بررسی تأسیس و کارکرد آموزشگاه‌های فنی و حرفه‌ای وابسته به سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی در دورة پهلوی دوم (1357-1336)

الهام ملک‌زاده

دانشیار گروه تاریخ اجتماعی، پژوهشکده تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

elhammalekzadeh@ihcs.ac.ir

1         چکیده

هدف پژوهش حاضر بررسی چگونگی تأسیس و کارکرد آموزشگاه‌های صنعتی وابسته به سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی در دورة پهلوی دوم (1357-1326) است. در پاسخ به این سؤال که سازمان مذکور با چه هدفی به تأسیس این آموزشگاه‌ها پرداخت و این مؤسسات چه کارکردی داشتند؟ نگارنده با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی با تکیه‌بر اسناد و گزارش‌های موجود به اثبات این فرضیه پرداخته است که سازمان در راستای استمرار پروژة صنعتی‌شدن کشور که از دورة پهلوی اول آغاز شده بود و نیز به‌منظور تربیت کارگر ماهر و نیمه ماهر فنی و صنعتی برای اشتغال در مراکز صنعتی موجود به تأسیس آموزشگاه‌های فنی و حرفه‌ای در کلان‌شهرهای ایران پرداخت و این اقدام در راستای برنامه‌های عمرانی کشور در خلال دهه‌های 1350-1330 و انقلاب سفید انجام یافت.

واژگان کلیدی: سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی، آموزشگاه فنی و حرفه‌ای، صنعتی‌شدن، کارگر صنعتی.

2         مقدمه

نخستین تلاش‌ها برای آموزش فنی و حرفه‌ای در ایران، به اعزام محصلان ایرانی به فرانسه و انگلستان و روسیه در دوران ولایتعهدی عباس‌میرزا باز می‌گردد. اولین مدرسۀ فنی ایران با هدف تربیت کارگر متخصص فنی نیز مدرسة فلاحت مظفری (1319 ق ) بود. اما تاًسیس مدرسة صنعتی ایران و آلمان در سال 1325 ق، فراگیرترین تأثیر را بر آموزش فنی و حرفه‌ای در ایران باقی گذارد. در سال 1308 ش، وزارت معارف با کمک مربیان آلمانی «هنرسرای عالی تهران» را به‌عنوان مرکز آموزش مربیان فنی و حرفه‌ای ایجاد کرد. (Arasteh, 1969: 43) در دوران رضاشاه، وزارتخانه‌های متعددی، با هدف «تربیت کارکنان واجد شرایط» به تأسیس آموزشگاه‌ها و مدارس فنی و حرفه‌ای پرداختند. با وجود فرمان تعطیلی تمام مدارس خارجی و اقلیت‌ها در ایران، تنها مدرسة صنعتی ایران و آلمان توانست از گزند این فرمان در امان باشد. از دهة 1310 ش، آموزشگاه‌های فنی وحرفه‌ای دیگری با ‌عنوان «هنرستان» در تهران، تبریز؛ شیراز و مشهد تأسیس شدند. سازمان‌های دولتی نظیر راه‌آهن، پست، تلگراف، بانک ملی، پلیس و ارتش و شرکت نفت  هم اقدام به تأسیس مؤسسات نیمه حرفه‌ای برای تربیت کارکنان خود گرفتند. به گونه‌ای که غالب آموزشگاه‌های فنی و حرفه‌ای و مدارس عالی تا پیش از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم، به‌طور مستقیم با پروژة صنعتی‌شدن و رشد صنعتی و فنی کشور مرتبط بودند.(idem: 41-63)

در سال‌های نخست سلطنت پهلوی دوم، آموزشگاه‌ها و مدارس فنی و حرفه‌ای به آرامی گسترش یافتند. از دهة 1340 ش، با رشد شتابان صنعتی‌شدن کشور و اولویت بخشی به آموزش فنی و حرفه‌ای در برنامه‌های عمرانی و تثبیت اصل چهاردهم انقلاب سفید که به انقلاب اداری و آموزشی معطوف بود، توسعة آموزشگاه‌های فنی و حرفه‌ای در دستور کار حکومت قرار گرفت. سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی که تحت سیطره کامل حاکمیت قرار داشت، از جمله مؤسسات خیریه وابسته به دربار بود که در همین راستا و با هدف مشارکت در پروژة صنعتی‌شدن و به‌منظور تربیت نیروی انسانی ماهر و نیمه ماهر از اواسط دهة 1330 ش، در پی تأسیس و گسترش آموزشگاه‌های فنی و حرفه‌ای در ایران برآمد. موضوعی که حاصل مقاله حاضر خواهد بود.

گسترش آموزشگاه‌های فنی و حرفه‌ای، نماد رشد صنعت در سایۀ تربیت کارگر فنی طی دو دهه1340 و 1350 ش

با دگرگونی وضعیت سیاسی و اقتصادی ایران پس از کودتای 28 مرداد 1332 ش، برخلاف دکترین اقتصاد منهای نفت، اقتصاد ایران متکی به درآمد نفت شد و به‌سرعت به گسترش مناسبات ایران و آمریکا انجامید که با روی کار آمدن دولت زاهدی و امضای قرارداد کنسرسیوم نفت، این کشور برای برطرف کردن فوری مشکلات مالی ایران اعتبارات و وام‌های بلاعوض متعددی را تخصیص داد. چنان‌که ایران از نظر دریافت این نوع کمک‌ها، در میان کشورهای آسیایی، مقام پنجم یافت (اداره چهارم سیاسی وزارت امور خارجه، 1355: 28). این امر موجب شد تا اندازه‌ای از شدت مضیقه ارزی کاسته شود و اوضاع مالی و ارزی کشور بهبود یابد. (برآوردیان، 1347: 76-79)

در پی کمک‌های فنی آمریکا، مطابق برنامه آموزشی اداره همکاری‌های فنی ایالات متحده (T.C.A.) مطالعاتی دربارة وضعیت آموزش فنی و حرفه‌ای در ایران آغاز و طی همکاری یک کمیته مشترک آموزش حرفه‌ای وزارت آموزش و پرورش، سازمان اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) و مشاوران آمریکایی شروع به توسعه برنامه‌های آموزشی صنعتی نمودند. در سال 1334ش، «انستیتوی فنی تهران» جهت آموزش تکنسین‌های صنعتی و مربیان فنی و حرفه‌ای تأسیس شد. (Kāẓemīpūr, idem)، همان ایام برنامه عمرانی هفت ساله دوم در هشتم اسفند 1334 ش، به تصویب مجلس شورای ملی رسید. (برآوردیان: 112) تداوم اجرای این برنامه‌های عمرانی مقارن شد با آغاز موج جدید صنعتی‌شدن کشور.

