وقف به مثابه الگوی کارآفرینی اجتماعی در جمهوری اسلامی ایران
خلیل نوروزی (استادیار دانشگاه جامع امام حسین علیه‌السلام، khnoruzi@ihu.ac.ir)
محمدحسین علیزاده کیاپی (کارشناسی ارشد معارف اسلامی و مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق علیه‌السلام؛ Mh.alizadeh1373@gmail.com)
هادی رنجبر* (نویسنده مسئول مکاتبات: کارشناسی ارشد معارف اسلامی و مدیریت بازرگانی دانشگاه امام صادق علیه‌السلام؛ h.ranjbar@isu.ac.ir)
1- چکیده:
در اواخر قرن بیستم ، مفهوم کارآفرینی اجتماعی در کنار مفاهیمی مانند کارآفرینی تجاری و کارآفرینی دولتی مطرح شد. در مکتب اسلام، ارزش‌های والای انسانی و آموزه‌های اجتماعی همچون تعاون، از کارآفرینی اجتماعی و اقدامات خیرخواهانه حمایت میکنند. در این مقاله با گذری بر سنت صدقه، احسان و انفاق به سنت وقف به‌عنوان الگوی کارآفرینی اجتماعی در اسلام میپردازیم. فرهنگ غنی اسلام با الهام از ارزشهایی نظیر اخوت، تعاون و مشارکت داوطلبانه در فعالیت‌های مختلف مادی و معنوی و همچنین ایثار اموال شخصی و اختصاص آن به امور عمومی و رفاه اجتماعی تحت عنوان وقف، نقش بیبدیلی در رونق کارآفرینی اجتماعی دارد. مقاله حاضر با رویکرد توصیفی و تحلیلی، به تبیین الگوی کارآفرینی اجتماعی اسلامی برای ایجاد پیشرفت و گسترش رفاه اجتماعی میپردازد.
واژگان کلیدی: کارآفرینی اجتماعی، حسن نیت، توسعه اجتماعی
مقدمه:
تجربه نشان داده است که دولت‌ها به تنهایی نمی‌توانند منافع عمومی را تأمین کنند و در دستیابی به رشد همه‌جانبه یک کشور موفق باشند. آن‌ها به‌شدت نیازمند استفاده بهینه از ظرفیت بخش خصوصی در تولید کالا و خدمات هستند که درواقع این همکاری باعث رشد اقتصادی در کشورهای پیشرفته و گسترش زمینه‌های شکوفایی اقتصادی، اشتغال و رفاه نسبی شهروندان خواهد شد. هر چه فعالیت و سهم بخش خصوصی بیشتر شود، رفاه و رشد همه‌جانبه در جامعه قابل پیش‌بینی خواهد بود. بخش خصوصی به‌عنوان موتور محرک اقتصاد در جامعه و یکی از دلایل ناکامی کشورهای غافل از این ظرفیت در تحقق رونق اقتصادی است. بااین‌حال، از سویی دیگر شواهد نشان می‌دهد که تجربه بازار در رفع محرومیت و تأمین منافع عمومی ناموفق بوده است. این عدم توفیق صرفاً به این دلیل است که فعالیت‌های بخش خصوصی در حوزه بازار به‌شدت سودمحور و بر اساس معیارهای عقلانیت اقتصادی است و این گروه به دنبال منافع شخصی خود هستند. بنابراین، کارآفرینی اجتماعی در چارچوب مشارکت مردمی و گروه‌های سازمان‌یافته از مردم و سازمان‌های غیردولتی، حلقه مفقوده همکاری دولت و بخش خصوصی است و می‌تواند شکاف بین دولت و بازار را پر کند (Austin, 2006).
فلسفه وجودی مؤسسات خیریه و سمنها استفاده از ظرفیت مشارکت مردمی است. مجموعههایی که با اهداف خیرخواهانه و با انگیزه الهی فعالیت میکنند و خواهان حل معضلات اجتماعی در عرصه‌های مختلف هستند. همانطور که در شکل (1) نشان داده شده است، کوتاهی دولت در محرومیت‌زدایی به دلیل محدودیت بودجه و عدم رغبت بخش خصوصی در پیگیری مسائل اجتماعی و سودمحور بودن آن‌ها میطلبد که به جهت جلوگیری از شکست دولت و بازار، مشارکت ظرفیت مردمی و کارآفرینی اجتماعی به میدان آید. کارآفرینی اجتماعی که در قالب نظریه بخش سوم و سازمان‌های غیردولتی پدیدار شد، بر مشارکت داوطلبانه همه اعضای جامعه برای برآوردن مطالبات و خواسته‌های طبقات پایین تأکید دارد. ویژگی اصلی اقدامات کارآفرینی و کارآفرینی اجتماعی انجام کاری با حسن نیت و نیت انسان دوستانه در تعقیب اهداف اجتماعی است (Weerawardena, 2006).
