مردمی سازی آموزش و پرورش، جایگزین دولتی سازی و تجاری سازی؛ از طریق نهاد وقف و نیکوکاری

مردمی سازی آموزش و پرورش، جایگزین دولتی سازی و تجاری سازی؛ از طریق نهاد وقف و نیکوکاری

طیبه اکبری پویانی

دانشجوی دکترای فلسفه تعلیم و تربیت گروه مدیریت برنامه ریزی آموزشی، دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی، دانشگاه الزهرا س، t.puyani@gmail.com

سید یاسر حکیمی

دانشجوی دکترای فلسفه تعلیم و تربیت گروه فلسفه تعلیم و تربیت، دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی، دانشگاه علامه طباطبایی ره

چکیده

هدف تحقیق حاضر ارائه طرحی راهبردی برای برون رفت آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران از دو راهی محدودیت تامین مالی در اثر دولتی شدن و سکولاریزم محتوایی در اثر خصوصی سازی است. مساله تحقیق این است که در دهه اول انقلاب اسلامی، رویکرد ملی سازی آموزش و پرورش که در واقع دولتی سازی محسوب می شد؛ مشکلات مالی فراوانی ایجاد نمود؛ و دهه دوم انقلاب که تجاری سازی با عناوین غیرانتفاعی مدنظر قرار گرفت؛ مقدمات سکولاریزم آموزشی را فراهم آورد؛ در واقع هیچ کدام و حتی مدل ترکیبی آن ها هم نتوانستند الگویی برای تحقق آموزش و پرورش خودگردان و در عین حال متناسب با اهداف مدنظر اسنادبالادستی را فراهم نمایند. روش تحقیق حاضر توصیفی-تحلیلی بوده و بر پایه گردآوری داده ها از اسناد انجام شده است. سوال تحقیق حاضر این است که اولا الگوی آموزش و پرورش مردمی بر اساس وقف و نیکوکاری چیست؟ و دوم این هدف چگونه محقق می شود؟ بر اساس یافته های تحقیق، مردمی سازی آموزش و پرورش از طریق انگیزه سازی واقفین انجام می شود که بر اساس وقف نامه ها و اسناد موجود، چنین استنباط می شود که آموزش و پرورش در صورت بازگشت عمیق به نهاد دین، دوری از تکیه بر بودجه های دولتی و شفافیت مالی می تواند انگیزه های خیرخواهانه واقفین را به خود جذب کند. نتیجه تحقیق حاضر آن است که بازگشت واقعی تقدس و دیانت در نیروی انسانی، محتوا و فضای آموزش و پرورش در کنار عناصر کارآمدی و شفافیت مالی می تواند مسبب برانگیخته شدن انگیزه های خیرین و اعتمادسازی برای سرمایه گذاری پایدار نیکوکارانه در این نهاد باشد.

کلید واژه ها : آموزش و پرورش، مردمی سازی، وقف و نیکوکاری

مقدمه

بر اساس آموزه های قرآن کریم، آموزش و پرورش دینی به تناسب نیاز دنیا و آخرت انسان، هدف اصلی ارسال رسل و نزول کتب آسمانی است.(جمعه:2) از سوی دیگر نیکوکاران افرادی شمرده شده اند که نیکوکاری خود را به خداوند قرض داده اند و او با آن ها چند برابر حساب خواهد کرد.(سوره بقره، آيه ۲۴۵) در این بین، بحران مالی آموزش و پرورش(شیرازی، 1372:103) به عنوان یک مانع سلبی و نیز منابع انسانی، فرهنگ اسلامی تعلیم و تربیت، محتوای آموزشی، متولیان و موثران به عنان عوامل ایجابی(دانایی فرد و همکاران، 1394 : 105) را می توان دو بخش مهم آموزش و پرورش تلقی نمود که نیازمند بازبینی بر اساس یک الگوی راهبردی است. مکاتب و جریان های مختلف تربیتی برای این دو مساله مهم پیشنهادات مهمی دارند که معمولا این پیشنهادها با مبانی اعتقادی و باورهای مردمی که برای آن ها تجویز می کنند؛ هماهنگ است. مثلا اگر نگاهی به دو سر طیف کمونیسم شرقی و سرمایه داری آمریکایی بیندازیم چنین خواهیم یافت که : دیدگاه هایی مثل ماکارنکو بر اساس مبانی مارکسیسم و الگوی توسعه شوروی سابق به دنبال حداکثر سازی نفوذ دولت در آموزش و پرورش هستند. (شریعتمداری، 1391 : 73)؛ در مقابل دیدگاه هایی مثل دیویی به تناسب مبانی پراگماتیسم و الگوی توسعه آمریکایی لیبرال و دموکرات، معتقدند آموزش و پرورش بایستی کاملا مستقل از دولت و به صورت تجاری و اقتصادی اداره شود.(اوزمن و کراور، 1396: 241) در این بین دیدگاه هایی نیز وجود دارد که یک وجه تعادلی و بینابین، و راه سومی را  قائلند و از این دو مدل مجزا هستند. در این مقاله تبیین خواهد شد که الگوی مردمی سازی آموزش و پرورش یک الگوی اسلامی است که با محوریت نیکوکاری و بر پایه نهاد دین شکل می گیرد؛ و متناسب با زیست بوم کشور ایران و شرایط جمهوری اسلامی ایران است