در برنامة سوم عمرانی کشور که نخستین برنامة آموزشی جامع در ایران بود، از اولویت دادن به آموزش ابتدایی و تخصیص 50 درصد بودجه آموزش به برنامه‌های آموزش ابتدایی و سوادآموزی سخن رفت و هرگونه افزایش شمار دانشگاه‌های موجود به کلی نفی می‌شد. برای افزایش حداکثری ثبت نام در مدارس ابتدایی، طول دورة ابتدایی از شش سال به پنج سال کاهش یافت و یک برنامة متوسطه سه ساله با عنوان مقطع «راهنمایی» جهت ورود بیشتر دانش‌آموزان به مدارس عالی فنی و حرفه‌ای ایجاد شد تا مسئله کمبود کارگر در بنگاه‌های اقتصادی رفع و به کاهش رقابت دانش‌آموزان رشته‌های نظری برای پذیرش در دانشگاه‌ها بیانجامد. (Menashri, 1992: 184and Sakurai, 2013: 66)

در سال 1336 یا 1337ش/1958 م، «اداره کل تعلیمات فنی» در وزارت فرهنگ (آموزش و پروش بعدی) تأسیس شد و مسئولیت ایجاد تعدادی مدارس کشاورزی، صنعتی، تجاری و تربیت منشی در پایتخت و شهرستان‌ها را عهده‌دار شد. «شورای عالی فرهنگ» هم وظیفه اداره مدارس فنی و حرفه‌ای کشاورزی و سایر مدارس حرفه‌ای را بر عهده گرفت، و دوره آموزشی سه ساله راهنمایی را ایجاد کرد. با توجه به نیازهای محلی، این دوره‌ها رشته‌هایی چون جوشکاری، مکانیک خودرو، نجاری، ساخت و ساز، رنگ‌رزی و پارچه بافی را پوشش دادند. طی سنوات 1338 و1339 ش/ 1960 م، شورای عالی قوانینی دربارة مدارس تجاری به تصویب رساند که برنامه‌های آموزشی و دوره‌های تحصیل برای دانش‌آموزان دختر را در رشته‌های طراحی لباس و خیاطی، هنر آشپزی، کار منشی‌گری و مانند آن مشخص می‌کرد. (Kāẓemīpūr, idem)

در بازه زمانی سال‌های 1344-1346ش، با هدف جذب بیشتر دانش‌آموزان مدارس متوسطه به آموزش فنی و حرفه‌ای، جهت پاسخ‌گویی به تقاضای روزافزون تکنسین‌ها و کارگران ماهر در روند رشد سریع اقتصادی ایران اقداماتی انجام شد تا توانایی‌های علمی یا فنی و حرفه‌ای دانش‌آموزان و هدایت آنان به انتخاب آموزشگاه‌ها و مدارس فنی و حرفه‌ای کشف و عملی شود.(Kāẓemīpūr, idem) هرچند که تا پیش از انقلاب اداری و آموزشی متاثر از اصل دوازدهم انقلاب سفید، هنرجویان آموزشگاه‌های فنی و حرفه‌ای کشور، تنها 3% از کل دانش‌آموزان ایران را تشکیل می‌دادند. (بورس، دورة اول، ش 30، 1 بهمن 1344: 96)

در آستانه نخستین دهة انقلاب سفید (1341-1340 ش) نیز در سراسر کشور تنها چند باب مدرسة فنی و حرفه‌ای و حدود 8000 هنرجو در رشته‌های محدود وجود داشتند (هاشمیان، ش81، بهمن 1353: 260) که در این زمان،  علاوه بر تشریح اصل دوازدهم ( انقلاب اداری و آموزشی)، بخشی از مفاد آن بر «طرح آموزش متوسطه نظری و فنی و حرفه‌ای با شور و خلاقیت و انعطاف بیشتر برای پیشبرد پیشه‌وری و جذب به رشته‌های فنی و حرفه‌ای» متمرکز شد. (پهلوی، 2007: 133) لذا با هدف حداکثر امکان رشد استعدادهای آموزش فنی و حرفه‌ای، نظام جدید آموزشی کشور امکان تحصیلات عالی مرتبط با حوزه فنی و حرفه‌ای را فراهم آورد و با تأسیس مدارس شبانه و تهیه امکانات دیگر، دسترسی به مدارس عالی فنی و بعضی از دانشکده‌های دانشگاه  را برای فارغ‌التحصیلان مستعد آموزشگاه‌ها فراهم کرد. (بورس، دورة اول، ش 30، 1 بهمن 1344: 96) طی دهة نخست انقلاب سفید ظرفیت آموزشگاه‌های فنی و حرفه‌ای به 83000 هنرجو رسید و رشته‌های جدیدی به رشته‌های آموزشی این آموزشگاه‌ها افزوده شد و مؤسسات آموزش فنی و حرفه‌ای از نظر کمی افزایش چشمگیری یافتند. (هاشمیان: 260)

از اوایل دهة 1340 ش، توسعة اقتصادی و نوسازی گسترده و پر شتاب بر مبنای درآمدهای ارزی عظیم نفتی در دستور کار  حکومت قرار گرفت. افزایش سریع قیمت نفت از اکتبر 1973 م/مهر 1352 ش، شروع شد و در جریان جنگ اعراب و اسرائیل (1948 م)، و تحریم صدور نفت توسط اعراب، با استفاده از حمایت شاه قیمت نفت حدود 4 برابر افزایش یافت و به بشکه‌ای 65/11 دلار رسید. نتیجه آن‌که درآمدهای نفتی که در سال 1342،40000 میلیون ریال و بیش از 12 درصد تولید ناخالص ملی بود، در سال 1351-1350 ش، به بیش از یک چهارم تولید ناخالص ملی رسید و در سال 1352 ش، به‌صورت ناگهانی به 1333300 میلیون ریال (تقریباً 18000 میلیون دلار) بالغ شد. با چهار برابر شدن قیمت نفت، سهم درآمدهای نفتی دولت 50 درصد تولید ناخالص ملی را شامل می‌شد. (کاتوزیان، 1386: 302). پس از افزایش درآمدهای نفتی، (آبراهامیان، 1391: 525) بخشی از این درآمدها صرف تأسیس آموزشگاه‌های فنی و حرفه‌ای جدید و تجهیز و افزایش ظرفیت آموزشگاه‌های موجود و تربیت مربیان فنی و حرفه‌ای گردید. تحولات صنعتی و رشد شتابان اقتصادی ایران در دهه‌های1340 و 1350 ش، گسترش روزافزون مجتمع‌های صنعتی کشور از یک سو و لزوم بهبود کیفیت تولید به‌منظور عرضه انواع کالاهای صنعتی به بازارهای داخلی و خارجی از سوی دیگر، پرورش نیروی انسانی متخصص و ماهر در دستور کار برنامه‌های حکومت قرار گرفت. (هاشمیان، ش 81، بهمن 1353: 261-260)

دهة دوم انقلاب سفید با اولویت ویژه برنامة پنجم عمرانی کشور به آموزش فنی و حرفه‌ای، وزارت آموزش و پرورش را به برنامه‌ریزی‌های منسجم و گسترده‌ بهبود شرایط تحصیلات فنی و حرفه‌ای ملزم ساخت. تجهیز فنی، ساختمانی و افزایش ظرفیت آموزشگاه‌های موجود، توسعه و تکمیل و تأسیس آموزشگاه‌های جدید، بالا بردن سطح دانش دبیران و هنرجویان از طریق تشکیل کلاس‌های کارآموزی، سمینارها،کنفرانس‌ها و اعطای بورس‌های علمی و فرهنگی، استفاده از تجارب کارشناسان داخلی و همکاری کارشناسان خارجی، مبادله کارشناسان بین دولت‌ها بر مبنای موافقت‌نامه‌های بین‌المللی و فعالیت‌های دیگر، از جمله اقداماتی بود که به این منظور در دستور کار قرار داشت. (هاشمیان، ش 81، بهمن 1353: 261)