3- مرور ادبیات
3-1. کارآفرینی اجتماعی:
کارآفرینی برگرفته از ادبیات فرانسه در قرن‌های 17 و 18 پس از میلاد است. کارآفرینی به درد میخورد که به دنبال راه‌های بهتری برای انجام کارها هستند و در نهایت به دنبال تجربه پیشرفت اقتصادی بوده‌اند. کارآفرینان با استفاده بهینه از منابع و امکانات محدود، بهره‌وری و کارایی بیشتری را ارائه کردند که ارزش‌افزوده قابل‌توجه و دقیق‌تری دارد. در گفتمان اقتصادی جوزف شوم پیتر، کارآفرینان تجاری نوآورانی هستند که اهداف اقتصادی را دنبال میکنند (Dees, 2001). آن‌ها همیشه در جستجوی تغییر، واکنش هوشمندانه به تغییرات و استفاده از حداکثر منفعت از تغییرات هستند. در ادبيات كارآفريني علاوه بر كارآفريني تجاري كه بيشتر جنبه تجاري و بازرگاني دارد و ريسك كردن، دغدغه دستيابي به اهداف سودآوري است، کارآفرینی اجتماعی به‌عنوان مکمل کارآفرینی تجاری، جایگاه ویژه‌ای در ادبیات توسعه اجتماعی دارد. ماهیت کارآفرینی اجتماعی عبارت است از فعالیت‌های تعاونی مانند فعالیت‌های خیرخواهانه، خیریه، خیرخواهی و احساس مسئولیت در قبال مشکلات اقشار آسیب‌پذیر و محروم جامعه. ضرورت کارآفرینی اجتماعی در جامعه مدرن به جهت بن‌بست نظام سرمایه‌داری است. نظامی که با تأکید بر سودآوری شخصی و نادیده گرفتن حقوق و نیازهای طبقات آسیب‌پذیر، موجب تشدید فقر و محرومیت و افزایش شکاف بین طبقات در جامعه شده است.
ناکامی دولت و نهادهای تجاری در حل مسائل اجتماعی موجب این ضرورت شده است که امروزه جامعه برای رویارویی با مسائل پیچیده اجتماعی نیازمند کارآفرینی و خلاقیت اجتماعی باشد. کارآفرینی اجتماعی شامل برنامه‌های نوآورانه برای بهبود معیشت افرادی است که قدرت مالی ندارند و در استفاده از فرصت خدمات اجتماعی با محدودیت‌هایی مواجه هستند. این گروه از کارآفرینان خیرخواه، بر اساس ارزش‌ها و رسالت‌های ارزشی که به آن‌ها باور دارند، اقدام به ابتکار و نوآوری در تأمین اجتماعی برای رفع نیازهای جامعه میکنند (Gliedt, 2007). جوهر کارآفرینی اجتماعی، نوآوری داوطلبانه و نوع‌دوستانه با ترکیبی از حسن نیت است. این نوع کارآفرینان با هدف کسب رضایت درونی به دیگران خدمات می‌دهند. کارآفرینی اجتماعی فرآیندی است که در آن افراد، گروه‌ها و بخش‌های اجتماعی به‌طور داوطلبانه به‌منظور تولید ارزش با استفاده از دارایی‌ها و فرصت‌های اجتماعی خود فعالیت میکنند (Miri, 2006).
کارآفرینی اجتماعی، اقدامی نوآورانه برای حل مشکلات و مسائل اجتماعی است. کارآفرینان اجتماعی معمولاً از اقدامات نوآورانه برای ایجاد فرآیندهایی باهدف امنیت اجتماعی و بسیج منابع برای مقابله با مسائل اجتماعی استفاده میکنند. کارآفرینی اجتماعی به دنبال شناسایی نیازهای اجتماعی و جامعه است و در این مسیر با فراز و نشیب‌هایی مواجه شده است (Alvord, 2004). یکی از نمونه‌های کارآفرینی اجتماعی موفق، سازمان غیرانتفاعی Sekem است که در سال 1977 در مصر تأسیس شده است. این عنوان نام باستانی مصر به معنای انرژی خورشیدی است. بعدها این موسسه به یک شرکت چندمنظوره تبدیل شده و درآمد آن صرف آموزش بزرگ‌سالان، بهداشت و درمان اقشار آسیب‌پذیر شده است. همچنین در این موسسه تلاش‌های زیادی برای جلب اعتماد و حمایت کارآفرینی برای پیشبرد طرح‌های فقرزدایی صورت گرفته است. این مؤسسه اقدامات بشردوستانه متفاوتی را در عرصه بین‌المللی برای رفع فقر اجرا کرده و حائز جوایز متعددی در این زمینه شده است (Seelos, 2005).
3-2. کارآفرینی اجتماعی در اسلام
شواهد تجربی تأیید می‌کند که اقدامات خیرخواهانه ریشه در باورها، ارزش‌ها و فرهنگ اجتماعی مردم دارد. یک مطالعه در مورد تأثیر مذهب بر فعالیت‌های خیریه در کانادا تأیید کرد که اعتقادات مذهبی در گسترش امور خیریه و داوطلبانه مؤثر است. بر اساس این یافته‌ها، شهروندان کانادایی با اعتقادات مذهبی قوی در مقایسه با سایرین، مشارکت بیشتری در فعالیت‌های خیریه داشتند (Berger, 2006). بککر و همکاران (Bekkers, 2007) در مطالعه میدانی در مورد عوامل مؤثر در فعالیت‌های خیرخواهانه و نوع‌دوستانه دریافتند که ارزش‌های مذهبی و رفتارهای اخلاقی بسیار مهم و مؤثر در ایجاد انگیزه نسبت به چنین اقداماتی هستند (Bekkers, 2007). وانگ و گریدی (Wang, 2008) نیز در ارزیابی روابط بین اقدام داوطلبانه، سرمایه اجتماعی و کمک‌های خیرخواهانه دریافتند که اعتقادات مذهبی یکی از عوامل تعیین‌کننده اقدام داوطلبانه و افزایش کمک‌های خیرخواهانه و بشردوستانه است. بر اساس همین گزارش شهروندان متدین و معتقد، گرایش بیشتری برای کمک به افراد آسیب‌پذیر و معلول داشتهاند (Wang, 2008).