بیان مساله

در دهه اول انقلاب اسلامی ایران که دیدگاه های چپ کمابیش در دولت ها به چشم می خورد؛ تصریح قانون اساسی بر رایگان بودن آموزش(اصل سی ام)، نیز سبب شد صفر تا صد هزینه های آموزش و پرورش بر عهده دولت ها باشد. هرچند ایدئولوژی های ملی و مذهبی مورد نظر مردم و حاکمیت در مدارس حاکم بود ولی به گفته وزیر وقت، دولت نمی توانست بار مالی سنگین آن را متحمل گردد و معلمین دولتی همواره نسبت به دریافتی خود ناراضی بودند.(عصر ایران، 1397) در دهه دوم انقلاب اسلامی و روی کار آمدن دیدگاه های لیبرالی در اقتصاد، مدارس غیرانتفاعی به وجود آمدند که عملا تجاری بوده و معمولا مناسب قشر مرفه طراحی شده بودند و چندان در راستای عدالت آموزشی قرار نداشتند.(یارقلی، 1392 : 195) این در حالی است که از سوی مسئولان وقت که برای اولین بار مجور مدارس غیر انتفاعی را صادر کردند (اکرمی وزیر آ.پ دولت دوم جنگ)؛ ادعا می شود قرار نبود این مدارس تجاری باشند ولی عملا این اتفاق افتاد.(عصر ایران، 1397) به گفته وزیر وقت آموزش و پرورش(اکرمی) کسانی که در ابتدا زمین و مسکن تهیه نموده اند دچار مشکل نیستند ولی مدارس جدید التاسیس غیرانتفاعی با این هزینه ها مشکل دارند.(همان) نه تنها در دولت جنگ با دیدگاه های چپ، که در دولت سازندگی با دیدگاه های سرمایه داری نیز در ابتدا بنا بود از طریق گسترش فعالیت های خیرخواهانه و وقفی مدارسی واقعا غیر انتفاعی ایجاد شود که بدون سودجویی به امر آموزش و پرورش مردم بپردازد.(راسخون، 1387) به گفته نجفی وزیر وقت آموزش و پرورش : “ به نظر من کامل‏ترين و سالم‏ترين شکل تأسيس مدارس غيرانتفاعي واقعا همين شکل است که ارگانهاي مردمي و نهادهاي خيريه و سازمانهايي مثل سازمان اوقاف، مدارسي را ايجاد کنند که از نظر سيستم اداري و حقوقي، عنوانش عنوان غيرانتفاعي است. واقعا اين عالي‏ترين شکل اجراي اين قانون است که جلوي خيلي از انتقادها و نواقص را در اجراي اين قانون مي‏گيرد.” (همان) ولی در عمل با چند برابر بودن جمعیت دانش آموزان نسبت به فضای دانشگاهی و نبود تمهیدات جلب مشارکت مردم، پدیده کنکور شکل گرفته و اقتصاد آموزش از آموزش و پرورش به سمت شرکتها و موسسات آموزشی تجاری برده شده است. مسلما در این شرایط انتظار نمی رفت که تربیت و فرهیختگی بر آموزش های تکنیکی و تست زنی غلبه داشته باشد و به طریق اولی فرهنگ ملی و مذهبی نیز جایگاه ویژه ای نداشت.(افروز، 1380 : 71) مدارس غیرانتفاعی به جای این که در خدمت نظام تعلیم و تربیت کشور باشند عملا سه رویکرد پذیرش، مقاومت و تسلیم را در مقابل به اصطلاح مداخلات دولتی در پیش گرفته اند.(معدن دارآرانی، 1393 : 73) در این نگاه اساسا هرگونه نظارت قانونی و مشروع دولت حتی در راستای اسنادبالادستی کشور و باورهای دینی و ملی مردم نیز مداخله محسوب می شود که طبیعتا نشان از تلقی نامطلوبی از تعلیم و تربیت است. در نهایت آموزش و پرورش کشور چندین نوع مدرسه شد که برخی آن را تا 20 نوع مدرسه نام برده اند(فرهنگ امروز، 1396)؛ در این وضعیت، مدارس دولتی در فشار مالی،(عصر ایران، 1397) مدارس غیرانتفاعی خصوصی و تجاری گرفتار تبعیض و دامن زدن به بی عدالتی آموزشی(یاری قلی، 1392: 195) و مدارس غیرانتفاعی مذهبی گرفتار تربیت گلخانه ای، عادتمندی و نگاه خرده فرهنگی به دین(خزایی و چیت ساز، 1399: 33) هستند. در مجموع به نظر می رسد دوگانه دولتی سازی و تجاری سازی دو سر طیف افراط و تفریطی است که برای آموزش و پرورش جمهوری اسلامی پیش آمده و اکنون وقت آن است که زمین بازی متناسب با فرهنگ ایرانی اسلامی تغییر کند.