نتیجه آن شد که تنها در سال تحصیلی 1354-1353 ش، چهل و سه باب آموزشگاه فنی و حرفه‌ای (هنرستان) جدید ساخته شد که طبق پیش‌بینی برنامة پنجم عمرانی کشور، هنرجویان این آموزشگاه‌ها به رقمی بالغ بر 120000 نفر افزایش می‌یافتند. با آغاز نظام تعلیم شبانه از سال 1348 ش، تعداد هنرجویان شبانه آموزشگاه‌ها در سال 1352 ش، نیز به 12000 نفر رسید که ظرفیت پذیرش 3000 هنرجو دیگر را نیز داشت. (Kāẓemīpūr, idem)

در سال 1352 ش، انتظار می‌رفت در ساختار آموزشی جدید بیش از 40% دانش‌آموزان آموزشگاه‌ها و مدارس فنی و حرفه‌ای را برای ادامه تحصیل انتخاب کنند، ولی تنها 14.5 % محقق شد که ناشی از تداوم نگرش منفی به کار یدی در میان دانش‌آموزان و والدین آنها بود.(Kāẓemīpūr, idem) برای رفع این معضل، ایجاد تعدادی مؤسسات ارائه دهنده مدرک تحصیلی لیسانس رشته‌های فنی و حرفه‌ای در غالب مدارس عالی مثل دانشسرای عالی بابلسر و دانشسرای عالی فنی کرمان بود. وزارت آموزش و پرورش هم با همکاری مؤسسه پلی‌تکنیک تهران (امیرکبیر) موافقت‌نامه‌ای برای تحصیل فارغ‌التحصیلان آموزشگاه‌ها و مدارس فنی و حرفه‌ای به‌مدت دوسال منعقد کرد.(Kāẓemīpūr, idem)

از اوایل دهة 1340 ش، علاوه بر الزام وزارت فرهنگ به سرمایه‌گذاری در توسعة مدارس و آموزشگاه‌های فنی و حرفه‌ای، سرمایه‌گذاری در تأسیسات آن توسط مؤسسات اقتصادی و اتاق‌های صنایع و بازرگانی و سرمایه‌گذاران خصوصی رخ داد (نامه اتاق بازرگانی، ش 134، آبان 1342: 33-31) و صاحبان صنایع و سرمایه‌گذاران داخلی در گسترش آموزشگاه‌های فنی و حرفه‌ای کشور نقش مؤثری ایفا کردند. تأسیس «کانون هنرستان آزمایش» در مرودشت در سال 1354 توسط بنیاد محمود آزمایش (شیرین‌کام و فرجام‌نیا، 1393: 76) یا تأسیس «هنرستان صنعتی کورش کبیر» در سال 1351 ش، در بهشهر توسط بنیاد لاجوردی (سند شمارة 24428/297، ساما) یا تأسیسنیاد آرشام (ملک‌زاده، 1395: )  از آن جمله هستند.

از آغاز انقلاب سفید تا بهمن 1357ش، 750 آموزشگاه فنی و حرفه‌ای و مدرسة صنعتی به آموزش 227000 دانش‌آموز پرداختند (Abrahamian, 1989: 13-14 and Kesselman and Kreiger and Joseph, 2009 : 318) با این حال کمتر از 20% دانش‌آموزان دبیرستانی، مدارس فنی و حرفه‌ای را انتخاب ‌کردند. (Amuzgar, 1991: 337)

چنان‌که اشاره شد، حکومت با دستیابی به درآمدهای سرشار نفت به بزرگ‌ترین عامل اجرای برنامه‌های صنعتی کردن و نوسازی کشور تبدیل شد. طی سال‌های 1357-1346 ش، این سیاست‌ها به شیوه‌های مختلف و با سرمایه‌گذاری در بخش‌های صنعتی از طریق برنامه‌های عمرانی سوم تا پنجم میسر شد. این سرمایه‌گذاری در سال 1352 ش، به حدود60 % رسید. دومین اقدام، در اختیار گذاشتن سرمایه دولت در پروژه‌های بخش خصوصی بود که به شکل‌گیری سرمایه داری صنعتی وابسته به دولت انجامید. سومین گام، سرعت بخشیدن به صنعتی کردن کشور با اقدامات مالی دولت با حمایت از تولید داخلی با عوارض سنگین بر واردات بود. شرکت‌ها از پرداخت مالیات معاف شدند. (هالیدی، 1358: 167-159) صنعتی‌شدن کشور در کنار رشد سریع جمعیت، طی سال‌های 1355-1342، به افزایش پنج برابری قشر کارگر منجر شد. (آبراهامیان،1391: 534) بخشی از این کارگران و به‌ویژه کارگران صنعتی مشتمل بر تکنسین، سر کارگر و کارگر ماهر تربیت یافته همین آموزشگاه‌های فنی و حرفه‌ای بودند.

4    سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی و تأسیس آموزشگاه‌های فنی و حرفه‌ای در ایران

سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی، یا «انجمن خدمات اجتماعی» طی فرمان محمدرضا پهلوی در سال 1326 ش، تأسیس  و اداره آن به وزارت بهداری و وزارت دارایی سپرده شد. (اکبری، 1395: 219)  این سازمان، مستقل و دارای شخصیت حقوقی بود که برای مدتی نامحدود در تهران مستقر گردید و بنا بر اقتضائات و طبق آیین‌نامه‌ می‌توانست با موافقت هیئت مدیره و تصویب ریاست عالیه در شهرستان‌ها و بخش‌ها شعباتی دایر نماید و با مؤسسات مشابه در کشورهای دیگر روابط مستقیم داشته باشد (سند شماره 2397 الف، مامشا). بنابر قانون مالیات‌های مستقیم مصوب مهر 1345 ش، سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی مشمول مالیات بر درآمد بود (مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره بیست و یک، جلسه 288). در مواد 197 و 198 قانون معافیت‌های مالیاتی سال 1346 ش، محمدرضا شاه، فرح پهلوی و اعقاب بلافصل شاه از پرداخت مالیات معاف اعلام شده‌بودند، و اموالی که برای امور خیریه و عام‌المنفعه از قبیل سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی و دیگر مؤسسات حمایتی وقف، نذز، حبس با وصیت شده بود نظیر مدارس حرفه‌ای و صنعتی و مؤسسات علمی و تحقیقی نیز به‌شرط آنکه دولت یا شهرداری‌ها در اجرای آن حق نظارت داشتند، مشمول این معافیت بود (همان، جلسه 378). بنا بر مصوبه تیر 1346ش، نیز سازمان جنگلبانی مجاز بود اراضی جنگلی مورد نیاز سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی را جهت احداث درمانگاه و بیمارستان و امور آموزشی و پرورشگاه حداکثر به هریک تا بیست هکتار (یک‌جا یا در مناطق مختلف شمال) پس از تصویب کمیسیون‌های دارایی مجلسین به بهای کارشناسی شده ولی نازلی به این سازمان بفروشد (همان، جلسه 379). طبق بند یک ماده 37 قانون امور گمرکی کلیه ملزومات و کالاهای وارداتی جهت تجهیز آموزشگاه‌ها و سایر مؤسسات وابسته به این سازمان مشمول حکم بخشودگی از حقوق و عوارض گمرکی بودند (سند شماره 11638/230، ساما). بدین ترتیب، سازمان توانست به یکی از ارکان مهم اقتصادی دربار و نیز موجد بخش کثیری از آموزشگاه‌های فنی و حرفه‌ای وابسته به آن و به‌منزله ابزاری در همراهی با پروژة صنعتی‌شدن کشور تبدیل شود.