در یک مطالعه تطبیقی، مذاهب مختلف از نظر فعالیت‌های خیریه با هم مقایسه شدند که نشان داد پیروان مکتب اسلام در مقایسه با پیروان مذاهب دیگر به میزان بیشتری در فعالیت‌های نوع‌دوستانه و خیرخواهانه توجه داشتند (Salamon, 1997) ارزش‌ها و نمادهای دینی رایج در فرهنگ اسلامی مانند صدقه، توجه به فقرا و محرومان، نذورات، فداکاری، احسان و مهربانی با بندگان، اخوت، همکاری و مشارکت در وقف جهت اختصاص به امور خیریه نشان داده وجود قابلیت‌های گسترده کارآفرینی اجتماعی در اسلام است. دکتر بلین در مورد فداکاری در اسلام چنین می‌گوید: «در قرآن همیشه مردم به انفاق و احسان دعوت شده‌اند و سوره‌ای در قرآن نمی‌یابیم که از جوانه زدن جان یا مال در راه خدا سخن به میان نیامده باشد (بندرچی, 1387). آیات قرآن و بسیاری از روایات، با وعده عاقبتی نیک در بهشت، الهام‌بخش اقدامات بشردوستانه و خیرخواهانه برای مسلمانان است. علاوه بر این، خداوند نوع بشر را آفریده و از آن‌ها خواسته است که برای یکدیگر مفید باشند. پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم میفرمایند: «خداوند کسانی را که به فقرا و نیازمندان کمک میکنند، دوست دارد».
در حدیث قدسی آمده است: «خداوند فقط نماز آن دسته را قبول می‌کند که معتدل زندگی میکنند و به حیوانات و دیگر مخلوقات خدا آزار نمی‌رسانند، بر گناه اصرار نمی‌ورزند و با حال محزون خدا را می‌خوانند، با فقیران مهربان‌اند و نسبت به در راه ماندگان، بیوه‌ها و طبقات آسیب‌دیده با محبت برخورد میکنند». از این رو در چارچوب اعتقاد اسلام، اقدام خیرخواهانه و نوع‌دوستانه موجب جلب رحمت الهی رحمت است (Krafess, 2005).
اسلام ناب پیامآور صلح، دعوت‌کننده به صداقت و حسن نیت و زمینه‌ساز رفاه اجتماعی است. (Alioune, 2007). تحقق اصل عدالت اجتماعی در اسلام طبق دستور خداوند لازم است و در قرآن نیز این نکته تأکید میشود که برای فقرا و نیازمندان از مال و دارایی سایرین، سهم مشخص و حق معلومی وجود دارد. لذا از آنجایی که در چارچوب شریعت اسلام همه چیز متعلق به ذات خداوند است هر چه از مال و اموال که شامل حال بندگان میشود باید تکلیف شرعی خود که همان رعایت حق نیازمندان است را مورد توجه قرار دهند. همچنین بررسی روایات موجود در متون اسلامی بیان کننده این نکته است که خداوند متعال دوست دار بندگانی است که علاوه بر دعا و عبادت کلامی در میدان عمل به کارهای نیک پیشگام هستند و دو ویژگی ایمان و عمل صالح که در بسیاری از آیات قرآن در کنار هم مطرح شده است را با هم محقق کرده‌اند (Sami, 2006).
3-3. اسلام؛ پایگاه بسیار ارزشمند برای وقف و کارآفرینی اجتماعی پایدار
وقف، سابقه طولانی در فرهنگ و تمدن تاریخ بشر و ملل داشته است. نمونه‌هایی از آن را می‌توان در رفتار فراعنه مصر مشاهده نمود. مؤید این بیان اسنادی است که مشخص می‌کند در مصر قدیم اموال و زمین‌هایی را برای راهبان اختصاص داده‌اند. و در تمدن یونان باستان نیز نشانه‌هایی از وقف کتابخانه و مراکز آموزشی وجود دارد. همچنین در قبل از اسلام، وقف را می‌توان در فعالیت‌های خیریه پیامبران الهی و سیره ایشان مشاهده کرد. حضرت ابراهیم یکی از اولین بنیان‌گذاران همچنین خیراتی بودند و در دوران حیاتشان نهاد خیریه و امدادرسانی تأسیس شد. نكته اصلي اين است كه خيرخواهان با جاری کردن نیت وقف، براي هميشه از مالكيت آن اموال خارج میشوند و آن را صرف امور عام‌المنفعه میکنند (Bremer, 2004).
وقف به‌عنوان پدیدهای که استمرار صدقه از طریق آن امکان‌پذیر است در قدیم بین اقوام مختلف مرسوم بوده است، اما در اسلام به دلیل تأکید قرآن و روایات برای کمک به افراد ضعیف و مستمند، وقف بیش از پیش دارای اهمیت است. اگرچه در ادیان قدیم و بین ملل متحد وقفِ مال مرسوم بوده است، اما وقف در اسلام از موقعیت خاصی برخوردار بوده و آموزه‌های دینی بر این مهم تأکید دارند که این عمل بایستی باهدف جلب رضایت الهی صورت پذیرد (انجوی نژاد & امامی, تحولات قانونگذاری در بیع وقف و مبانی آن, 1383). تمدن اسلامی تأثیر بسزایی در ارزشمندسازی وقف داشته است و بسیاری از کشورهای غیر اسلامی از فرهنگ وقف در اسلام تبعیت کرده و گامهای بلندی در زمینه تخصیص اموال برای اهداف بشردوستانه برداشته‌اند. در حال حاضر، هزاران بنیاد خیریه فقط در آمریکا فعال هستند. سابقه وقف مالی و ملکی برای توسعه مراکز آموزشی برای اولین بار در جهان در ممالک اسلامی بوده است. دانشگاه اسلامی الازهر مصر نیز الگوی موفق دانشگاه در جهان است که بخش عمده‌ای از منابع مالی دانشگاه از محل عواید موقوفات بدست میآید. وقف در کشورهای غربی نیز رایج است و شهروندان مسلمان با تخصیص اموال خود در طرح‌های رفاه اجتماعی و حمایت از اقشار آسیب‌پذیر به وظیفه دینی خود اهتمام میورزند. این عمل خداپسندانه که در قالب تخصیص دائمی مال در امور خیریه است، نشان‌دهنده ظرفیت ایمان و اعتقاد مسلمین است (Kuran, 2001).
