در باب کار خیر مدرسه سازی فرمودند: «مدرسهسازي بار سنگيني است كه دولت و ملت بايد به عنوان يك جهاد علمي و اسلامي مورد توجه قرار دهند. مردم بايد به عنوان جهاد در اين برنامۀ مؤثر شركت كنند. جهادي كه در قرآن هست فقط جنگ نيست.» (همان، 167).
حبيباله بوربور خطاب به خیّرین گفتند: «خيرين محترم، نه نيازي به معرفي و تشويق در خود حس ميكنند و نه كمترين تمايلي به طرح اقدامات ارزشي خود دارند، سازمان اين وظيفه را ميداند اطلاعرساني كند و عواطف احساسات خيرين را مردم منتقل كند. اهميت ديگر اين كار از نظر وجوه تاريخي است و ترديدي نيست كه آيندگان بابت همين اطّلاعات مختصر تاريخي كه برايشان گذاشتيم، قدردان خواهند بود. (بوربور،1383: 9).
خير مدرسهساز علي محمد زين اوقلي گفتند: «من به تجربه آموختم دنيا كوهستان است و كارهاي ما صدايي است كه در اين كوهستان ميپيچد و به خود ما ميرسد مانند بودم رنگي كه مسيري را پيموده و دوباره به دست صاحبش ميرسد.» (هاشمی نسب،1388: 189).
3-5-اهمیت نهادینه کردن کار خیر در کودکان
سریعترین دورۀ رشد ابعاد شخصیتی انسان، دورۀ کودکی است. پژوهشها نشان دادهاند که اگر آموزشها و محرکات مناسب در این دوره به کودکان ارائه نشود، در دوران بعدی همین محرکات تأثیرات کمتری در تغییرپذیری کودک خواهند داشت. بر اساس نظریۀ بنجامین بلوم، حدود پنجاه درصد از رشد هوش از تولد تا چهار سالگی صورت میگیرد. 30 % این رشد بین چهار تا هشت سالگی و تنها 20 % آن از هشت تا هفده سالگی محقق میشود. بلوم تأثیر زندگی در محیط غنی و محروم را در افزایش و کاهش نمرۀ هوشی مورد تأکید قرار داده است. رسول اکرم (ص) در اینباره میفرمایند: «حکایت کسی که در کودکی میآموزد، همچون نقشی است که روی سنگ کنده میشود و حکایت کسی که در بزرگسالی میآموزد همانند کسی است که بر آب بنویسد.» و امام علی (ع) نیز در اینباره فرمودند: «همانا قلب نوجوان همچون زمینی بایر است که هر چه در آن افکنده شود میپذیرد.». یکی از عوامل بسیار مؤثر در این دوره، آموزشهای دبستان و پیش از دبستان میباشد؛ برنامهریزیهای هدفمند برای آموزش این دوران تأثیر بسیار عمیقی در رشد شخصیت کودکان و توسعۀ روابط اجتماعی آنان دارد؛ بنابراین میتوان یکی از اهداف این پژوهش را نهادینه کردن کار خیردانش بنیان در دانشآموزان از سنین کم دانست که مستلزم تغییر در برنامههای آموزش و پرورش است تا دانشآموزان هر چه بیشتر به اهمیت کارهای خیردانش بنیان و تأثیر آنها در توسعۀ فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی جامعه پی ببرند و این خود انگیزهای برای سوق دادن آنها به سمت این کارها باشد.
3-6-مجمع خيرين
اولين جلسه هيأت مؤسس مجمع خيرين خراسان در 19/9/77 با اهداف جلب مشاركتها و كمكهاي مردمي و دولتي براي ساخت و توسعۀ فضاي آموزشي و اشاعۀ مدرسهسازي در استان تشكيل گرديد تا در مسير تأمين كمبود و كاستيهاي موجود در مدارس و ساخت فضاهاي آموزشي مورد نياز آموزش و پرورش گام بردارد. در این زمینه سه نکته مهم است:
اول) ترقي و تحول وقتي ميسر ميشود كه فرزندان كشور از دانش كافي برخوردار باشد؛ دوم) ساخت مدرسه باقيات الصالحاتي است كه ماندگار نسلهاي زيادي براي سالها از آن بهرهمند ميبرند و وقتي مدرسه تعطيلي است به جهات مختلف مورد استفاده قرار ميگيرد؛ سوم) اين خير پس از ساخت مدرسه و اهداء آن به سازمان آموزش و پرورش كه متولي قوي براي حفظ و اداره آن ميباشد آرامش خاطر خواهد داشت. چهارم) طرح هيئت امنايي شدن ادارۀ بنايي كه در ساخت شركت نمايد. پنجم) براي نهادينه كردن فرهنگ مدرسهسازي در مردم. ششم) همکاری رسانههاي جمعي، صدا و سيما، تريبون نماز جمعه، ارگانها، نهادهاي مردمي از قبيل شهرداري و فرمانداري.