5         مراکز آموزش فنی و حرفه‌ای وابسته به سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی

ایران از اواسط دهة 1330 ش، و همزمان با رشد صنعتی گسترده‌ای که در دهة 1340ش، پدید آمد، با مشکلی بزرگ در نیروی انسانی شاغل در صنایع مواجه شد که عبارت بود از:

الف) کمبود نیروی کار ماهر و نیمه‌ماهر؛

ب) مازاد نیروی کار ساده و فاقد مهارت لازم. (بورس، دورة اول، ش 83، خرداد 1349: 10)

با رشد صنعتی ایران هر روز بیش از پیش‌نیاز به تکنسین، کارگر ماهر و نیمه ماهر، استادکاران آشنا با صنایع جدید و مربیان فنی بیشتر احساس می‌شد. از این رو، استفاده از نیروی انسانی و تجهیز آن برای آماده ساختن افراد جهت اشتغال در صنایع یکی از اهداف اساسی برنامه‌های توسعة اقتصادی و اجتماعی کشور تشخیص داده شد. (همان: 11)

تأسیس مراکز آموزش فنی و حرفه‌ای توسط سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی در پیوند با سیاست‌های اقتصادی کلان کشور در گسترش کارخانه‌های صنعتی و رشد صنایع به‌منظور تربیت نیروی متخصص و کارگران زبده در این حوزه صورت پذیرفت. در این میان سازمان در جهت هماهنگی با دیگر برنامه‌های صنعتی و اقتصادی کشور درصدد تأمین بخشی از نیروی انسانی مورد نیاز صنایع برآمد. از این رو، سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی در نخستین گام و از سال 1336 ش، از طریق تبدیل تنها مرکزی از مؤسسات وابسته به خود که قابلیت چنین تجهیزی داشت، درصدد همراهی با برنامه‌های کلان صنعتی کشور برآمد و به‌مرور بر دامنه فعالیت‌های خود در زمینه آموزش فنی و حرفه‌ای صنعتگران واجد شرایط، مجرب و کارآمد از طریق تأسیس آموزشگاه‌های مربوط افزود.

در سال‌های پایانی دهة 1350 ش، مراحل آموزش هنرجویان در مراکز آموزش فنی و حرفه‌ای وابسته به سازمان، به‌نحوی ترتیب داده شده بود که هر هنرجو برای ورود به بازار کار، در رشته‌ای صنعتی متخصص می‌شد. برنامة بلند مدت این مراکز به‌نحوی طراحی شده بود که هر سال 12000 نفر از فارغ‌التحصیلان آن بتوانند در واحدهای صنعتی و تولیدی کشور مشغول به فعالیت شوند (سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی، دفتر روابط عمومی و انتشارات، 1356: 93). سیروس مجد معاون امور آموزش فنی و حرفه‌ای سازمان، مدیریت و نظارت بر عملکرد مراکز آموزش فنی و حرفه‌ای و تنظیم روابط آنها را با بنگاه‌های اقتصادی و صنعتی به عهده داشت و عزالدین شهمنش مشاور و سرپرست امور برنامه ریزی آموزش فنی و حرفه‌ای نیز به‌عنوان رابط امور اداری آموزشگاه‌ها با شخص معاون امور آموزش فنی و حرفه‌ای عمل می‌کرد (سند شماره 716/275، س ا م ا).

هر چند به گزارش مناشری اکثر متقاضیان ثبت نام در مدارس فنی و حرفه‌ای ایران «فارغ‌التحصیلان مدارس ابتدایی بودند که سوابق تحصیلی ضعیفی داشتند؛ سطح آموزشی‌شان پایین بود؛ مدارس فاقد تجهیزات مناسب بودند؛ برنامه درسی مقتضی نیازهای اقتصادی نبود و فارغ‌التحصیلان انگیزه کمتری برای اشتغال در حرفی که برای آن آموزش دیده‌بودند، داشتند» آموزشگاه‌های فنی و حرفه‌ای سازمان به‌ویژه از دهة 1340 ش، از این قاعده مستثنی بودند. (Menashri: 200)

به‌طور کلی سازمان شش مرکز فنی و حرفه‌ای در کشور ایجاد کرد:

–          مرکز آموزش فنی و حرفه‌ای رضا پهلوی تهران

در مراحل اولیه تأسیس «آموزشگاه شبانه‌روزی فنی و حرفه‌ای» نام داشت، از بطن کانون کار و آموزش تأسیس یافت. طی سفری که جواد آشتیانی مدیر عامل سازمان و دکتر راجی برای استخدام پزشکان آلمانی و اتریشی و اشتغال آنان در درمانگاه‌های سازمان به اتریش کرده‌بودند به پیشنهاد دکتر عزیزی به‌منظور تأسیس یک هنرستان فنی و حرفه‌ای با مقامات وزارت آموزش و پرورش اتریش به گفتگو نشستند. (عزیزی، نیمه دوم شهریور و نیمه اول مهر 1357: 82-81). نتیجه این مذاکره، امضای قراردادی با وزارت آموزش و پرورش دولت فدارال اتریش بود که بر مبنای آن یازده پروفسور اتریشی‌الاصل به‌منظور تأسیس این آموزشگاه و آموزش هنرجویان در اختیار این این مؤسسه قرار می‌گرفتند. (Imperial Organization for Social Services, idem: 59)

تأسیس این آموزشگاه با همکاری مهندس ایس لهنر مدیر کل آموزش فنی وزارت آموزش و پرورش اتریش صورت پذیرفت. با انعقاد قرارداد بین وزارت آموزش و پرورش اتریش و سازمان، طرف اتریشی نه‌تنها طرح و برنامة اولیه و معلمان فنی خود را در اختیار سازمان گذاشت بلکه به دستور سازمان موظف شد، تمام ماشین آلات و لوازم موردنیاز را به ایران بفرستد و در به کارانداختن آنها با طرف ایرانی همکاری کند (عزیزی، همان: 82-81).

این آموزشگاه شبانه‌روزی که نخستین آموزشگاه فنی و حرفه‌ای وابسته به سازمان شاهنشاهی بود و در خیابان ری تهران قرار داشت (باشگاه بین المللی زنان ایران، بی تا: 8)، تا سال 1336 ش، سیصد و پنجاه هنرجو پذیرش کرده بود. شرایط پذیرش در این آموزشگاه دارا بودن گواهینامه پایان دورة شش ساله ابتدایی و محرز شدن عدم بضاعت مالی داوطلبان بود که در این مورد یتیمان اولویت داشتند. هر تازه‌وارد می‌بایست گواهی سلامت خود از بیماری‌های واگیر و توانایی انجام دادن کار در کارگاه را ارائه می‌کرد. تحصیل در این آموزشگاه رایگان بود و کتاب، لوازم‌التحریر، پوشاک تابستانی و زمستانی و جامه‌های زیرین و کفش و جوراب همه هنرجویان را نیز آموزشگاه فراهم می‌کرد. به هنرجویانی که وظایف خود را در ایام تحصیل و زندگی در خوابگاه به‌خوبی انجام می‌دادند و مقام ارشدی را احراز می‌کردند، پاداش نقدی اعطا می‌شد. در صورت انجام خدمات خارج از برنامه در کارگاه نیز دستمزد مکفی به هنرجویان پرداخت می‌شد. آموزشگاه در دو دوره هنرجو می‌پذیرفت:

الف) آموزشگاه حرفه‌ای دوره اول متوسطه به‌منظور تربیت صنعتگر؛

ب) هنرستان صنعتی برای دوره دوم متوسطه به‌منظور تربیت تکنسین.