وقف در لغت به معنای به معنای ایستادن، ساکن بودن حبس کردن و در معنای فقهی حبس ما یملک و جلوگیری از نقل و انتقال آن به دیگری چه از طریق خرید و فروش و چه از طریق بخشش است (Astan ghods Razavi, 2008). وقف در اسلام به معنای حفظ مال و اختصاص آن برای تحکیم اهداف خیر است. معمولاً وقف شامل کالاها و دارایی‌های بادوام در عرصههایی نظیر: کشاورزی، تجاری، آموزشی و مسکونی یا با صورتهای جدیدی مانند سهام وقف است. وقف به معنای عدم استفاده شخصی از منفعت اختصاص‌یافته برای اهداف تعیین‌شده است. مالکیت اموال اختصاصی قابل انتقال به شخص دیگری نیست به جز در شرایط خاصی که نهایتاً باید منافع حاصل از آن به اهداف مورد نظر اختصاص یابد. تفاوت عمده وقف با صدقه و انفاق تخصیص دائمی یک امکانی است که موجب ایجاد خیر میشود. عملاً این ویژگی وقف باعث میشود این نفعی که میرسد قابلیت تکرار پذیری پیدا کند. شاید این عنوان که میگویند وقف صدقه جاریه است به خوبی تبیین کننده این خاصیت باشد و تفاوت وقف را با سایر اعمال خیر به خوبی روشن نماید (Sadeq, 2002).
3-4. سه نوع وقف در اسلام
- وقف دینی: اکثر مساجد جهان اسلام نوعی وقف دینی هستند که با حسن نیت در جهت پیشبرد اهداف عبادی و تأسیس شده‌اند. علاوه بر این، اموال اختصاص‌یافته به مساجد و مدارس علمیه نیز به نوعی وقف دینی هستند.
- وقف بشردوستانه: در وقف بشردوستانه، موارد وقف برای حمایت از فقرا و همچنین ترویج فعالیت‌های اجتماعی به عموم مردم تخصیص داده میشود. کتابخانه‌ها، مراکز آموزشی، مراقبت‌های بهداشتی، مراقبت از حیوانات، مراقبت از محیط‌زیست، فعالیت‌های توسعه فضای سبز و جاده‌ها از جمله مثالهای این دسته هستند.
- وقف خانواده: سومین نوع وقف به وقف از سوی والدین به فرزندان و وارث اشاره دارد. به‌طوری که درآمد اضافی برای افراد فقیر هزینه شود.
4- روش پژوهش
4-1. معرفی روش تحلیل مضمون
يكي از روشهاي ساده و كارآمد تحليل كيفي، تحليل مضمون[1] است. در واقع، تحليل مضمون، اولين روش تحليل كيفي است كه پژوهشگران باید ياد بگيرند. اين روش، مهارتهاي اساسي مورد نياز براي بسياري از تحليل‌هاي كيفي را فراهم مي‌كند (Holloway, 2003). تحليل مضمون، يكي از مهارتهاي عام و مشترك در تحليل‌هاي كيفي است؛ به همين دليل، بوياتزيس[2] (Boyatzis, 1998)، آن را نه روشي خاص بلكه ابزاري مناسب براي روشهاي مختلف، معرفي مي‌كند. ريان[3] و برنارد[4] (Ryan, 2000) نيز كدگذاري مضامين را فرايند پيش‌نيازِ تحليل‌هاي اصلي و رايجِ كيفي، معرفي مي‌كنند تا روشي منحصربه‌فرد و خاص. اما به عقيده براون[5] و كلارك[6] (Braun, 2006) تحليل مضمون را بايد روش ويژه‌اي در نظر گرفت كه يكي از مزاياي آن، انعطاف‌پذيري است.
تحلیل مضمون، روشی برای شناخت، تحلیل و گزارش الگوهای موجود در داده‌های کیفی است. این روش، فرایندی برای تحلیل داده‌های متنی است و داده‌های پراکنده و متنوع را به داده هایی غنی و تفصیلی تبدیل می‌کند (Braun, 2006). تحلیل مضمون، صرفاً روش کیفی خاصی نیست بلکه فرایندی است که می‌تواند در اکثر روش‌های کیفی به کار رود. به طور کلی، تحلیل مضمون، روشی است برای:
- الف) دیدن متن
- ب) برداشت و درک مناسب از اطلاعات ظاهراً نامرتبط
- ج) تحلیل اطلاعات کیفی
- د) مشاهده نظاممند شخص، تعامل، گروه، موقعیت، سازمان و یا فرهنگ
- تبدیل داده‌های کیفی به داده‌های کمی(Boyatzis, 1998)
4-2. اجرای روش
ابتدا یک جدول که نشان دهد از متن چگونه استنتاج شده است (3 پاراگراف از 3 متن مختلف کافیست. باید این کدزنی ها جوری باشند که مثلا یکی از باکس های خردِ شکل شماره 2 را تایید کنند.)