3-7-رابطۀ خیرین دانشبنیان وتوسعۀ اجتمای با رشد اقتصادی
توسعۀ اجتماعی بی تردید به مسئولیتپذیری بازمی گردد. مسئولیتپذیری حکومتها، شاغلان، سرمایهگذاران مالی و دولت-ملتها به عنوان اعضای جامعۀ جهانی.
فیلیپ[5]با اذعان به مشکلات تعریف توسعۀ اجتماعی میگوید: «من توسعۀ اجتماعی را فعالیتهایی اساسی در حوزۀ غیرانتفاعی جامعه تعریف میکنم، از قبیل آموزش، تغذیه، مراقبتهای سلامتی، اصلاحات ارضی و پلیس».
دفتر امور اجتماعی و اقتصادی سازمان ملل متحد در گزارشی با عنوان «تأمین مالی توسعۀ اجتماعی جهانی» توسعۀ اجماعی را چنین تعریف میکند: «توسعۀ اجتماعی یا پیشرفت اجتماعی به رفاه افراد و کارکرد سازگار جوامع اشاره دارد. توسعۀ اجتماعی در برگیرندۀ تلاشها، مسائل، علایق و بخشهای توسعه و همچنین چشمانداز اجتماعی برای ملاحظۀ حوزۀ فعالیتهای انسانی است. چشمانداز اجتماعی فرد را در ارتباط با جامعه میبیند، ابعاد متنوع نیازهای انسان را در نظر میگیرد، بین اهداف و ابزارها تمایز دقیق قائل میشود و برای جستجوی کالای عمومی نوع انسانی حساسیت دارد.[6] گزارش مذکور بر اساس رویکرد اجلاس جهانی توسعۀ اجتماعی که در سال 1995 در دانمارک برگزار شد، سطوح توسعۀ اجتماعی را در 4 مقوله تفکیک میکند که ما به اختصار به یکی از آنها میپردازیم.
دسترسی همگانی بدون هیچ نوع تبعیض، به خدمات اجتماعی، حمایت اجتماعی و تأمین اجتماعی. بر طبق اعلامیۀ جهانی حقوق بشر: «هر شخص حق دارد در کشور خود به خدمات عمومی برابر تساوی دسترسی داشته باشد. آموزش ابتدایی اجباری است و دست کم آموزش ابتدایی باید رایگان باشد. دستیابی به آمورش عالی باید با تساوی کامل برای همه امکانپذیر باشد تا هرکس بتواند بنا به استعداد خود ازآن بهرهمند شود.» نتیجۀ بحث این که توسعۀ اجتماعی و اقتصادی دو روی یک سکهاند. سکهای که توسعه نامیده میشود. نمی توان در بلند مدت جامعهای را که فقط در یک جهت پیشرفته باشد، توسعه یافته تلقی کرد. ممکن است کشوری رشد و توسعۀ اقتصادی بالایی را تجربه کند، ولی پایداری این رشد در گرو اتخاذ سیاست مناسب برای نیل به توسعۀ اجتماعی است. در ثانی باید در نظر داشت که نهاد اقصادی تافتهای جدا بافته از سایر نهادها نیست. اگر در عرصۀ اقتصادی شاهد رشد پایدار هستیم، باید به شناسایی شبکهها و نمادهای بپردازیم که قوام بخش این رشد هستند، جامعهای که، به رغم برخورداری از رشد و توسعۀ اجتماعی بالا، از توسعۀ اجتماعی مطلوب برخوردار نباشد توسعۀ اقتصادی آن دوام نخواهد داشت و آسیب خواهد دید؛ بنابراین میتوان چنین نتیجه گرفت که خیرین به ویژه خیرین دانشبنیان میتوانند جزو یکی از نهادهایی باشند که از یک سو با بالا بردن سطح علمی جامعه زمینۀ رسیدن به توسعۀ اجتماعی و از سوی دیگر با فراهم کردن شرایط شغلی مناسب و افراد متخصص زمینۀ رشد اقتصادی را مساعد کند؛ بنابراین توسعۀ اقتصادی و اجتماعی را باید دو روی یک سکه دانست و از تقلیلگرایی به نفع هر یک از وجوه اجتناب کرد؛ زیرا اگر انسان را محور توسعه بدانیم و هدف توسعه را اعتلای شخصیت انسانی تا بالاترین حد ممکن تلقی کنیم، میتوان یکی از نیازهای رسیدن به این هدف را بالار فتن سطح تحصیلات افراد دانست و این نشانگر نیاز توسعه به فعالیتهای خیرین دانشبنیان میباشد و این نیازمند اتخاذ سیاستی است که به تقویت و تحکیم پیوندها، روابط و شبکههای اجتماعی کمک کند، قابلیتهای انسانی را پرورش دهد و شکوفا سازد و ازاین طریق پایداری رشد اقتصادی و توسعۀ اجتماعی را تقویت نماید.