برنامة دروس نظری و عملی دوره سه ساله عمومی این آموزشگاه به‌نحوی تنظیم شده بود که هنرجو پس از اتمام این دوره در یکی از رشته‌های فلزکاری، برق، مکانیک اتومبیل، جوشکاری، لوله کشی و درودگری مهارت لازم را به‌دست می‌آورد و پس از موفقیت در آزمون ورودی هنرستان صنعتی وارد آن می‌شد و به تحصیل خود ادامه می‌داد. هر چند گواهینامه پایان دوره سه ساله امکان استخدام فرد به‌عنوان صنعتگر در کارخانه‌ها و کارگاه‌ها را فراهم می‌کرد. برنامة دروس نظری و عملی دوره دوم شامل موادی بود که بر اساس آنها هنرجو می‌توانست پس از فراغت از تحصیل به‌عنوان تکنسین خود کارگاهی صنعتی دایر کند. در این آموزشگاه خوابگاه، سالن غذاخوری، حمام، آشپزخانه، رخت‌شوی‌خانه، آرایشگاه و بهداری– دارای چشم‌پزشک، دندان پزشک و پزشک بیماری‌های داخلی- و داروخانه رایگان وجود داشت (سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی، 1336: 210-205) علاوه بر این هنرجویان در اوقات فراغت به یادگیری نقاشی و مینیاتورسازی می‌پرداختند و یا در کتابخانه و اتاق مطالعه بودند (همان: 217).

مرکز جدید در سال 1342 ش، با استفاده از تجارب وزارت فرهنگ و هنر اتریش و با به‌کارگیری تأسیساتی جدید در حضور محمدرضا شاه با عنوان «آموزشگاه فنی و حرفه‌ای رضا پهلوی» افتتاح شد و به‌مرور تأسیسات و تشکیلات آن تکمیل گردید سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی، دفتر روابط عمومی و انتشارات، 1356: 93). با بازسازی فضای آموزشگاه و تجهیز آن به ساختمان‌های مدرن نظیر کلاس‌های درسی، کارگاه‌ها، کتابخانه، نهارخوری، آشپزخانه و حمام دیگر اثری از آن ساختار اولیه باقی نماند، به‌طوری که در سال 1346ش، یازده پروفسور اتریشی‌الاصل که به‌عنوان مربی فنی و حرفه‌ای به ایران آمده‌بودند، در کنار 60 تن از معلمان ایرانی به آموزش هنرجویان در این مرکز می‌پرداختند. (Imperial Organization for Social Services: 59)

بنا بر گزارش دکتر آشتیانی مدیرعامل سازمان که آن را در سال 1343 ش، دربارة فعالیت‌های سازمان به مجلس سنا ارائه داده‌بود، بر اساس قراردادی که بین سازمان و وزارت فرهنگ اتریش منعقد شده بود، هر سال چند نفر از دانشجویان ممتاز آموزشگاه به اتریش اعزام می‌شدند و پس از تکمیل معلومات فنی به کشور باز می‌گشتند و در رشته تحصیلی خود به تدریس در مرکز آموزش فنی و حرفه‌ای مشغول می‌شدند (سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی، 1343: 12).

دوره تحصیلی در این آموزشگاه نیز چهار سال بود و در آن دانشجویان از وسایل تحصیل و ابزار کار رایگان و تغذیه برخوردار بودند. علاوه بر این دانشجویان مبلغی برای ایاب و ذهاب و دو دست لباس به‌صورت سالانه دریافت می‌کردند. بدین ترتیب، خانواده‌های بی بضاعت نیز می‌توانستند دانش‌آموزان خود را در این مرکز ثبت نام نمایند. (همان: 12). ساختمان چهار طبقه این آموزشگاه با زمین‌های ورزشی در فضایی به مساحت 3000 متر مربع قرار داشت و در مرحله نخست و تا اوایل دهة 1350 ش، این آموزشگاه تنها به پذیرش هنرجویان پسر می‌پرداخت.

در سال 1346 ش، این مرکز 900 هنرجو پذیرش کرده بود. در این سال، آموزشگاه به آموزش در رشته‌هایی چون نجاری، برق‌نورد بالا و پایین، جوشکاری لوله‌کشی، مکانیک عمومی، اتومکانیک، آهنگری ریخته‌گری، چاپ و فلزکاری پرداخت. با افزایش سن پذیرش شدگان از 12 به 16 سال و گسترش بهره‌برداری از ماشین آلات و تجهیزات فنی روزآمد و بسیار پیشرفته، تلاش بسیاری برای تبدیل این هنرجویان به صنعتگران بسیار کارآمد و توانمند طی یک دورة چهار ساله صورت گرفت. لازمه پذیرش در این آموزشگاه برخورداری از گواهی مدرسه ابتدایی و سن کمتر از 14 سال بود. (Imperial Organization for Social Services: 56) بدین ترتیب، در خلال سال‌های 1346-1336 ش، مرکز 4986 هنرجو را پذیرش کرده بود. بر مبنای قراردادی که با وزارت آموزش و پرورش اتریش به امضا رسیده‌بود، هر سال بهترین فارغ‌التحصیلان مرکز، به خرج دولت اتریش، پس از گزینش برای پیشرفت کاری و ارتقای دانش‌شان به اتریش اعزام می‌شدند و در بازگشت به‌عنوان مربی در آموزشگاه مشغول می‌شدند. بنابرگزارش‌های موجود از سال 1341 ش، بیست و شش هنرجو از این امکان استفاده کردند که تا سال 1346، چهارده تن آنان هنوز در اتریش به سر می‌بردند. در خلال این مدت، فرانس یونانس رئیس‌جمهور و آلفونس گورباخ صدراعظم سابق اتریش و دکتر تئودور پیفل پرشویچ از این مرکز بازدید کردند. به‌منظور نظارت بر امور آموزشی مرکز و روند مطلوب فعالیت‌های آن، رئیس بخش آموزش فنی وزارت آموزش و پرورش اتریش نیز به‌صورت مرتب از این آموزشگاه بازدید به عمل می‌کرد. (Idem: 60)

مرکز آموزش فنی و حرفه‌ای در سال 1356 ش، در سه بخش متمرکز شد: مرکز آموزش‌عالی فنی مشتمل بر دورة عالی تربیت مربی فنی و تکنسین عالی، هنرستان صنعتی و دوره‌های تخصصی کوتاه‌مدت برای تربیت کارگران ماهر و تکنسین. در دوره‌های روزانه و شبانه این مرکز سالانه حدود 700 هنرجوی دختر و پسر داشت و تا همان سال 2000 فارغ‌التحصیل در رشته‌های راه و ساختمان، الکترونیک، اتومکانیک، تأسیسات حرارتی، صنایع چاپ، طراحی و نقشه‌کشی، ماشین‌افزار، صنایع فلزی، ذوب فلزات، آبکاری، صنایع چوب و مدل‌سازی تربیت کرده بود (سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی، دفتر روابط عمومی و انتشارات، 1356: 93-94). مدیریت این مجموعه در دهة 1350 با مهندس اشراقی بود (باشگاه بین المللی زنان ایران: 8).

6         مجتمع آموزش فنی و حرفه‌ای رضا پهلوی اصفهان

این مجتمع که در سال 1352 ش، با همکاری وزارت آموزش و پرورش اتریش تأسیس یافت و در دو بخش هنرستان و دوره‌های کوتاه‌مدت فعالیت می‌کرد. دوره‌های کوتاه‌مدت آموزش رشته‌های اتومکانیک، ماشین‌ابزار، ابزارسازی، تأسیسات و الکترونیک را به‌صورت سالانه در بر می‌گرفت. این مجتمع موفق شد 597 هنرجوی پسر و دختر را در دوره‌های روزانه و شبانه تربیت کند. (سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی، دفتر روابط عمومی و انتشارات ، 1356: 94).