جدول 1: نمونه فرایند کدزنی
| کد | عین متن (منبع) | مضمون پایه | مضمون سازمان دهنده | مضمون فراگیر |
| MW11 | مسئولیت پذیری اجتماعی یکی از آن دلایلی هست که هم انگیزه افراد و هم به عنوان وظیفه ای اجتماعی برای شرکت هایی مانند شرکت ماست. شاید بعضی فکر کنند که مسئولیت اجتماعی برای شرکت ها یک تبلیغ است، بله تبلیغ است ولی نه تبلیغ تجاری ، تبلیغ انسانیت و ارزش های اخلاقی است. تبلیغ این است که بنده اگر چرخ زندگی و کارخانه ام میچرخد باید بدانم نباید نسبت به هموطن و هم نوع خود بی تفاوت باشم. عزت ملی در گرو حفظ عزت تک تک اعضای این مرز و بوم است | مسئولیت پذیری اجتماعی | جنبه‌های اجتماعی | انگیزه های وقف |
| MW31 | نکته دیگر آن است که دانشجویان رشته های علوم انسانی عموماً بیشتر ضرورت این جور کارها را درک میکنند. البته که عادی است. آن ها بیشتر در معرض مسائل و مشکلات اجتماع هستند. آسیب ها و نیازها را بهتر درک میکنند و این منجر به همدردی بیشتر میشود. ماحصل این همدردی مشارکت بیشتر در امور خیریه و وقف میشود. | رشته تحصیلی | جنبه‌های دانشی و اقتصادی | |
| MR11 | تفاوت هایی که در تیپ شخصیتی افراد وجود دارد بر نوع دغدغه های آن ها اثر مستقیم دارد. به عنوان مثال میل افعال خیرخواهانه در برون گراها بیش از درون گراهاست، آن هایی که اجتماعی ترند بیشتر پی حل آسیب های اجتماعی میروند و به نحوی دوست دارند اگر قرار بر شادی است همه کنار هم شاد باشیم. | روحیه شاد و اجتماعی داشتن | جنبه‌های فردی | |
| HIS1
|
در روایتی از امام صادق (ع) نقل است که قطعه زمینی از طرف پیامبر(ص) به حضرت علی (ع) به عنوان غنیمت رسید. ایشان در این زمین چاهی می کند که به آب می رسد، سپس زمین را وقف در راه ماندگان خانه خدا و حاجیان می کند و عنوان می کند که ملک را به صورت کامل تسلیم کرده است و قابل ارث، خرید، فروش و بخشش نیست. | آیات و روایات | اعتقادات مذهبی |
بعد باید تاکید شود که به طریق مشابه متون کدزنی شدند و تعداد 86 کد استخراج گردید. این مضامین اولیه غربالگری شده و در گروه های کلی تری سامان دهی شدند. جدول ذیل نحوه کدزنی های سطح بالاتر را نشان می‌دهد:
جدول 2: نمونه کدها
| کدها | مضامین پایه | مضمون سازمان دهنده | مضمون فراگیر |
| HIS1-HIA1-HIS4-HIS3- MW12- MW13- MP26- MP35- MMA19 | ایمان | اعتقادات مذهبی | عوامل تعیین کننده انگیزه های حرکت به سمت وقف |
| MW15-MP11- MMO23- MW55- MP21- MP33- MMA18- MMA31 | کسب ثواب | ||
| -HIS2-HIB1-HIB2-HIH1- MW56- MMA32 | آیات و روایات | ||
| MW17- MP12- MW51- MP23- MP34- MMA17 | ارزش‌های اخلاقی | ||
| MW43 -MMO22- MW53- MP22- MMA15 | اهل سخاوت بودن | جنبه‌های فردی | |
| MR34- MW41- MP13- MW54- MMA33 | شهرت طلبی | ||
| MR11- MR23- MW52- MP24 | روحیه شاد و اجتماعی داشتن | ||
| MR14- MR24- MW34- MMO21 | سطح تحصیلات | جنبه‌های دانشی و اقتصادی | |
| MR16- MR23- MW31- MMO13 | رشته مورد مطالعه | ||
| MR13- MR21- MW33- MMO12 | شغل | ||
| MR15- MR22- MW32- MP16-MMO11 | سطح درآمد | ||
| MW14- MW42- MW11- MMO32- MP32-MMA11- | مسئولیت پذیری اجتماعی | جنبه‌های اجتماعی | |
| MR33- MW12- MMO31- MP25- MMA13 | آموزشهای عمومی | ||
| MW15- MR31- MMO33- MP27- MMA12 | وجدان اجتماعی | ||
| MR32- MW13- MP15- MMO25- MMA14 | محیط و نوع تربیت خانوادگی | ||
| MW16- MR12- MW14- MP14- MMA34 | میهن پرستی و غیرت ملی | میهن پرستی و غیرت ملی |
5- بحث و ارائه‌ی یافته‌ها
مطالعات و شواهد نشان داده است که اقدامات بشردوستانه و فعالیت‌های خیریه در همهی کشورها، و آیینهای مختلف مورد توجه بوده میباشد اما این مهم در اسلام از تأکید و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و مکتب اسلام با تأکید بر نوع‌دوستی، احساس مسئولیت در قبال کیفیت زندگی شهروندان فقیر و آسیب‌پذیر و توجه دادن به ارزش‌های اخلاقی به خیرخواهی در قالبهای مختلفی نظیر وقف توصیه نموده و اهتمام به امور مسلمین را تکلیف شرعی میداند. نتیجه تحقیقات نشان می‌دهد که عوامل دینی مانند ایمان و ارزش‌های اخلاقی، عوامل فردی مانند لطافت روحی، روحیه سخاوت، پایگاه شغلی، سطح درآمد، سطح تحصیلات و عوامل اجتماعی مانند نوع آموزشهای عمومی، محیط زندگی، الگوهای رفتاری خانواده و وجدان اجتماعی از مؤلفه‌های تعیین‌کننده اقدامات خیریه از جمله وقف است. مجموع همین اقدامات خیریه است که زمینه‌ساز پیشرفت کشور و بهرهمندی محرومین از خدمات اجتماعی و فرصت‌های رشد میشود (Sakhori, 2007).
