بررسی تأثیر شفافیت و نظارت مالی در افزایش جذب مشارکت‌های مردمی در موسسات خیریة مشکین‌شهر از دیدگاه ناظرین (مطالعه موردی: موسسة خیریة شهید فیّاض‌بخش مشکین‌شهر )

بررسی تأثیر شفافیت و نظارت مالی در افزایش جذب مشارکت‌های مردمی در موسسات خیریة مشکین‌شهر از دیدگاه ناظرین (مطالعه موردی: موسسة خیریة شهید فیّاض‌بخش مشکین‌شهر )

محمدرضا نورعلی‌زاده [1]*، هاتف ملازاده [2]، رسول فانی‌خیاوی [3]

 

چکیده
هدف: پژوهش به منظور بررسی نقش شفافیت و نظارت مالی در افزایش جذب مشارکت‌های مردمی در مؤسسات خیریه مشکین شهر از دیدگاه ناظرین انجام و مؤسسة خیریة شهید فیّاض‌بخش مشکین‌شهر به صورت موردی مطالعه قرار گرفت.

روش‌ها: این پژوهش میدانی و از نوع کاربردی، توصیفی و همبستگی، تعداد آزمودنی ۳۰ نفر بودند که به دلیل تعداد کم جامعه آماری، تعداد جامعه آماری به عنوان نمونه آماری به صورت نمونه‌گیری در دسترس انتخاب شدند. ابزار اندازه‌گیری پرسشنامه محقق‌ساخته نظارت‌مالی، شفافیت‌مالی و مشارکت مردمی بودند كه پس از اطمینان از روایی و پایایی مناسب مورد استفاده قرار گرفتند. آزمون تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از رگرسیون چند‌متغیره، تک‌متغیره و t تک‌متغیره انجام شد. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از بسته‌های آماری ۲۶ SPSS استفاده گردید.

یافته‌های پژوهش: نشان داد در مؤسسه مذکور دسترسی به اطلاعات مالی، دسترسی به گزارشات مالی مربوط، قابل اعتماد و اتکاء، رعایت تکالیف بیمه و مالیات، تسلط کافی مدیرمالی بر اصول و فنون حسابداری، ضابطه‌مندی دستور العمل‌ها و روش‌ها، اعتماد، علاقه و انگیزه برای افزایش مشارکت‌های مردمی، فرصت‌هایی برای افزایش جذب مشارکت‌های مردمی وجود دارد. اما در این مؤسسه تهدیداتی برای افزایش مشارکت مردمی وجود ندارد.

نتایج: نشان داد شفافیت و نظارت مالی و ابعاد آن‌ها بر افزایش مشارکت‌های مردمی در مؤسسه فوق‌الذکر تأثیر معنی‌داری دارد( p < 0/05). اما تکالیف بیمه‌ای و مالیاتی بر افزایش مشارکت‌های مردمی در آن مؤسسه تأثیر معنی‌داری ندارد(p > 0/05 ).

 

واژگان کلیدی: شفافیت، نظارت‌مالی، مشارکت‌های مردمی، موسسة خیریّه

 

مقدمه

سازمان‌ها برای حفظ بقا، به طور پیوسته عملکرد خود را بررسی و بهبود می‌بخشند. جریان آزاد اطلاعات و شفافیت[4] سازمانی، سطوح اعتماد و کار تیمی را ارتقاء می‌دهد. همچنین از وقوع بسیاری از اختلافات پرهزینه، جلوگیری می‌کند… یک سازمان موفق در دنیای کسب و کار امروز باید اطلاعات را در اختیار کارکنان خود قرار دهد. چنانچه سازمان‌ها بخواهند عملکرد خود را بهبود بخشند باید به موضوع شفافیت مالی توجه ویژه كنند (کردنائیج و همکاران، ۱۳۹۳،ص۱۷۵).

نظارت و بازرسی و کنترل واژه‌های مترادفی هستند که در علوم اجتماعی به ویژه حقوق و سیاست جایگاه خاص و اهمیت بسیار دارند و در نظام‌های مدیریتی یکی از ارکان اصلی و عوامل اثرگذار محسوب می‌شوند. نظارت‌مالی به مفهوم نظارت بر تمامی تصرفات مالی دستگاه‌های دولتی و همة نهاد‌هایی است که از بودجه دولتی استفاده می‌کنند. (عمید‌زنجانی و موسی‌زاده، ۱۳۹۹،ص230).