پیشینه و مبانی نظری تحقیق 

در جدول 1 پیشینه مرتبط با تحقیق مورد بررسی قرار گرفته و موارد قابل استفاده جهت تحقیق حاضر در جدول ذکر شده است. سپس نگاهی به تاریخچه وقف در آموزش و پرورش آمده است.

جدول 1 : پیشینه تحقیق و نکات قابل استفاده برای تحقیق حاضر

بر اساس استنباطی که از پیشینه تحقیقات انجام شده به دست می آید به نظر می رسد آن چه برای تحقیق حاضر قابل استفاده است تعیین مولفه های شکل گیری اوقاف و نیکوکاری است. بر اساس این پیشینه مولفه های ذیل از اهمیت برخوردار می باشند : اهمیت انگیزه واقفان، اهمیت همگانی بودن نیکوکاری از هرکس به اندازه توان، اهمیت مشاهده عینی و حس واقف برای عمل نیکوکارانه، اهمیت کارامدی آموزش و پرورش در اعتماد خیرین، اهمیت اعتماد در انگیزه نیکوکاری و گرایش واقفان به امور معنوی. در تحقیق حاضر تلاش می شود چیستی و چگونگی مردمی سازی آموزش و پرورش از طریق وقف و نیکوکاری مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.

وقف و نیکوکاری در تاریخ آموزش و پرورش

الف) مکتب خانه ها (مکاتیب)

بدون شک گره خوردن دین و آموزشهای مذهبی با مکتب خانه ها سبب انگیزه های واقفین و نیکوکاران برای هزینه کردن در این امور خیر بود. حتی در تاریخ آمده است به دلیل اعتقادات مردم و محیط معنوی مکتب خانه ها مردم برای مشکلات خود نذر و نیاز می کردند و وجوه آن را در قالب پول و هدایا به معلم مکتبخانه و دانش آموزان اهدا می کردند. در این مراکز اگر خانواده ها ملزم به تامین مالی آموزش فرزندان خود بوده اند می توانستند در صورت نداشتن منابع مالی، از طریق ارائه خدمات به مکتب خانه بدهی خود را بپردازند.به گفته شهری باف(1383) از نقاط قوت مکتب خانه ها که البته ریشه در فرهنگ دینی مردم داشت؛ پرداختهای مالی در قالب وقف و نذر برای آن بود و همین تقدس سبب کاهش هزینه های آموزش بر مردم شده بود.شهری باف در تاریخ تهران قدیم می گوید بعد از زورخانه ها (ورزش پهلوانی) مکتب خانه ها نزد مردم مقدس بودند. طوری که در هنگام بیماری ها و مشکلات برای کودکان مکتب خانه نذر می کردند و در صورت حاجت روا شدن شیرینی و شربت و لوازم التحریر برای کودکان می آورند و هزینه ای به ملای مکتب می دادند.(شهری باف، 1383:ج1: 185)