در شکل 2، نتیجه مطالعاتی در خصوص تصویر سنت وقف در افکار و اذهان عمومی بررسی شده است. در جامعه اسلامی، شهروندان مؤمن و متدین، وقف و انفاق را وسیله‌ای برای جلب رضایت خداوند می‌دانند و با عنایت به دستورات اکید خداوند در قرآن و سیره معصومین علیهم‌السلام بر اساس فطرت خیرخواه و میل درونی در جهت کمک به دیگران، مشتاقانه بخشی از اموال خود را برای مسلمانان تخصیص می‌دهند و آن قسمت از دارایی خود را برای همیشه از دارایی‌های خود حذف شده میبینند. علاوه بر جنبه‌های اعتقادی؛ عناصر مهم دیگر عبارتند از: ارزش‌های اخلاقی، کمال‌جویی، شهرت‌طلبی، تعلق اجتماعی، نیاز به احترام و… .
اگرچه که در وقف و سایر اقدامات خیریه آگاهی و حس مسئولیت اجتماعی و صدق نیت مؤثر است اما درمورد میزان ارزش موراد جمعآوری شده جهت نیات خیرخواهانه، یافته‌های تجربی تأیید میکنند که نوع‌دوستی و خیرخواهی ارتباط معناداری با سطح درآمد، تحصیلات و پایه شغلی افراد دارد. به نحوی که هر چه درآمد مردم بیشتر باشد فرصت‌های خیرخواهانه بیشتر میشود. بیشتر منابع جمع شده با اهداف خیریه در کشورهای اسلامی توسط افراد ثروتمند اهدا شده است. به همین نسبت سطح درآمد شهروندان نیز متأثر از سطح تحصیلات و جایگاههای شغلی ایشان است. خلاصه علل اثرگذار در انجام امور خیریه خصوصاً وقف و آثار و نتایج این اقدامات در شکل 2 نشان داده شده است (Krafess, 2005; Jennifer., 2004; Sami, 2006).
5-1. وقف و تأثیر آن در توسعه و رفاه اجتماعی ایرانیان
در آموزه‌های اسلامی، همانطور که تلاش برای دستیابی به مال مشروع و حلال، نوعی عبادت است، سازوکارهای فقرزدایی و توزیع ثروت از جمله صدقه، توجه به فقرا و یتیمان، احسان و انفاق به اقشار آسیب‌پذیر نیز از مصادیق عبادت بوده و ضمن تطابق با فطرت انسانی، رضایت الهی را به دنبال خواهد داشت. در این میان سنت مهم وقف، ظرفیت و پشتوانه قوی فرهنگ اسلامی برای ارتقا و رشد جوامع اسلامی است. تجربه وقف در کشورهای اسلامی نشان داده است که عوائد حاصله از محل موقوفات می‌تواند به اهداف مرتبط پیشرفت کشورها منجر شود. به‌عنوان مثال خدمات شهری، آموزش، بهداشت و درمان از شاخص‌های پیشرفت هر کشوری است که گسترش فرهنگ وقف در زمینه‌های آموزشی، بهداشتی و رفاه اجتماعی تأثیر بسزایی در ارتقای این شاخصها دارد (سامی، 1385). در مالزی شواهد نشان داده است که وجود موقوفات متعدد در زمینه‌های بهداشت و درمان، آموزش و پرورش و همچنین اقتصاد موجب پیشرفت این کشور شده و مواردی مانند تقویت جریان مسکن تعاونی، ایجاد و تقویت شرکت‌های صنعتی، راه‌اندازی کتابخانه‌ها، افزایش تعداد آزمایشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و… که بخش عظیمی منابع آن از محل عوائد موقوفات این کشور بوده است موجب تأثیر مستقیم در رشد اقتصادی و تولید ناخالص داخلی این کشور شده است (Arif, 1991).
وقف به‌عنوان یک نهاد خیرخواهانه اسلامی برای تحقق اهدافی است که دارایی‌ها و اموالی از سوی واقف برای آن اختصاص‌یافته است. در کشورهای اسلامی موضوعات زیادی وجود دارد که از طریق عوائد حاصل از موقوفات به بهره‌برداری میرسد. نتایج وقف را می‌توان در آینه بهره‌برداری بسیاری از پروژه‌های بشردوستانهی فرهنگی، اقتصادی، بهداشتی، آموزشی-تربیتی و رفاه اجتماعی مشاهده نمود. وقف آب چشمه برای مصارف عمومی، ساختن خانه برای محرومان، حفظ پل‌ها، هزینه تشییع جنازه و امورات مردگان فقیر، کمک به معلولان، تأمین هزینه ازدواج جوانان نیازمند، نگهداری ایتام و سالمندان و… صرفاً گوشهای از تنوع بالای نیات واقفین در جهت امور خیریه است (Krafess, 2005).
در بسیاری از کشورهای اسلامی بخش‌های قابل‌توجهی از برنامه‌های حاکمیت بر اساس منابع و دارایی‌های اختصاص داده شده به موقوفات انجام شده است (Sadeq, 2002).
- خدمات آموزشی مانند احداث مدارس و همچنین کالج‌ها و مراکز آموزش عالی (به‌عنوان مثال در بنگلادش بیش از 8000 مؤسسه آموزشی بر اساس موقوفات تأسیس شده است).
- ساخت خانه و مراکز نگهداری از ایتام و مردم بدون سرپناه و ارائه امکانات زندگی و فراهم آوردن امکان تحصیل رایگان برای آن‌ها
- احداث مساجد و مراکز عبادی و همچنین مؤسسات فرهنگی و خدماتی (حدود 120 هزار مسجد از طریق وقف در بنگلادش تأسیس شده است و فعالیت‌های آموزشی در این مساجد به صورت رایگان ارائه میشود.)
- راه‌اندازی و تقویت کلینیک‌ها و مراکز بهداشتی درمانی. (بنیاد همدرد مبتنی بر داروهای گیاهی در کراچی الگوی موفقی از بهره‌گیری از ظرفیت کمک و خیرات مردمی است. این کلینیک از دانشگاه کراچی و امدادگران پاکستان، هند و بنگلادش حمایت مالی می‌کند و خدمات پزشکی را در اختیار اقشار آسیب‌پذیر قرار می‌دهد.)