در کنار دو بخش سنتی و اصلی اقتصاد (خصوصی و عمومی)، بخش سومی ظهور یافته که در سه دهة اخیر و از جمله در کشور‌های توسعه‌یافته رشد قابل‌توجهی نیز داشته است. این بخش عمدتاً تحت عنوان « بخش‌سوم[5] » یا « غیرانتفاعی[6] » نامیده می‌شود (مریدی‌فریمانی،۱۳۹۲،ص۱). مهم‌ترین تفاوت سازمان‌های غیردولتی با بنگاه‌ها در این است که سازمان غیرانتفاعی سازمانی است که با هدف نفع اقتصادی و کسب سود اقتصادی تأسیس نشده است؛ بخش سوم اقتصاد در قالب فعالیت‌های خیریه، وقف و عام‌المنفعه از دیرباز در فرهنگ ملی و مذهبی مردم ایران حضور پر رنگ داشته است و منابع حاصل از آن در راه ارتقای سطح رفاه انسانی کشور هزینه شده است (گیوه چیان،۱۳۹۷،ص۳).

 

موسسات خیریة در مشکین‌شهر

اقدام به کار خیر و نیکوکاری در فطرت بشر نهادینه شده و دیرینه‌ای به درازای تاریخ دارد. هرکس به نوعی در صدد خدمت‌رسانی به همنوعان، نظام طبیعت، و دیگر موجودات عالم هستی نیز می‌باشد. این امر در بسیاری از موارد به صورت انفرادی و با نیت‌های گوناگون انجام می‌پذیرد. دستگیری از نیازمندان و رسیدگی به فقرا و محرومین از سفارشات تمام مکاتب الهی و اخلاقی است. فارغ از علل موجدة محرومیت و فقر، اقشار مختلف مردم در ایران اسلامی نیز افرادی نوع‌دوست، طبیعت‌دوست و مفتخر و ملتزم به اخلاق و رفتار انسان‌گرایانه و خدامحور هستند که برای مساعدت و حمایت از محرومین و مستمندان و حفاظت از آثار تاریخی و منابع طبیعی و ملی به صورت داوطلبانه و بدون تمنای مابه‌ازای مادی مشارکت می‌نمایند. شهرستان مشکین شهر نیز مشحون از انسان‌های پاک نهادی است که در امور خیر زبانزد هستند. از کار‌های عام‌المنفعة فردی گرفته تا فعالیت‌های غیر انتفاعی در قالب گروه‌های خانوادگی، انجمنها و مؤسسات تخصصی که همگی بدون هیچگونه چشمداشت و دستمزد انجام می‌پذیرند. ذیلاً به صورت مختصر و گذرا به تعدادی از این تشکل‌های مردمی اشاره می‌گردد:

بهزیستی
اداره بهزیستی شهرستان مشکین شهر ماهانه به صورت مستقیم به بیش از ۳۰۰۰ مددجو به صورت مستمر و به بیش از ۲۴۰۰ مددجو به صورت موردی خدمات ارائه می‌نماید. این خدمات شامل پرداخت کمک هزینه‌های معیشتی، درمانی، تحصیلی، لوازم توانبخشی و… می‌باشد. علاوه بر این با بهره‌گیری از ظرفیت‌های مردمی بخشی از خدمات را نیز بر عهدة مؤسسات و خیرین گذاشته است. مؤسسات خیریه شهید فیاض‌بخش، محبان‌الزهراء(س)، انجمن معلولین، انجمن هوای تازه، ۶ مرکز مثبت زندگی و… با استفادة دائمی از ظرفیت ۳۰۰ نفر خیر بزرگوار از ۲۰۰۰ مددجو علاوه بر مددجویان مشمول خدمات دولتی بهزیستی، با ارائة مساعدت‌های نقدی، غیرنقدی و خدماتی به معلولین، زنان سرپرست خانوار، نیازمندان، رستگان از دام اعتیاد وخانواده‌های آنان و… دستگیری و رسیدگی می‌کند.