3-8-تعریف انگاره و انواع آن
انگاره را میتوان به مثابۀ یک سازه تعریف کرد که مضمون آن به خودی خود، مجموعهای از تصویرهاست که از جنبههای گوناگون واقعیت در ذهن فرد وجود دارد. انگاره، به مجموعهای از ویژگیها اطلاق میشود که شخص تشخیص میدهد و یا در ذهن خود مجسم میکند. درجۀ وابستگی انگارهها به یکدیگر، متفاوت است. ساختار یک انگاره را میتوان از ساختار انگارۀ دیگر متمایز ساخت و هرگونه دگرگونی در انگاره، موجبات ایجاد عدم توازن و در نهایت تغییر در انگارههای دیگر را فراهم سازد.
انگارهها از مؤلفههای علمی، شناختی و تأثیرپذیری تشکیل شدهاند؛ مؤلفۀ تأثیرپذیری، در ارتباط با علاقه یا عدم علاقۀ فرد به انگاره موضوع اصلی است و معمولاً با تأیید یا عدم تأیید جنبههای معرفتی و یا ادراکی آن پیوند دارد. مولفۀ شناختی، زاویۀ دید فرد از ویژگیهای «فطری» شیئی است که فرد آن را به مثابۀ وجودی مستقل از ادراک خویش تلقی میکند. یک مولفۀ عملی را میتوان دقیقتر، به عنوان اثرات رفتاری مجموعۀ انگارهها تعریف کرد.این تعاریف به نسبت فرد و یا نوع انگاره ذیربط متفاوت است.
عناصر تشکیل دهندۀ یک انگاره را میتوان بیشتر چنین طبقهبندی کرد که هم مرکز و هم محیط بیرونی، توجه فرد را به خود جلب میکند. مرکز توجه فرد، دربردارندۀ مجموعهای از عناصر کوچک مشخص در یک انگاره است و محیط بیرونی توجه فرد، متشکل از تعدادی عناصر مبهم ادراک شده است که این عناصر، به مرور زمان بر ابهام آنها افزوده میگردد.
به طور خلاصه، از نقطه نظر انگارههای بینالمللی، واکنش تأثیرپذیری معمولاً به خلق و خوی فرد یا فرهنگ کلی آن جامعه بستگی دارد که یک کشور خارجی را دوست بدارد و یا از آن متنفر باشد. مؤلفههای شناختی به قدر بستگی دارد که این قدرت، میتواند تهدیدکننده و یا بیخطر باشد.
هنجارهای اجتماعی، دو تأثیر تعیین کننده بر انگارههای مسائل روز جهانی میگذارند: نخست، همگنسازی، رو به تزاید انگارههای اعضای گروههای اجتماعی که توسط کیفیت ساده و متمایز نشده هنجارهای اجتماعی تقویت میشود. دوم آن که این مجموعه هنجارها حفاظت از ساختارهای سادهشناختی را بر عهده دارند. در این ساختارهاست که چنین انگارههایی شکل میگیرد و در عین حال این انگارهها همزمان میتوانند اثرات مستقیم را تحریف و یا استحکام بخشد (اسکات، 1965).