ب) حوزه های علمیه

مدارس علمیه یکی دیگر از نمودهای مهم اوقاف در آموزش و پرورش ایران بوده است. نخجوانی(1976) گزارش می دهد که مردم موقوفات مختلفی تقدیم می کردند تا مدارس علمیه تشکیل شده و طلاب و علمایی برای هدایت و رهبری مناطق تربیت شوند.(منشی و هندوشاه، 1976، ج1 : 13) در حال حاضر نیز طلاب و مدرسین حوزه های علمیه که هنوز در قالب موسسات و مراکز آموزش عالی دولتی ثبت نشده اند؛ تمامی مخارج خود را از راه وجوهات شرعی تامین می کنند و نه تنها از طلاب هزینه نمی گیرند که به آن ها کمابیش شهریه ماهانه پرداخت می کنند.

ج)نظامیه ها

در تاریخ تعلیم و تربیت وقف-پایه ایران، نظامیه ها درخشش خاصی دارند. نظامیه ها در دوره سلجوقی و در زمان حکومت الپ ارسلان و به همت خواجه نظام الملک طوسی ایجاد شد.در اين مدرسۀ‌عظيم، شش هزار تن دانشجو به آموختن فلسفه و ادبيات ولغت ونحو و فقه وحديث و تفسير، سرگرم بوده اند.(گلشنى، 1385) به نقل از (اشکوری، 1394، ج28 : 301).نظامیه ها اولین مدارس منظم اسلامی به حساب می آیند؛ این مدارس نه فقط حقوق مدرسان را پرداخت می نمود که به دانشجویان نیز پرداخت هایی داشت.(کیلر، 1394 : 36) بخشی از موقوفات نظامیه ها را موقوفات حاکمان و سلاطین تشکیل می داد طوری که ناصر عباسی در کنار نظامیه بغداد کتابخانه عظیم و نفیسی بنا نمود و آن را وقف کرد.(خواندمیر، 1372 : 105)

روش تحقیق

روش تحقیق حاضر توصیفی-تحلیلی و باگردآوری داده ها از اسناد انجام می گردد. در این تحقیق از محتوای منابع دینی، تاریخی و تحلیل های به روز کارشناسی و تخصصی در حوزه تعلیم و تربیت اسلامی استفاده می شود. روش گردآوری اطلاعات در این تحقیق به شیوه روایی از منابع دینی و تاریخی و گزارش های روز بوده و با شیوه استقرایی سعی در مرور نظام مند به موضوع مورد تحقیق داشته است. نهایتا تحلیل داده ها با روش منطقی و استدلالی انجام شده است. سوال تحقیق حاضر این است که اولا رویکرد مردمی سازی در آموزش پرورش بر اساس نهاد وقف و نیکوکاری چیست و دوما چگونه این هدف تحقق می یابد؟