کمیته امداد

کمیته امداد حضرت امام خمینی(ره) مشکین شهر نیز به ۵۴۰۰ مددجو به صورت دائمی و به ۳۰۰۰ مددجو به صورت موردی خدماتی نظیر بهزیستی با توجه به شرح وظایف و اساسنامه خویش خدمت‌رسانی می‌کند؛ این نهاد نیز به منظور بهره‌مندی از مشارکت‌های مردمی، ۶ مرکز نیکوکاری در سطح شهرستان با مدیریت مردمی ایجاد نموده است. مراکز نیکوکاری مجتمع سحر مرادلو، فخرآباد، محلات فرهنگیان و جانبازان، مساجد فاطمیه و فاطمه زهرا(س) با جذب کمک‌های نقدی، غیرنقدی وخدماتی۲۰۰ نیکوکار، ماهانه به بیش از ۱۲۰۰ نفر از نیازمندان مساعدت می‌نمایند.

فرمانداری
فرمانداری به صورت مستقیم نهاد ناظر بر تشکل‌های مردم نهاد بوده، مرجع صدور مجوز برای مؤسسات خیریة عمومی می‌باشد. فرمانداری مشکین شهر با صدور پروانه فعالیت برای بنیاد‌های خیریة مهرجویان، ریحانه لاهرود، احسان آلنی، احسان پریخان، چشمه محبت سبلان قصابه، خیرین جبدرق، ارجق، انار و… زمینة مساعدت وکمک به هزینه‌های ضروری زندگی، تعمیر وتجهیز منازل، هزینه‌های درمانی، تحصیلی، مناسب‌سازی مساکن، توزیع سبد‌های غذایی و… بیش از ۲۰۰۰ نیازمند به صورت مستمر و یا موردی را با مشارکت ۲۵۰۰ نیکوکار فراهم نموده است.

شبکه بهداشت و درمان

انجمن خیرین سلامت بیمارستان، مجمع خیرین سلامت، خانه سلامت، انجمنهای حمایت از بیماران کلیوی، حمایت از بیماران خاص، MS و… از جملة سازمان‌های مردم نهادی تلقی می‌شوند که با اخذ مجوز از شبکه بهداشت و درمان مشکین‌شهر با ۲۰۰ خیر دائمی به پرداخت هزینه‌های ویزیت، دارو، درمان، بستری، خدمات کلینیکی و پاراکلینیکی بیش از ۱۰۰۰ بیمار نیازمند در سال ۱۴۰۰ پرداخته‌اند. به نحوی که با مشارکت پزشکان عمومی و متخصص، چند داروخانه، چند مرکز تصویر‌برداری و سونوگرافی هیچ کس به دلیل مشکل مالی ازدرمان باز نمانده است.

آموزش و پرورش

یکی از نهاد‌هایی که به طور مستقیم به مشارکت مردم نیازمند است اموزش وپرورش می‌باشد. ۳۵۰۰ نفر در کسوت انجمنهای اولیاء ومربیان، ارائة کمک‌های مستمر و موردی(نقدی، پرداخت هزینه ایاب وذهاب و سرویس مدارس، تهیه لوازم التحریر، کیف کفش کتاب‌های کمک درسی، پرداخت شهریه کلاس‌های تقویتی… به دانش‌آموزان نیازمند را برعهده گرفته‌اند. صندوق حمایت از دانش اموزان بی‌بضاعت نیز توسط فرهنگیان عزیز شهرستان به همان منظور ایجاد شده است. سالانه بیش از ۱۰۰۰۰ دانش‌آموز از این خدمات بهره‌مند می‌شوند.

دادگستری
دادگستری شهرستان با ایجاد انجمن حمایت از زندانیان معسر و خانواده آنان با جذب مشارکت‌های مردمی ۲۰ خیر بزرگوار، جهت پرداخت تمام یا بخشی از دیه جرایم غیرعمد، ارائه کالا‌ها یا خدمات مورد نیاز خانواده‌های زندانیان تلاش می‌نماید. طبق اعلام مدیرعامل انجمن مذکور، ۱۵۰ نفر در سال۱۴۰۰ از این خدمات استفاده کرده‌اند بوده‌اند.