انواع انگاره انواع گوناگونی دارند. کیث مسلین حالات ذهنی را در شش دسته طبقهبندی میکند:
- احساسی مانند درد، قلقک، خارش
- شناختی مانند باور داشتن، شناختن و فکر کردن
- عاطفی مانند ترس، حسادت، خشم
- ادراکی مانند دیدن، چشیدن، شنیدن
- شبه ادراکی مانند خواب دیدن، تخیل کردن، دیدن پس تصویر
- حالات ناظر به کردار مانند عمل کردن، خواستن و قصد کردن
4-تحليل دادهها
پس از توزیع و بررسی پرسشنامهها، نمودارهای توصیفی ترسیم شد و اما تحلیل دادهها به صورت زیر است:
4-1-نمودار اول
نمودار بالا نشان میدهد كه توجه افراد غير خيّر (افراد عادی) به معيارهاي پرسشنامه به ترتيب زير بوده است:
افزایش اعتقادات مذهبی: 66 | افزایش محبوبیت فرد خیر در جامعه: 32 | |
کار آفرینی و اشتغال: 63 | افزاش پایبندی به عهد و پیمان: 32 | |
فقرزدایی: 60 | ترویج فرهنگ اصیل ایرانی: 32 | |
افزایش روحیه بخشش: 44 | ساختن جامعهای بهتر: 26 | |
رشد علم و فنآوری: 40 | تقویت روحیه خوشبینی به آینده: 24 | |
افزایش ایمان به خدا: 38 | تأثیر بر اعتقادات فردی –مذهبی: 23 | |
کاهش بزهکاری: 32 | افزایش روحیه فداکاری و ایثار: 23 |
4-2-نمودار دوم
نمودار بالا نشان میدهد كه توجه افراد غير خير به معيارهاي پرسشنامه به ترتيب زير بوده است:
استمرار در خدمترسانی به خلق: 21 | ترویج فرهنگ زکات: 13 | |
تقویت روحیه جوانمردی: 21 | افزایش ثبات در رای: 12 | |
ترویج روحیه تعهد و مسئولیتپذیری: 21 | تقویت اراده قوی: 12 | |
کاهش اختلاف طبقاتی: 19 | ارتقاء فضای علمی: 12 | |
تقویت روحیه تواضع: 17 | ترویج روحیه تعاون و کار گروهی: 8 | |
تقویت روحیه خدمت به خلق: 16 | تغییر ویژگیهای اخلاقی: 8 | |
افزایش معرفت در کار نیک: 14 | تقویت روحیه تفکر وتعقل: 4 | |
پرورش استعداد جوانان: 0 |
4-3-نمودار سوم
نمودار بالا نشان میدهد كه توجه خيرين دانش بنيان به معيارهاي پرسشنامه به ترتيب زير بوده است:
رشد علم و فنآوری: 68 | تأثیر بر اعتقادات فردی –مذهبی: 34 | |
ارتقاء فضای علمی: 56 | افزایش استقلال رای در انجام کار خیر: 29 | |
ساختن جامعهای بهتر: 55 | افزایش روحیه بخشش: 28 | |
تقویت روحیه خدمت به خلق: 51 | افزایش اعتقادات مذهبی: 27 | |
ترویج فرهنگ اصیل ایرانی: 43 | تقویت اراده قوی: 23 | |
ترویج فرهنگ زکات: 42 | افزایش روحیه فداکاری و ایثار: 15 | |
پرورش استعداد جوانان: 34 | افزایش ثبات رای در کارها: 20 |
4-4-نمودار چهارم
نمودار بالا نشان میدهد كه توجه خيرين دانش بنيان به معيارهاي پرسشنامه به ترتيب زير بوده است:
افزایش معرفت در کار نیک: 19 | تقویت روحیه خوشبینی به آینده: 2 | |
استمرارداشتن در خدمترسانی به خلق: 19 | تغییر ویژگیهای اخلاقی: 1 | |
ترویج روحیه تعهد و مسئولیتپذیری: 19 | تقویت روحیه تفکر و تعقل: 0 | |
افزاش پایبندی به عهد و پیمان: 18 | کارآفرینی و اشتغال: 0 | |
تقویت روحیه جوانمردی: 16 | فقرزدایی: 0 | |
کاهش اختلاف طبقاتی: 12 | کاهش بزهکاری: 0 | |
افزایش محبوبیت فرد خیر در جامعه: 9 | ترویج روحیه تعاون و کار گروهی: 0 | |
تقویت روحیه تواضع: 7 |
نتيجهگيري
طي بررسيهاي انجام شده به تأكيد اسلام و ائمه و بزرگان به اهميت كار خير بهويژه در زمينههاي دانش بنيان پي میبريم. با توجه به كمبودهاي آموزشي و وابستگي پيشرفت كشور و تعالي مذهب به رشد علم بايد اين كمبودها رفع شود، ولي دولت به تنهايي قادر به تأمين اين نيازها نيست و بايد خيّريني دراين زمينه سرمايهگذاري كنند تا اين كمبودها رفع شود. حاصل بررسي پرسشنامهها اين است كه بين انگارههاي ذهني خيرين دانشبنيان و افراد غير خير تفاوت وجود دارد. مهمترين اولويتهاي خيرين دانشبنيان به ترتيب زير است:
1-افزايش ايمان به خدا: 70 امتياز. | 4-ساختن جامعۀ بهتر: 55 امتياز. | |
2-رشد علم و فناوري: 68 امتياز. | 5-تقويت روحيۀ خدمت به خلق: 51 امتياز. | |