یافته های تحقیق

الف) چیستی الگوی مردمی آموزش و پرورش بر پایه وقف و نیکوکاری

در پاسخ به سوال اول تحقیق : برخی از محققین در مبتنی بودن اقتصاد مقاومتی بر پایه وقف و نیکوکاری را معادل مردمی سازی آن دانسته اند.(خاکسار آستانه و همکاران، 1394 : 1) فیض کاشانی در تقریر خود بر محجه البیضاء ابوحامد غزالی می گوید شایسته است دانشمندی که سرگرم تربیت علم ظاهر است و در امور دین مردم از او بهره مند می شوند به کسب و کار نپردازد بلکه هزینه های زندگی او از راه نیکوکاری تامین گردد. (فیض کاشانی، 1372، ج3 :173) از نظر فیض کاشانی این اصل دو حالت دارد که توجه به آن ها بسیار مهم است:  حالت اول این که دليل قبول زكات و صدقات از سوى آنان حقى است بر گردن مردم كه از نظر دین باید ادا مى‌شود و يا فضيلتى است براى آنان؛ حالت دوم آن است كه آنان براى اداره معيشت خود نيازمند به درخواست از ديگران شوند، به نظر غزالی و فیض، در حالت دوم جاى اشكال و سختگيري هايى است كه حکم سؤال از مردم (تکدی گری) دارد و مورد نكوهش است.(فیض کاشانی، 1372، ج3 : 174) با کمک تحلیل فیض کاشانی و غزالی به دست می آید که خصوصی سازی آموزش و پرورش که مستلزم کاسب کارانه بودن عملکرد متولیان تعلیم و تربیت است نمی تواند مطلوب باشد. از طرفی دائما دم زدن از کمبود بودجه و ناکافی بودن حقوق و اظهار ضعف و نیاز به کمک نیز بر خلاف کرامت انسان مومن و سازمان اسلامی است؛ بنابراین بایستی به دنبال راهی بود که بر اساس تجارب تاریخی و مبانی دینی و باورهای فرهنگی این مرز و بوم بتوان اقتصاد آموزش و پرورش را به صورت پایدار بر نهاد مردمی وقف استوار نمود.

در جدول 2 مقایسه ای بین الگوی مردمی سازی از طریق وقف و نیکوکاری با الگوهی خصوصی سازی و دولتی سازی آمده است. مردمی سازی با دولتی سازی و خصوصی سازی ستیزی ندارد ولی نه مانند دولتها بر اساس منابع متمرکز بیت المال اداره می شود و نه مانند بخش خصوصی سود شخصی دنیوی انگیزه آن را تشکیل می دهد.

جدول 2 : مقایسه مردمی سازی بر پایه وقف و نیکوکاری با دولتی سازی و خصوصی سازی آموزش و پرورش

در نظام تربیتی مردمی که مبتنی بر فطرتها و دیدگاه های مشترک انسانی و ایمانی است؛ مردم هرگونه انفاق اعم از وقف، هبه، نذورات و صدقات را خرج تعلیم و تربیت می کنند چرا که بین خود و این نهاد احساس غیریت و مرزبندی ندارند. نه تعلیم و تربیت در دست دولت ها است که به دلیل داشتن بودجه احساس کنند نیازی به مردم نیست و نه بخش خصوصی است که حس کنند به دنبال سود شخصی بوده و نیکوکاری جایگاهی در آن ندارد. در نظام تعلیم و تربیت مردمی محتوای تربیتی به خوبی بر اساس وفاق مردم مومن بر سر قداست ها، ارزشها، آداب، ابزار و مهارتهای بایسته زندگی تعیین می شود و بر اساس آیه 36 سوره احزاب، در حکم الهی جای هیچ شک و شبهه ای و اختیاری برای خود قائل نمی شوند؛ و در نتیجه محتوای سکولار، غیر نافع، افراطی، جانب دارانه و سلیقه ای خود به خود طرد می گردد. در الگوی مردمی، بر اساس آیه 71 سوره توبه، همه افراد نسبت به همدیگر مسئولیت متقابل دارند. این مسئولیت اقتضا می کند که گاه خارج از مسئولیت رسمی ای که در جامعه دارند و یا کسب و کار خصوصی ای که دارند به دنبال راهکار دیگری در کنار زندگی روزمره برای انجام تعهدات اجتماعی خود باشند. راهکار وقف، نذورات، هبه، قرض الحسنه و سایر عقود و ایقاعات نیکوکارانه، راهکاری است که این نیاز و این احساس مسئولیت را تامین می کند.