7         مرکز صنایع الکترونیک مشهد

این مجتمع با همکاری شرکت سونی ژاپن در سال 1355 ش، در بخشی از هنرستان الکترونیک با 98 هنرجو در رشته صنایع الکترونیک ایجاد شد. بنای اصلی این مجتمع در حومه شهر مشهد تا سال 1356 در دست ساخت بود (همان: 94).

8         مجتمع آموزش فنی و حرفه‌ای شیراز

این مجتمع در سال 1352 ش، تاسیس و در سه بخش هنرستان، مرکز آموزش‌عالی (تربیت تکنسین عالی) و دوره‌های کوتاه‌مدت (تربیت کارگران ماهر و تکنسین) فعال بود و با انستیتو تکنولوژی ماساچوست آمریکا همکاری داشت (همان: 94).

الف) هنرستان عزیزالله قوامی

این هنرستان در سال 1352 ش، در محلی که عزیزالله قوامی از خیرین شیراز به سازمان اعطا کرد، تأسیس شد. در سال 1356 ش، این هنرستان 292 هنرجو داشت که 145 نفر از آنان در رشته‌های تأسیسات و الکترونیک و 147 نفر دیگر در دورة شبانه در رشته‌های برق، تأسیسات و جوشکاری مشغول تحصیل بودند (همان: 94).

هنرستان قوامی، دارای سه دوره تحصیلی جداگانه به شرح ذیل بود:

1. دورة عمومی آموزش حرفه‌ای (دو ساله)
2. دورة تخصصی تکنسین درجه 3 (یک‌ساله)
3. دورة تکمیلی تکنسین درجه 2 (یک‌ساله)

داوطلبان آموزش در این مرکز در صورت برخورداری از معدل نمرات مناسب و تخصص عملی در صورت پذیرش در مصاحبه می‌توانستند در این مرکز ثبت نام نمایند (سند شماره 716/275، ساما).

ب) مرکز آموزش‌عالی فنی پهلوی شیراز

طرح تأسیس و برنامه‌ریزی این مرکز و نقشه ساختمان و تهیه تجهیزات لازم برای آن با استفاده از تجارب دانشگاه‌ ام. آی. تی و انستیتو ونتورث آمریکا به انجام رسید و با ظرفیت 2000 هنرجو و دانشجو در دوره‌های روزانه و شبانه ایجاد شد. در زمان ساخت بنای اصلی مجتمع، دوره‌های آموزشی موقتاً در هنرستان قوامی و با 85 دانشجوی دختر و پسر در رشته‌های مکانیک و الکترونیک آغاز شد (سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی، همان: 94). ساختمان مجتمع در جاده فرودگاه شیراز در زمینی به مساحت 100000 مترمربع با 4000 مترمربع زیربنا قرار داشت. تدریس در این مرکز به زبان انگلیسی بود و برای پذیرفته شدگان به‌مدت 8 هفته برنامة فشرده آموزش زبان انگلیسی برگزار می‌شد. استادان عموماً ایرانیان تحصیل کرده در دانشگاه‌های آمریکا و انگلستان و دانش آموختگان دانشگاه پهلوی شیراز بودند. این مرکز برای گزینش استادان خود با دانشگاه‌ام. آی. تی مشورت می‌کرد (اطلاعات، 8/4/1357 و سند شماره 716/275، ساما).

دانشجویان پس از دریافت دانش نامه فوق‌دیپلم عموماً در شرکت مس سرچشمه و صنایع فولاد بندرعباس استخدام می‌شدند. چرا که مقرر شده بود علاوه بر این دو مجموعه، صنایع ملی فولاد ایران نیز از 12000 نفر تکنیسین‌های تربیت شده و آماده کار این مرکز استفاده نماید. (اطلاعات، همان). در سال 1356 ش، بین این مرکز و شرکت ملی صنایع فولاد ایران موافقت نامه‌ای منعقد شد که طبق آن با پرداخت هزینه تحصیل دانشجویان توسط شرکت ملی فولاد ایران، دانشجویان پس از فراغت از تحصیل به استخدام این شرکت درآیند و از پرداخت‌ها و مزایای مناسبی برخوردار ‌شوند، مشروط بر آنکه دو برابر مدت تحصیل در مرکز را در این کارخانه خدمت کنند (سند شماره 716/275، ساما).

علاوه بر آن مرکز درصدد بود پس از رایزنی و مشاوره با کمیته مشورتی شورای هماهنگی در بوستون که در تابستان سال 1357 ش، با حضور نمایندگان دانشگاه‌ام. ای. تی و انستیتو ونتورث و سازمان شاهنشاهی تشکیل می‌یافت، علاوه بر دو رشته تکنولوژی مدرن که تدریس می‌شد، به آموزش سه رشته دیگر نیز بپردازد. (اطلاعات، همان).

9         مجتمع آموزش فنی و حرفه‌ای تبریز

این مجموعه با استفاده از تجارب مؤسسه فنی تی. تاک انگلستان ایجاد گردیده و قرار بود با ظرفیت 2000 هنرجو آغاز به کار کند. این هنرستان در سال 1356 ش، با 60 هنرجوی دختر و پسر در رشته‌های مکانیک و الکترونیک فعالیت آموزشی خود را آغاز کرده بود (سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی، همان 6: 94).

10    مجتمع آموزش فنی و حرفه‌ای کرمان

این مجتمع نیز با استفاده از تجارب مؤسسه کلوس اشلیت آلمان با ظرفیت 2000 هنرجو تأسیس یافته‌بود و ساخت بنای اصلی آن در دست اتمام بود. هنرستان این مجموعه در سال تحصیلی 1357- 1356 ش، با 290 هنرجوی دختر و پسر در رشته‌های مکانیک، برق، ساختمان و اتومکانیک آغاز به کار کرده بود (همان: 94).

11    مجتمع تعمیرات اتومبیل تهران

در آخرین سال‌های فعالیت سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی، این مرکز به مدیریت چراغعلی فرح بخشیان تأسیس شد. قرار بود در ملکی واقع در خیابان سرچشمه که عبدالرضا انصاری به جنبش ملی نیکوکاری اهداء کرده بود، مستقر شود. (سند شماره 6184، برگ 5، مااا). فعالیت‌های آموزشی سازمان در حوزه فنی و حرفه‌ای به‌علت محدودیت‌های اعتباری با مشکلات بسیاری مواجه بود و از 6 آموزشگاه فنی و حرفه‌ای که قرار بود همه آن را سازمان طی برنامه عمرانی پنجم تأسیس و راه اندازی کند، فقط 4 طرح آموزشگاه به مرحله اجرا درآمد که تا پایان برنامة پنجم تکمیل و آماده بهره برداری نشدند. لذا این آموزشگاه‌ها در ساختمان‌های موقت یا استیجاری در مقیاس محدودتری فعالیت خود را آغاز کردند (اطلاعات، 7/2/1357).