- احداث فروشگاه‌ها و مراکز تجاری که منابع حاصله از این مراکز مجدداً برای امور عام‌المنفعه و پروژه‌های خیریه اختصاص مییابند.
- سایر حوزهها از جمله مسکن، کشاورزی، شرکت‌های سهامی و…
علاوه بر این‌ها، وقف می‌تواند در برنامه‌های فقرزدایی و تحقق برنامه‌های جامع مؤثرتر باشد. در گذشته برای ساخت و تجهیز حرمها، نگهداری و ایجاد مراکز آموزشی و بهداشتی، تهیه غذای فقرا از عوائد موقوفات استفاده می‌شد، اما اکنون وقف علاوه بر موارد فوق در تأمین آب شرب مناطق شهری یا روستایی، امنیت کشور، گسترش علم و… مؤثر است و این نشان‌دهنده افزایش آگاهی واقفین نسبت به موضوعات جدید و اولویتدار است. آگاهی بخشی افکار عمومی نسبت به مسائل اصلی جامعه و هدایت نیات واقفین می‌تواند بیش از پیش ظرفیت وقف را در خدمت پیشرفت کشور قرار دهد (Cizakca, 1995).
در جمهوری اسلامی ایران به‌موازات سایر کشورهای اسلامی مصادیق زیادی از منفعت‌ها و اموالی وجود دارد که در قالب وقف به امور عمومی اختصاص داده میشود و به یقین می‌توان ادعا کرد که سنت وقف توانسته است به محرومان کمک شایانی کند. فرهنگ کارآفرینی اجتماعی در ایران، ارزش نوع‌دوستی و تکالیف شرعی را در هم آمیخته است و دوچندان موجب گسترش برکات حاصل از خیرخواهی در ایران شده است. عقیده اسلامی الهام گرفته از عمل خیر است و در تعامل با روحیات بشردوستانه موجب رشد و آبادانی کشور میشود. نمونهای از هزاران نیت صادق واقفین ایرانی، ساختن صد هزار کلاس درس و اختصاص آن به فعالیت‌های آموزشی است. بر اساس آمار رسمی از نیات خیرخواهانه در حوزه مدرسه‌سازی نشان می‌دهد که خیرین مدرسه‌ساز ایران مشارکت زیادی را در این حوزه جلب کرده‌اند و زحمات سنگینی را از دولت و وزارت آموزش و پرورش گرفته‌اند که در مجموع 33 درصد مدارس کشور با حسن نیت خیرین مدرسه‌ساز کشور ساخته شده است[7].
ساخت، بهره‌برداری و مدیریت بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها با کمک‌های خیرخواهانه و وقف آن به بیماران نیازمند و مستحق و خدمات پزشکی رایگان یا با مالیات پایین در مقایسه با بیمارستان‌های بخش خصوصی، نمونه دیگری از فرهنگ و سنت نیکوکاری است. در میان مسلمانان ایران به‌عنوان مثال، بیمارستان تخصصی رضوی مشهد، نماد برجسته اراده خیرخواهانه و الهام گرفته از آموزه‌های مکتب اسلام در حمایت از کرامت انسانی در قالب وقف است[8]. با ترویج فرهنگ احسان، انفاق و سنت وقف می‌توان بخشی از نیازهای آموزشی، بهداشتی و رفاهی جامعه آسیب‌پذیر را تأمین کرد و بخشی از رشد و پیشرفت کشور را متضمن شد.
نکته قابل‌توجه در استفاده از وقف در ایجاد رفاه اجتماعی این است که وقف به تنهایی و بدون مشارکت بخش خصوصی و دولتی نمی‌تواند تأثیر قابل‌توجهی ایجاد نماید. بخش قابل‌توجهی از موقوفات مرتبط با واقفین بزرگی است که در بخش خصوصی فعالیت میکنند و مشارکت آن‌ها در فعالیت‌های خیرخواهانه می‌تواند زمینه تاثیرگذاریهای کلان شود. از طرفی دولت می‌تواند با معافیت‌های مالیاتی، ایجاد مزایا، تسهیلات و سایر سیاست‌ها زمینه ترغیب مردم و واقفین بزرگ را در انجام فعالیت‌های خیرخواهانه و ارتقاء آمار ثبت وقف جدید در کشور فراهم آورد. همچنین دولت می‌تواند با حمایت از تشکلها و مؤسسات خیریه و تسهیل قوانین و مقررات حوزه وقف و امور خیریه از این ظرفیت بزرگ در راستای پیشرفت کشور استفاده نماید. نسبت سه وجهی دولت، بخش خصوصی(مبتنی بر سرمایه‌داری اسلامی) و بخش سوم(فعالیت‌های مردمی،داوطلبانه و خیرخواهانه) تأثیرات همه‌جانبه‌ای بر رشد اقتصادی و پیشرفت جوامع اسلامی داشته است. در الگوهای چندبعدی توسعه نیز که مورد توجه کشورهای غربی است، وقف یکی از نهادهای مهم اسلامی است که نوع‌دوستی و عدالت اجتماعی را در راستای ارتقای نوآوری و کارآفرینی اجتماعی به کار میگیرد (Brown, 2006).