در واحد ارشاد و معاضدت قضایی نیز با مشارکت ۵۰ نفر از وکلاً و کارشناسان رسمی به ۲۰۰۰ نفر مشاوره، وکالت رایگان ارائه و در دریافت هزینه کارشناسی رسمی برای افراد نیازمند معاضدت صورت گرفته است.

اوقاف و امورخیریه

با توجه به اساسنامه این نهاد، رسیدگی به مساجد، امامزادگان، بقاع متبرکه، تولیت موقوفات و مؤسسات خیریه جزء وظایف اداره اوقاف و امورخیریه شهرستان می‌باشد، ولی آن اداره بر مؤسسات خیریه تاکنون نظارت یا دخالتی نداشته است. ۳۳۶۷ نفر از خیرین در قالب هیئت‌های امنای مساجد، اداره امور مساجد و امامزادگان، پرداخت کلیه هزینه‌های مرتبط با کار‌های فرهنگی و تعمیرات و تجهیزات ۴۶۵ باب مسجد و ۱۶ باب امامزاده را در سطح شهرستان برعهده گرفته‌اند.

تبلیغات اسلامی

۲۰خانه قرآنی، ۳ مؤسسه قرآنی، ۱۸۲هیئت ثبت شده، ۳۲۰هیئت مذهبی ثبت نشده، ۴ موکب خدمات‌رسانی( آلنی، میرکندی، شهدای گمنام، غریبان) توسط ۲۶۵۰ نفر از قرآن‌دوستان و افراد مذهبی به انجام فعالیت‌های قرآنی( کلاس، مسابقه، همایش، محافل انس باقرآن و.. )، برگزاری مراسمات در اعیاد و وفیات، مناسبت‌های ملی و مذهبی و… مشغول هستند.

شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه

ستاد برگزاری نماز جمعه شهرستان مشکین‌شهر نهادی مردمی است که با مشارکت بیش از ۵۰۰ خیر و نیکوکار، در تمهید مقدمات، بستر‌سازی، برای اقامه هفتگی نمازجمعه و برگزاری نماز‌های عید سعید فطر وقربان، اجرای برنامه‌های فرهنگی و… فعالیت می‌نماید.

ستاد اجرایی فرمان حضرت امام(ره)

بنیاد برکت مشکین شهر ( خانه خیرین قره درویش و کوی ولایت) در راه محرومیت‌زدایی واشتغال‌آفرینی در سطح شهرستان فعالیت می‌نماید. در سال ۱۴۰۰ با حمایت از فرصت‌های شغلی و فراهم نمودن بستر‌های اشتغال زایی برای نیازمندان با ارائه تسهیلات بلاعوض یا طولانی مدت برای ۴۰۰ نفر خدمات ارائه نموده است.

بنیاد علوی

نهاد مردمی پیشرفت وآبادانی مشکین شهر شاخه‌ای از بنیاد علوی است که برای ساخت خانه برای افراد محروم( بیش از ۴۰روستا)، ساخت مسکن برای خانواده‌های دارای معلول، آب‌رسانی، احداث استخرذخیره آب عمومی، توزیع لوازم التحریر و بسته‌های معیشتی بین نیازمندان در روستا‌های دور افتاده ومحروم… فعالیت نموده است.

فرهنگ و ارشاد اسلامی

مؤسسات فرهنگی و قرآنی فرزانگان، باغ رضوان، دارالقرآن، انجمن نمایش، مجمع هنرمندان، سینمای جوان و… از تشکل‌های مردم‌نهادی هستند که با اخذ مجوز از اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی به صورت داوطلبانه و غیر انتفاعی با مشارکت بیش از ۲۰۰ نفر در انجام فعالیت‌های فرهنگی و هنری و قرآنی برای حمایت از نیازمندان و برگزاری برنامه‌های گلریزان برای جمع‌آوری کمک‌های مردمی برای اهداء به نیازمندان، برگزاری جشن‌های شادی برای معلولین و… برای بیش از ۸۰۰ نفر فعالیت می‌کنند.

نهاد کتابخانه‌های عمومی

خیرین کتابخانه ساز یک انجمن غیردولتی دیگر است که با استفاده از ظرفیت خیرین و نیکوکاران برای احداث، تعمیر، نوسازی و بازسازی و تجهیز کتابخانه‌های عمومی در سطح شهرستان ایجاد شده است.