تحولات آموزشگاه‌های فنی و حرفه‌ای وابسته به سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی (1358-1351 ش)

آموزشگاه‌های فنی و حرفه‌ای وابسته به سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی ضمن بهره‌گیری از معافیت‌های مالیاتی دولت یکی از مهم‌ترین مؤسسات این نهاد بودند. با انتصاب عبدالرضا انصاری به‌سمت قائم مقام نیابت ریاست عالیه در امور اجتماعی سازمان (میرزا زمانی، س 32، 2537: 746)، وظیفه رسیدگی و اتخاذ تصمیم در امور مربوط به آن‌ها به عهده رضا رزم‌آرا معاون سازمان گذاشته شد (سند شماره 5034، ص 22، مااا). در ماه‌های پایانی عمر حکومت پهلوی، کشور با اعتصابات و تظاهرات گسترده‌ای مواجه بود. در آن اوضاع واحوال عبدالرضا انصاری که در آبان 1357 ش، در مأموریت کاری در پاریس به سر می‌برد، بر اثر گسترش انقلاب و بالا رفتن امواج آن مجبور به اقامت در پاریس شد و بازگشت خود به ایران را به تعویق انداخت. با حضور اشرف پهلوی در آمریکا، نصرت‌الله کاسمی آخرین فردی بود که به مدیرعاملی سازمان منصوب شد (انصاری، 2010: 312). پس از پیروزی انقلاب اسلامی این سازمان به یکی از اصلی‌ترین نهادهایی تبدیل شد که فعالیت‌های آن مورد بررسی هیأت دولت و مجلس شورای اسلامی قرار گرفت. نام آن به «سازمان ملی خدمات اجتماعی» تغییر یافت و به‌موجب «قانون مربوط به انحلال سازمان ملی خدمات اجتماعی» سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی از 22 اسفند 1357 ش، منحل اعلام شد و کلیه اموال منقول‌و غیر منقول آن در اختیار دولت قرار‌گرفت.

هیأتی مرکب از نمایندگان نخست‌وزیر، وزارت امور اقتصادی و دارایی و وزارت بهداری و سازمان بهزیستی و سازمان امور اداری و استخدامی نیز به‌عنوان مدیران تصفیه می‌بایست ظرف مدت 6 ماه اقدامات لازم به‌منظور حسابرسی عملیات مالی سازمان را به انجام می‌رساندند و نسبت به پرداخت دیون و وصول مطالبات و واگذاری باقی‌مانده دارایی‌های آن به وزارتخانه‌ها و سازمان‌های ذیربط اقدام ‌کرده، گزارش کامل آن را به کمیسیون امور اقتصادی و دارایی مجلس شورای اسلامی ارائه می‌کردند. تبصره‌های این قانون نشان می‌داد از تاریخ تصویب آن کلیه عوارض و درآمدهایی که به‌موجب قوانین و مقررات موجود به نفع سازمان خدمات اجتماعی اخذ می‌شد، به‌خزانه‌داری کل تعلق دارد. کلیه وجوهی که در حساب‌های این سازمان در بانک‌های کشور موجود بود یا تا تاریخ تصویب لایحه بدان‌ها واریز شده بود نیز به خزانه‌داری کل منتقل‌می‌شد و معادل آن وجوه واریز شده به‌منظور گسترش بهداشت روستاها و واحدهای بهداشتی و درمانی و روستایی و آموزش پرسنل مورد نیاز این واحدها در اختیار وزارت بهداری قرار می‌گرفت (مصوبات مجلس شورای اسلامی،1360: 186).

بنا بر گزارش هیئت تسویه سازمان پس از وقوع انقلاب اسلامی، مراکز آموزش فنی و حرفه‌ای در کنار درآمدهای بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها، بخت‌آزمایی ملی، درصدی از درآمد حق ثبت سفارش کالا، اعتبارات اهدایی سازمان برنامه و بودجه و امور متفرقه از اصلی‌ترین منابع مالی سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی محسوب می‌شدند. (هیأت تسویه سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی، بهمن 1363: 3).  پس از پیروزی انقلاب، به‌منظور تغییر و تحول در نظام مدیریتی سازمان مؤسسات وابسته به آن با تحولات بسیاری مواجه شدند. از سوی نخست‌وزیر دولت موقت، احمد رئیس روحانی در 9 اسفند 1357 ش، به سرپرستی سازمان منصوب شد و مسئولیت صورت‌برداری و تصرف و تسلط بر اموال و تأسیسات سازمان، اداره امور عمومی و حسن بهره‌برداری واحدهای تابعه را بر عهده گرفت (همان: 6). قانون انحلال سازمان سرانجام در جلسه 9 اسفند 1360 ش، به تصویب مجلس شورای اسلامی و تأیید شورای نگهبان رسید (مصوبات مجلس شورای اسلامی، همان: 186). بر این اساس، از زمان تصدی رئیس روحانی تا 21 فروردین 1361 ش، بر اساس مصوبات شورای انقلاب، هیأت دولت و دستور کتبی نخست‌وزیر، واحدهای آموزشی سازمان مشتمل بر مجتمع‌های فنی و حرفه‌ای تبریز، مشهد، اصفهان، شیراز، کرمان، و تهران بر اساس مصوبه شورای انقلاب به وزارت آموزش و پرورش انتقال یافت. (پیشین: 6).

12    نتیجه‌گیری

در پی آغاز مرحله دوم صنعتی‌شدن کشور از اواسط دهة 1330 ش، سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی با هدف مشارکت در پروژة صنعتی‌شدن و همگامی با برنامه‌های عمرانی کشور و انقلاب سفید، در پی آموزش و تربیت نیروی انسانی مورد نیاز برای اشتغال در لایه‌های میانی صنایع کشور مشتمل بر تکنسین، استادکار، کارگر ماهر و نیمه ماهر برآمد. از این رو، به تأسیس آموزشگاه‌های فنی و حرفه‌ای در کلان‌شهرهای تهران، اصفهان، مشهد، شیراز، تبریز و کرمان پرداخت. از جمله مؤسساتی که در این راستا تأسیس یافتند، مرکز آموزش فنی و حرفه‌ای رضا پهلوی تهران، مرکز آموزش فنی و حرفه‌ای رضا پهلوی اصفهان، مرکز صنایع الکترونیک مشهد، مجتمع آموزش فنی و حرفه‌ای شیراز، مجتمع آموزش فنی و حرفه‌ای تبریز، مجتمع آموزش فنی و حرفه‌ای کرمان و مجتمع تعمیرات اتومبیل تهران بودند که هنرجویان آن‌ها در استخدام صنایع مادر بر می‌آمدند و به‌واسطه کیفیت مواد آموزشی و روزآمدی آن‌ها، بهره‌برداری از اساتید مجرب ایرانی و خارجی و آخرین تکنولوژی‌های آموزشی نقش مؤثری در پیشرفت صنعتی و توسعة آموزش فنی و حرفه‌ای ایران در خلال دهه‌های 1340 و 1350 ش، ایفا کردند. برآیند مستقیم ورود یک نهاد خیریه و متمرکز بر انجام امور عام‌المنفعه، در عرصۀ دانشی و با استفاده از سازوکارهای مختف اقتصادی، مدیریتی، تعامل با نهادهای اثرگذار آموزش و پرورش و نظام دانشگاهی و اساساً با توجه ویژه به زیرساخت‌های توسعه کشور، تا چه اندازه می‌تواند از یک سو در تاًمین نیروهای آموزش‌دیده، متخصص و متعهد در عرصه‌های  مورد نیاز پیشرفت کشور مؤثر عمل کند و از سویی دیگر، در شناسایی افراد مستعد و ترغیب و تشویق ایشان به ورود در بخش‌هایی که در فرایند توسعه و پیشرفت بدان‌ها نیاز بیشتری احساس می‌شود، نقش مهمی ایفا نماید. در واقع در حلقۀ آموزش، پرورش و کاربست دانش توسعه‌محور تا چه میزان نقش سازمان‌های فعال در عرصۀ خدمات اجتماعی مانند سازمان مورد مطالعۀ حاضر کلیدی و مؤثر بوده و نتایج حاصل از این اقدامات تا چه میزان برای سیاست‌های کلان کشور و در تعامل با برنامه‌های عمرانی و سیاست‌های راهبردی کشور ثمربخش عمل کند.