ب) چگونگی تحقق آموزش و پرورش مردمی بر پایه وقف و نیکوکاری

در پاسخ به سوال دوم تحقیق : بر اساس تحقیقات انجام شده در زمینه وقف و بررسی های صورت گرفته سایر تحقیقات بر وقف نامه ها و بررسی آمارهای سهم بری موضوعات مختلف از اوقاف؛ به نظر می رسد عوامل دورکننده و نزدیک کننده ای برای تامین مالی وقف، نذر، هبه و سایر نیکوکاری ها به نهاد آموزش و پرورش وجود دارد که همه آن ها به انگیزه های واقفین بر می گردد. انگیزه های واقفین نیز منوط به مواردی است که در تحقیقات البته باید در نظر داشت که منظور از واقفین و نیکوکاران فقط عده خاصی از ثروتمندان مومن که از مال خود برای اهداف تربیتی می گذرند نیست؛ بلکه واقف و نیکوکار هر فردی است که به تناسب خود از تخصص، زمان، امکانات، وجوه مالی اندک، ابزار آلات، مواد اولیه، اطلاعات و مشاوره و هرچیزی که می تواند به تعلیم و تربیت کشور تقدیم کند دریغ نورزد. با این دیدگاه تعلیم و تربیت عملا بر یک تعاون بزرگ اجتماعی استوار می شود که مبتنی بر نیت های خیرخواهانه مردم است. در جدول 3 انگیزه های واقفین مورد بررسی قرار گرفته است.

با توجه به دینی بودن انگیزه های ایرانیان و پررنگ بودن انگیزه های ملی و انسانی نوع دوستانه در آن ها؛ فقط زمانی می توان به این

تعاون بزرگ اجتماعی رسید که مقدمات آن فراهم شده باشد. اگر بر اساس دیدگاهی روان شناسانه، انگیزه های خیرین را مهمترین عامل وقف و نیکوکاری بدانیم باید اعتراف کنیم نمی شود بدون شفافیت مالی نهادهای ذیربط، بدون بازگشت تقدس به معلم، محتوا و محیط تربیت و بدون عینیت بخشی به تغییر و تحول دانش آموزان در مدرسه امیدی به سرمایه گذاری خیرین داشت.

جدول 3 : انگیزه های واقفین و نیکوکاران

نتیجه گیری

1. آموزش و پرورش با روش دولتی سازی (ملی سازی) و تجاری سازی(اصطلاحا غیرانتفاعی) نمی تواند به اهداف خود برسد.
2. آموزش و پرورش مردمی نه تنها رایگان است بلکه دانش اندوزی را با شرایطی یک حرفه و یک شغل تلقی نموده و به طلاب، دانش آموزان و دانشجویان هدایا، شهریه و یا امتیازاتی نیز پرداخت می کند.
3. وقف و نیکوکاری، متوقف در افراد خاصی نیست. ممکن است برخی با امکانات و تجهیزات و عده ای با صرف زمان، تخصص و امکانات از خیرین محسوب شوند. شعار هر ایرانی یک واقف و نیکوکار شعار دور از دسترسی نیست بلکه به دلیل انگیزه های دینی و انسانی مردم ایران، تحقق داشته و تاحدی تحقق دارد و بایستی تقویت شود.
4. مهمترین راهکار توسعه اوقاف بازگشت تقدس و کارامدی به نظام تعلیم و تربیت است. همسانی نهاد دین و علم سبب می شود خیرین متدین برای توشه آخرت خود راهکاری بهتر از وقف برای تعلیم و تربیت نبینند و بین وقف های عظیم برای روضه و عزاداری اهل بیت(ع) و تربیت نسل حسینی(ع) تفاوتی نبینند؛ کارامدی نهاد آموزش سبب می شود خیرین وطن دوست و ملیت خواه نیز برای آینده کشور خود راهکاری بهتر از وقف در آموزش و پرورش را انتخاب نکنند.
5. نهاد وقف در آموزش و پرورش بدون ایجاد تقدس و کارامدی در این نهاد امکان پذیر نیست و راهکار آن استفاده از معلمین صالح و کارامدی است که خیرین را به این نتیجه برساند که می توانند مربی نسلی مومن و مترقی باشند.
6. همکاری نهاد وقف و نهاد تعلیم و تربیت نه فقط به حل مشکلات اقتصادی تعلیم و تربیت می انجامد بلکه محتوای آن را نیز از غیر دینی و غیرنافع بودن می زداید چرا که انگیزه های معنوی و انسانی واقفین وقتی به سمت هزینه کرد در این عرصه می شود که متوجه قداست و کارامدی نظام آموزش و پرورش شوند و آثار خوب آن را به عینه مشاهده کنند.
7. مردمی سازی آموزش و پرورش نیازمند طراحی زمین بازی متفاوتی است از جمله تحول در نظام گزینش معلم، محتوای درسی و حتی تغییر در ساختار مدیریت مدارس و بانگری جدی در آن ها
8. به دلیل این که اکثر اوقاف را معمولا اوقاف عبادی و معنوی تشکیل داده اند؛ خروج آموزش و پرورش از سکولاریسم، ناکارامدی، ترویج اندیشه های ناسالم وارداتی، ناشفاف بودن مالی و در عوض قرار گرفتن آن ذیل ترویج دین، مکتب امام حسین(ع)، انتظار مهدوی(عج) و آرمان های ارزشی و معنوی می تواند سیل منابع وقفی و نیکوکارانه را از طریق خود مردم و بدون نیاز به دولتها به آموزش و پرورش گسیل کند.