6- نتیجه‌گیری
در این مقاله سعی شده است اهمیت وقف و استفاده از برکات آن در عرصه‌های پیشرفت کشورها نشان داده شود. تجارب عینی کشورهای اسلامی نشان داده است که وقف توانسته است در توزیع ثروت در جامعه مؤثر واقع شود و موجب مصرف منابع مالی و دارایی‌ها در راستای اهداف بشردوستانه و گسترش فرصت‌های دسترسی اقشار آسیب‌پذیر به زیرساخت‌های اصلی شود. در فرهنگ اسلامی، وقف به‌عنوان صدقه جاریه یکی از الگوهای کارآفرینی موفق در اسلام است که مستلزم استفاده هم‌زمان از مهارت‌های تجاری و نوآوریهای کارآفرینانه و استفاده از سود حاصل از آن برای رفع فقر و رفاه اجتماعی است. همچنین با توسعه فعالیت‌های وقف و خیریه، هزینه‌های دولت کاهش می‌یابد و نیازهای اساسی جامعه در زمینه‌های آموزشی و تربیتی، آموزش عالی، بهداشت و درمان و… که بار سنگینی بر دوش دولت است، می‌تواند توسط مردم خداجو در بستر سازمان‌های مردم‌نهاد انجام شود. این مهم که تجلی نقش‌آفرینی مردم در حل بخشی از مسائل مردمان کشور است موجب پیشرفت کشور و تقویت بخش دولتی و خصوصی کشور خواهد شد.
7- منابع و مآخذ
انجوی نژاد, س., & امامی, م. (1383). تحولات قانونگذاری در بیع وقف و مبانی آن. پژوهش‌های حقوق تطبیقی, 8(3), 153-179.
بندرچی, م. (1387). وقف از دیدگاه تاریخی و اصطلاح شناسی فقهی. دادرسی, 67, 10-14.
Alioune, N. (2007). Islamic charities in switzerland and the practice of zakat. بازیابی از www.se1.isn.ch/serviceengine/FileContent?…&lng=en.
Alvord, S. H. (2004). Social entrepreneurship and societal transformation. The Journal of Applied Behavioural Science, 40(3), 260-282.
Arif, M. (1991). The Islamic Voluntary Sector in Southeast Asia. Institute of Southeast Asian Studies. Singapore: J.KAU: Islamic Econ.
Astan ghods Razavi. (2008). what is Waqf? The portal of Astan Ghods Razavi. بازیابی از http://www.aqrazavi.org
Austin, J. S.-S. (2006). Social and Commercial Entrepreneurship: Same Differentor Both? Entrepreneurship Theory and Practice. Blackwell Publishing Limited.
Bandarchi, M. (2008). Waqf from the historical and Pseudoxantoma perspective. . Mizan monthly.
Bekkers, R. W. (2007). Generosity and Philanthropy: A Literature Review. بازیابی از www.fss.uu.nl/soc/homes/bekkers/generosity
Berger, I. E. (2006). The Influence of Religion on Philanthropy in Canada. School of Business Management. Ryerson University.
Boyatzis, R. E. (1998). Transforming qualitative information: Thematic analysis and code development. sage.
Braun, V. a. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative research in psychology, 3(2), 77-101.
Bremer, J. (2004). Islamic Philanthropy: Reviving Traditional Forms for Building Social Justice. CSID Fifth Annual Conference, Defining and Establishing Justice in Muslim Societies, 28-29.
Brown, R. &. (2006). Islamic Philanthropy and the Evolution of Social Entrepreneurship in South East Asia. بازیابی از www.rhul.ac.uk/management/News-andEvents/seminars/Islamic_Philanthropy_Abstract_nov07.
Cizakca, M. (1995). Cash Waqfs of Bursa. Journal of Economic and Social History of the Orient, 38(3), 1555–1823.
Dees, J. G. (2001). Enterprising Nonprofits: A Toolkit for Social Entrepreneurs. New York: John Wiley & Sons, Inc.
Gliedt, T. &. (2007). Green Community Entrepreneurship: Creative Destruction in the Social Economy. International Journal of Social Economics, 34(8), 538-553.
Holloway, I. a. (2003). The status of method: flexibility, consistency and coherence. Qualitative research 3,, 3(3), 345-357.
Jennifer. (2004). Islamic Philanthropy: Reviving Traditional Forms for Building Social Justice. CSID Fifth Annual Conference, Defining and Establishing Justice in Muslim Societies, 28-29.
Krafess, J. (2005). The influence of the Muslim religion in humanitarian aid. International Review of the Red Cross, 87(858), 327-342.
Kuran, T. (2001). The Provision of public goods under islamic law: origins, impact, and imitations of the Waqf system. Law & Society Review, 35(4), 841-897.
Miri, A. (2006). Social Entrepreneurship: a review of the political and social field., 19(72).
Ryan, G. W. (2000). Data Management and Analysis Methods. Handbook of qualitative research, 2, 769-802.
Sadeq, A. M. (2002). Waqf, perpetual charity and poverty alleviation. International Journal of Social Economics, 29(1/2), 135-151.
Sakhori, A. (2007). Theoretical and experimental study of humanitarian action. Quarterly Domestic Policy. 1(2).
Salamon, L. M. (1997). The Third World’s Third Sector in Comparative Perspective. The Johns Hopkins University Institute for Policy Studies. All Rights Reserved. بازیابی از www.undp.org.sa/pages/news/2007/HDR_07/Useful_Docs/En_Country_FactSheet
Sami, H. (2006). Muslim Philanthropy and Social Security: Prospects, Practices, and Pitfalls. University of Technology, 9-12.
Seelos, C. &. (2005). Social Entrepreneurship: Creating New Business Models to Serve The Poor. Business Horizons, 48, 241-246.
Wang, L. &. (2008). Social Capital, Volunteering, and Charitable Giving. Voluntas.
Weerawardena, J. (2006). Investigating Social Entrepreneurship: A Multidimensional Model. Journal of World Business, 41(1), 21-35.
[1] Thematic Analysis
[2] Boyatzis
[3] Ryan
[4] Bernard
[5] Braun
[6] Clarke
[7] روزنامه کیهان، 1385
[8] بیمارستان تخصصی رضوی مشهد، 1387
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.