میراث فرهنگی و گردشگری

انجمنهای میراث فرهنگی درتمام بخش‌ها و روستا‌ها، گروه‌های طبیعت گردی و گردشگری، مؤسسه آوای مردم و… با مشارکت بیش از ۶۰۰ نفر از خیرین و دوست‌داران آثار باستانی و هنری به حفاظت داوطلبانه از آثار تاریخی، فرهنگی وهنری، همکاری در تولید محتوا‌های فرهنگی، مستند‌سازی، برگزاری جشنواره‌ها و… می‌پردازند.

اداره منابع طبیعی

اداره جنگل بانی، منابع طبیعی و آبخیزداری مشکین‌شهر با استفاده از خیرین و علاقمندان طبیعت، با مشارکت بیش از ۲۰۰ نفر در قالب همیاران طبیعت، قرق‌بانان افتخاری حفاظت از طبیعت، جلوگیری از تخریب و غارت منابع طبیعی و ملی را به مردم سپرده است.

اداره حفاظت محیط زیست

حفاظت از انفال به موجب اصل۵۰قانون اساسی امری همگانی است. اداره محیط زیست مشکین‌شهر به تنهایی قادر به اجرای این وظیفة ذاتی خویش نمی‌باشد فلذا با استفاده از ۲۰۰ نفر در قالب همیاران محیط زیست(محیط‌بان)، طبیعت دوستان، مؤسسة حامیان محیط زیست و… ضمن برگزاری همایش‌ها، پخش بروشور وتراکت، به پاک‌سازی طبیعت در مناسبت‌های متعدد و حفاظت دائمی از میراث زیستی می‌پردازد.

جمعیت هلال احمر

جمعیت هلال احمر نهادی است که با بهره‌گیری از ظرفیت داوطلبین در کار‌های عام‌المنفعه و انسان‌دوستانه پیشگام است. جمع‌آوری کمک‌های مردمی در مواقع بروز حوادث غیر مترقبه نظیر زلزله، سیل، آتشفشان و… ، توزیع و ارائة خدمات و کمک‌های داوطلبانه بین حادثه دیدگان،… از فعالیت‌هایی است که با مشارکت خیرین ونیکوکاران انجام می‌گیرد.

امورجوانان و تربیت بدنی

فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی ضمن برگزاری کارگاه‌های آموزش قبل از ازدواج، برگزاری جشنواره‌های فرهنگی ورزشی، بازی‌های بومی محلی، حمایت از ورزشکاران نیازمند در اعزام به مسابقات، از وظایفی است که اداره امور جوانان و نربیت بدنی مشکین شهر با بهره‌گیری از ظرفیت بیش از ۲۵۰ خیر ورزشی، فرهنگی در قالب تشکل‌های مردم نهاد در حیطه‌های فرهنگی، حجاب و عفاف، پیشگیری از اعتیاد، ۴۲هیئت ورزشی و… ۱۵خیر مستمر انجام می‌دهد.

بسیج
گروه‌های جهادی، صندوق‌های مردم‌یاری، جزء مردمی‌ترین تشکل‌هایی است که با استفاده از ظرفیت خیرین و نیکوکاران به دستگیری از نیازمندان، کمک به اشتغال، درمان، هزینه‌های روزمره زندگی و… می‌پردازند.

نوسازی مدارس آموزش و پرورش

خیرین مدرسه ساز تشکلی مردمی به منظور جذب مشارکت‌های مالی و غیرمالی خیرین جهت احداث، تعمیر، نوسازی و بازسازی همچنین تجهیز مدرسه در مناطق مورد نیاز و محروم، ه تاکنون چندین باب مدرسه با ده‌ها کلاس درس توسط این عزیزان تهیه و در اختیار دانش‌آموزان قرار داده شده است.

خیرین مسکن ساز برای احداث، تعمیر، نوسازی و بازسازی منازل نیازمندان و خیراندیشان پارسا نیز به منظوردستگیری از نیازمندان، کمک‌های درمانی، معیشتی، تحصیلی و… از تشکل‌های مردم نهادی هستند که با جذب مشارکت‌های مردمی فعالیت می‌کنند.