3-ارتقاي فضاهاي علمي: 65 امتياز. |
هم چنين اولويت افراد غيرخير به اين ترتيب است:
1-افزايش اعتقادات مذهبي: 66 امتياز. | 4-افزايش روحيۀ بخشش: 44 امتياز. | |
2-كارآفريني واشتغال: 63 امتياز. | 5-رشد علم و فنآوري: 40 امتياز. | |
3-فقرزدايي: 60 امتياز. |
با توجه به اين اولويتها،ن تيجهگيري میشود كه انگارۀ ذهني خيرين دانشبنيان بعد از افزايش ايمان به خدا، به سمت توسعه و پيشرفت متمايل میشود و پيشرفت علم را زمينۀ پيشرفت در ساير حوزهها میدانند، اما افراد غير خير آن طور كه بايد به توسعۀ علم اهميت نمیدهند؛ بنابراين اگر سرمايهاي هم باشد، در كارهاي دانشبنيان سرمايه گذاري نميكنند و اشتغالزايي را تنها زمينهساز پيشرفت كشور میدانند. همچنين به استناد سخن مسئولين انگارههاي آنها میتوانند اكتسابي باشد؛ يعني میتوان آنها را در ذهن ساير افراد به وجود آورد؛ بنابراين با كاربردي كردن اين نتايج میتوان اين انگاره را كه پيشرفت علم زمينهساز پيشرفت در ساير حوزههاست، آن را بين افراد جامعه گسترش داد.
از این رو با توجه به اين ادعا كه انگارههاي ذهني خيرين دانشبنيان میتوانند اكتسابي باشند، راههايي براي نهادينه كردن آنها در ذهن ساير افراد جامعه پيشنهاد میشود، از جمله برگزاري جلسات توجيهي براي عموم، نهادينه كردن آنها از طريق مدارس و از سنين كودكي، برگزاري همايشها در اين زمينه، برگزاري جلسات سخنراني توسط خيرين دانشبنيان، تبليغات، توسعۀ تحقيقات و پژوهشها دراين زمينه، افزايش فعاليت سازمانهاي مردم نهاد و … .
فهرست منابع
- قرآن کریم
- نهج البلاغه
- بوربور، حبيبا…، (1385)، جلوههاي عشق، جلد3، تهران: سوره مهر.
- حائری، محمد حسین، (1380)، وقف در فقه اسلامی و نقش آن در شکوفایی اقتصاد اسلامی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
- دهخدا، علی اکبر، (1377)، لغت نامۀ دهخدا، تهران: دانشگاه تهران.
- ذوالفقاري، غلامحسين، (1383)، رهنمون، تهران: اوسان.
- سجادي، سيد احمد، (1390)، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، شماره 76، تهران: مؤسسه فرهنگي هنري راسخون.
- طباطبائی، محمّدحسین، (1374)،تفسیر المیزان، ترجمة محمّد باقر موسوی همدانی، قم: جامعة مدرّسین حوزة علمیّة قم.
- عسگری، قاسم، (1390)، جایگاه وقف در فرایند توسعه اقتصادی جمهوری اسلامی ایران، پایاننامۀ کارشناسی ارشد، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره).
- کلینی، محمدبن یعقوب، (1369)، اصول کافی، ترجمه و شرح هاشم رسولی و جواد مصطفوی، تهران: کتابفروشی علمیه اسلامیه.
- مجلسی، محمدتقی، (1394)، بحارالانوار الجامعة لدُرر اخبار الائمة الاطهار، تهران: انتشارات اسلامیّه.
- معین، محمد، (1342)، فرهنگ فارسی معین، تهران: امیرکبیر.
[1] . مدرس زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.
zakihradhidabadi@yahoo.com
[2] . استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، آزادشهر، ایران .
mandana_alimi@yahoo.com
[3] . دانشآموختۀ دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران.
nasiri.afrapoli@gmail.com
[4]– ميليون نفر از دانشآموزان در مدارس 2 نوبت درس ميخوانند اين موضوع موجب افت تحصيلي و عدم برخورد شرايط يكسان دانشآموزان ديگر ميشود. 60 درصد از مدارس كشور نياز به بازسازي و مقاومسازي دارند و در حال حاضر خطرات زيادي دانشآموزان را تهديد ميكند .(بوربور،1385: ج 3 /9).
[5]-Philip vn der McrweAndre:EconomicDevelopment,socialspendending and project Management.Faculty of economic and maganement sciences. نقل از حبیب الله جباری
[6]-United nations.(2002). Financing Global social development symposium.نقل از حبیب الله جباری
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.