پیشنهادات

پیشنهاد می شود تحقیق حاضر با همین عنوان برای موضوعات مختلف توسعه و پیشرفت انجام شود. مجموعه این تحقیقات می تواند به الگوی تمدن اسلامی از طریق وقف کمک کند. همان طور که غرب بعد از رنسانس با سرمایه های تجمیع شده توانست محیطی مرفه برای اندیشمندان ایجاد کرده و برای دانش و تعلیم هزینه کند؛ دنیای اسلام نیز با سرمایه های تجمیع شده می تواند چنین نهضتی را ایجاد کند با این تفاوت که منابع غرب از طریق غارت اموال دیگر ملل به دست آمده بود ولی جهان اسلام با وجود منابع عظیم مردمی و ثروتهای فراوان خود می تواند از طریق وقف و نیکوکاری به این ابزار مهم دست یابد.

منابع

آذری علیرضا.(1396). نقش وقف علم و فناوری در تقویت ساخت درونی کشور، چکیده مقالات نخستین همایش ملی وقف، علم و فناوری

ابراهیمی باروق ژاله، واحد یاریجان یونس، ابن تراب مریم(1401)، وقف و کارکردهای اجتماعی و فرهنگی، نامه الهیات، سال چهاردهم، ش 58، صص 59-71

افروز، غلام علی.(1380).کنکور، چرا سراسری؟، پیوند آبان 1380 – شماره 265

اکبری نوری حنانه و سلطانی معصومه.(1396). ظرفیت وقف در توسعه پایدار نظام آموزشی؛ مدارس وقفی، چکیده مقالات نخستین همایش ملی وقف، علم و فناوری

اوزمن هوارد، کراور ساموئل.(1396). مبانی فلسفی تعلیم و تربیت، متقی فر غلامرضا، حسین خانی هادی، ضرابی عبدالرضا، موسوی نسب

بيدرام ، روح الله.( ۱۳۹۷). پاسخ‌نامه وقف. ۱ ج. مشهد مقدس  ایران: آستان قدس رضوی. شرکت به نشر.

پور جوادی، نصر الله، قاسمی، جواد، میبدی، احمد بن محمد، و کیلر، آنابل.(۱۳۹۴). هرمنوتیک صوفیانه. ۱ ج. تهران  ایران: مرکز پژوهشی ميراث مکتوب.

چاهیان بروجنی علی اصغر.(1396). نظامیه به مثابه الگویی تاریخی در رابطه با وقف و علم، چکیده مقالات نخستین همایش ملی وقف، علم و فناوری

حسینی اشکوری، صادق، و همایش بین‌المللی میراث مشترک ایران و عراق (نخستین: ۱۳۹۳: تهران و غیره). ۱۳۹۴–۱۴۳۶. مجموعه مقالات اولین همایش بین المللی مشترک ایران و عراق. ۲۸ ج. قم – ایران: مجمع ذخائر اسلامی.

حسینی مقدم محمد.(1396). روندهای جهانی، چشم اندازها، راهبردها و آموزه های ملی وقف علمی، چکیده مقالات نخستین همایش ملی وقف، علم و فناوری

خاکسارآستانه حمیده، رهنما  علی ،ابراهیمی  حسن.(1394). آسیب شناسی جایگاه نهاد وقف در مقاوم سازی اقتصاد کشور ، اولین همایش ملی اقتصاد مقاومتی دانش بنیان

خواند میر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، و محدث، میر هاشم.(۱۳۷۲). مآثر الملوک؛ به ضمیمه خاتمه خلاصة الاخبار و قانون همایونی. ۱ ج. تهران – ایران: رسا.