منابع

اسناد

1. سند شماره 11638/230، سازمان اسناد ملی ایران.
2. سند شماره 716/275، سازمان اسناد ملی ایران.
3. سند شمارة 24428/297، سازمان اسناد ملی ایران.
4. سند شماره 6184، برگ 5، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
5. سند شماره 5034، ص 22، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
6. سند شماره 2397 الف، مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
7. سند شماره 3/4/10/105/21، مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

کتاب‌ها و مقالات

1. آبراهامیان، یرواند، (1391). ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتاح، تهران: نی.
2. اداره چهارم سیاسی وزارت امور خارجه، (1355)، کلیاتی درباره روابط دولت شاهنشاهی ایران با کشورهای قاره آمریکا طی پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی، تهران: انتشارات وزارت خارجه ایران.
3. اکبری، محمدعلی، (1395)، رفاه اجتماعی در ایران معاصر، تهران: مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی.
4. انصاری، عبدالرضا، (2010). خاطرات عبدالرضا انصاری، با پیش‌گفتار جمشید آموزگار و مقدمه غلامرضا افخمی، بتسدا: Ibex Publishers.
5. باشگاه بین‌المللی زنان ایران، (بی‌تا). راهنمای مؤسسات اجتماعی و خیریه در ایران، تهران: باشگاه بین‌المللی زنان ایران.
6. بانک مرکزی ایران، (اردیبهشت و خرداد 1350)، «نظری به وضع آموزش فنی و حرفه‌ای در کشورهای در حال توسعه (1)»، بانک مرکزی ایران، شمارة 116 و 117.
7. بیات، آصف، (1384)، «کنترل سیاسی و سازماندهی کارگری در ایران»، مجله نگاه، شمارة 13.
8. پهلوی، محمدرضا، (2007)، به‌سوی تمدن بزرگ، لس‌آنجلس: پارس.
9. دیگار، ژان پیر و برنار هورکاد و یان ریشارد (1377). ایران در قرن بیستم، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: البرز.
10. سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی،(1327)، اساسنامه سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی، تهران: سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی.
11. سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی، (1336). کارنامه دهسالة سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی در خدمت به مردم از آغاز 1326 تا پایان 1336، تهران: شرکت سهامی افست.
12. دفتر روابط عمومی و انتشارات، (1356). سی سال در خدمت به مردم، تهران: سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی، دفتر روابط عمومی و انتشارات.
13. روابط عمومی سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی، (1343). هجده سال در خدمت مردم، تهران: سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی.
14. سعیدی، احمد، (مرداد و شهریور 1317)، تعلیم و تربیت، سال هشتم، شمارة 5 و 6.
15. شیرین‌کام، فریدون و ایمان فرجام‌نیا (1393). سرگذشت پنجاه کنشگر اقتصادی ایران، تهران: فرهنگ صبا.
16. عزیزی، علی‌اصغر، «چند خاطره فرهنگی (3)»، (نیمه دوم شهریور و نیمه اول مهر 1357)، شمارة 240 و 241، تهران: وحید.
17. میرزا زمانی، محمدرضا، (2537)، سالنامه کشور ایران، س 32، تهران: مقدم.
18. وحیدی، حسین، (مهر 1345)، «لزوم توسعة آموزش فنی و حرفه‌ای»، بورس، دورة اول، شمارة 38.
19. وزارت علوم و آموزش‌عالی، (1352)، قطعنامه ششمین کنفرانس ارزیابی انقلاب آموزشی رامسر 19-17 شهریور ماه 1352، تهران: وزارت علوم و آموزش‌عالی.
20. هاشمیان، احمد، (بهمن 1353)، «تحول آموزش فنی و حرفه‌ای در دوران انقلاب»، ماهنامه آموزش و پرورش، ش 81.
21. هالیدی، فرد، (1358)، دیکتاتوری و توسعة سرمایه داری در ایران، ترجمه فضل الله نیک‌آیین، تهران: امیرکبیر.
22. هیأت تسویه سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی، (بهمن 1363). گزارش عملکرد هیأت تسویه سازمان ملی خدمات اجتماعی (سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی سابق) به کمیسیون اقتصادی و دارایی مجلس شورای اسلامی، تهران: بی‌نا.
23. Abrahamian, Ervand, (1989). Radical Islam: The Iranian Mojahedin, London: I.B.Tauris.
24. Amuzgar, Jahangir, (1991), Dynamics of the Iranian Revolution: The Pahlavis’ Triumph and Tragedy, Albany: State University of New York Press.
25. Arasteh, A. Reza, (1969). Education and Social Awakening in Iran 1850-1960,Leiden: E. J. Brill.
26. Imperial Organization for Social Services, (1967), A Record of Twenty Years of Services to People by the Imperial Organization for Social Services 1947 to 1967, Tehran: Imperial Organization for Social Services.
27. Kāẓemīpūr, Šahlā,(15 December 1997), Vocational and Technical Schools, Iranica Online, WWW.Iranicaonline.org/articles/education-xii-vocational-and-technical-schools.
28. Menashri, David, (1992). Education and the Making of Modern Iran, Ithaca: Cornell University Press.
29. Sakurai, Keiko, (2013). Iran: Three-Dimensional Conflicts, Education in West Central Asia, edited by Mah-E-Rukh Ahmed, Bloomsbury.

نشریات

1. بورس، (1 بهمن 1344)، «دکتر هدایتی وزیر آموزش و پرورش: برای ادامه پیشرفت صنعتی کشور مدارس فنی و حرفه‌ای در مقیاس وسیع‌تری گسترش می‌یابد»، بورس، دورة اول، شمارة 30.
2. بورس، (خرداد 1349)، «نقش فنی و حرفه‌ای در رشد اقتصادی»، بورس، دورة اول، شمارة 83.
3. تعلیم و تربیت، (مهر و آبان 1318)، «هشتمین انجمن بین‌المللی آموزش و پرورش»، سال نهم، شمارة 7 و 8.
4. روزنامه اطلاعات، 7/11/1355.
5. روزنامه اطلاعات، 7/2/1357.
6. روزنامه اطلاعات، 8/4/1357.
7. مشروح مذاکرات مجلس ملی شورای ملی، دوره بیست و یکم، جلسه 288.
8. مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره بیست و یکم، جلسه 378.
9. مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره بیست و یکم، جلسه 379.
10. مصوبات مجلس شورای اسلامی، (1360).
11. نامه اتاق بازرگانی، (آبان 1342)، «لزوم سرمایه‌گذاری در آموزش فنی و صنعتی»، نامه اتاق بازرگانی، شمارة 134.

پایان‌نامه

1. برآوردیان، شکرالله، (1347)، وام‌ها و اعتبارات خارجی و اثر آن در اقتصاد ایران، پایان‌نامه دکتری اقتصاد، تهران: دانشگاه تهران.