دانایی فرد حسن، باقری کنی مصباح‌ الهدی، خانی، علی.(1394). فهم اولویتهای راهبردی تحول نظام آموزش و پرورش از دیدگاه امام خامنه ای. مدیریت اسلامی، 23(1)، 105-135.

شاه حسینی پروانه.( 1389). وقف آموزشی از دیدگاه جغرافیای فرهنگی، فصلنامه علمی پژوهشی جغرافیا (انجمن جغرافیای ایران)، سال 8 ش 24، صص 87-99

شریعتمداری علی.(1391). اصول و فلسفه تعلیم و تربیت، ، چاپ پنجاه و سوم، تهران : مؤسسه انتشارات امیرکبیر

شمس منشی، محمد بن هندو شاه، و علی‌زاده، عبدالکریم.( ۱۹۷۶). دستور الکاتب فی تعیین المراتب. ۲ ج. [بی جا] – [بی جا]: فرهنگستان علوم. انستیتوی خاور شناسی.

شهيدي پاك، محمد رضا. ۱۳۹۳–۱۴۳۶. تاريخ تشکيلات در اسلام. ۱ ج. قم – ایران: مرکز بين‌المللی ترجمه و نشر المصطفی (ص).

شیرازی علی .(1372). بحران مالی در آموزش و پرورش، روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران،  شماره ۵۲، 103-121

طاهره خزایی، غزاله چیت ساز.(1399). از زیست گلخانه ای تا بازگشت به عادتواره؛ (تجربه ی زیسته ی تحصیل دانش آموختگان دختر مدارس اسلامی غیرانتفاعی شهر تهران ،مطالعات راهبردی زنان سال بیست و دوم بهار ۱۳۹۹ شماره 87-صص  33 – 62

عباس معدن دارآرانی.(1393). بررسی نقش نهادها، سازمان ها و افراد در توقف مدارس غیردولتی از نظر مؤسسان و کارشناسان: بازسازی معنایی، نوآوری های آموزشی سال سیزدهم، شماره ،5۱ ، 73-96

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، عطایی، محمد رضا، عارف، محمدصادق، و صاحبی، عبدالعلی.(۱۳۷۲–۱۳۷۹). راه روشن. ۸ ج. مشهد مقدس – ایران: آستان قدس رضوی. بنياد پژوهشهای اسلامى.

کاظمی.(1396). وقف و امور خیریه در نهاد علم و فناوری ایران معاصر : ارائه رهیافت نظری مطالعه چالش های وضع موجود و پیشنهاد یک مدل آینده نگر

محمدصادق، رزاقی هادی، سرمد غلامعلی، قم : موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)

ملک زاده الهام، افرافر مرضیه.(1396). کارکردهای موقوفات زنان از مشروطه تا پایان دوره پهلوی اول، فصلنامه پژوهشهای تاریخی، سال 53، دوره جدید، سال نهم، ش 2، صص 257-271

مهدی نژاد جمال الدین و مقیمی مهین.(1396). بررسی تاثیر وقف بر شکل گیری مدارس در ایران دوره اسلامی، فصلنامه علمی پژوهشی نقش جهان، ش 1-7، صص 49-57

نوری محمد.(بیتا). تاثیر وقف در فرهنگ سازی، میراث جاودان، سال 16، ش 62، ص 4-10

یاری قلی بهبود.(1392). بررسی فلسفه ایجاد مدارس غیرانتفاعی و سازگاری آن با عدالت تربیتی از منظر متخصصان تعلیم و تربیت: رویکردی هرمنوتیکی، پژوهشنامه مبانی تعلیم و تربیت سال سوم، شماره 2

سایت های اینترنتی

فرهنگ امروز،پایگاه اطلاع رسانی فرهنگ و علوم انسانی،  چهارشنبه ۲۳ فروردین ۱۳۹۶ – ۱۷:۴۰شناسهٔ خبر: 49168- سرویس دیگر رسانه ها،https://www.farhangemrooz.com/

راسخون، آشنایی با واقفان بزرگ، 17 آبان 1387، https://rasekhoon.net/

عصر ایران، ارزیابی تجربه سه دهه ای مدارس غیر انتفاعی ایران/ مدارسی برای تعلیم و تربیت یا کسب و کار؟؛ ۰۹-۰۶-۱۳۹۷، https://www.asriran.com/