آمار دقیقی از تعداد مؤسسات خیریه در مشکین شهر وجود ندارد و تلاش‌های محقق جهت کسب آمار دقیق از نهاد‌ها وا دارات ذیربط نیز به جایی نرسید. درعین حال اطلاعات و آمار فوق با همکاری مؤسسات و تشکل‌های مردمی و با مراجعة حضوری یا تماس تلفنی پژوهشگر به دست آمده و نقائص آمار نیز به دلیل برخی ملاحظات ادارات و تشکل‌ها می‌باشد. شایان ذکر است به دلیل عدم رغبت بسیاری از خیرین به ثبت مشارکت‌های مردمی اهدایی به نیازمندان و بعضاً عدم وجود ساختار‌های سازمان‌دهی شده در نهاد‌های موصوف، برآورد تعداد خیرین و افرادی که از این خدمات برخوردار می‌گردند دشوار می‌‎باشد. برای اطلاع دقیق از میزان مشارکت‌های مردمی ضرورت دارد نهاد‌های ذیربط، به ویژه فرمانداری به عنوان نهاد ناظر بر سازمان‌های مردم‌نهاد اقدام نمایند.

 

سؤال اصلی:

آیا شفافیت‌مالی و نظارت‌مالی در افزایش جذب مشارکت‌های‌مردمی در مؤسسه خیریه شهید فیاض‌بخش مشکین‌شهر تأثیر دارند؟

 

هدف اصلی

افزایش مشارکت‌های مردمی در مؤسسه خیریه شهید فیاض‌بخش مشکین‌شهر با گسترش مکانیزم‌های شفافیت و نظارت‌مالی

اهداف فرعی

۱ – تعیین نقش شفافیت‌مالی در افزایش مشارکت‌های‌مردمی در مؤسسة خیریة شهید فیاض‌بخش
۲ – تعیین نقش نظارت‌مالی در افزایش مشارکت‌های‌مردمی در مؤسسة خیریة شهید فیاض‌بخش

فرضیه‌های اصلی

۱ – در مؤسسة خیریة شهید فیاض‌بخش شفافیت‌مالی وجود دارد.
۲ – در مؤسسة خیریة شهید فیاض‌بخش نظارت‌مالی وجود دارد.
۳ – جذب مشارکت‌های مردمی در مؤسسة خیریة شهید فیاض‌بخش افزایش یافته است.
۴ – شفافیت‌مالی در افزایش جذب مشارکت‌های مردمی در مؤسسة خیریة شهید فیاض‌بخش تأثیر معنی‌داری دارد.
۵ – نظارت‌مالی در افزایش جذب مشارکت‌های مردمی در مؤسسة خیریة شهید فیاض‌بخش تأثیر معنی‌داری دارد.

 

مبانی نظری تحقیق

مؤسسه خیریه

بخش سوم اقتصاد، بخش غیر انتفاعی[7]، بخش نوع‌دوستانه، بخش داوطلبانه و… بخشی از اقتصاد است که مبتنی بر فطرت خیرخواه و نوع‌دوست بشر در نهاد انسان قرار داده شده است و به همین جهت از زمان شکل‌گیری اقتصاد و مسئلة معیشت برای نوع بشر مطرح بوده ولی توجه به آن در دانش اقتصاد مدرن مرهون فعالیت‌های علمی در چند دهة اخیر است. این بخش که در میراث تمدنی اسلامی ما به عنوان ثمرة تأکیدات و رهنمود‌های دین مبین اسلام به بِرّ، انفاق، صدقه و انجام فعالیت‌های خیر به صورت بخش وقف و خیریه درآمده است؛ در قرون میانی این تمدن در سرزمین‌های اسلامی به بالندگی رسیده و تنوع و گسترة انگیزه‌های الهی بانیان آن عالم‌گیر شده است (طغیانی، درخشان، ۱۳۹۵،ص۳). 

شفافیت مالی

از نظر مفهومی، می توان گفت كه شفافيت، راهبردی است مقابل اسرارگرایی^[8] كه به موجب این راهبرد، امورجامعه طبق ضوابط مشخصی به دو دسته امور خصوصی یا عمومی تقسيم می‌شوند. زندگی شخصی و امورخصوصی تابع اصل محرمانگی و كنترل فردی قرار می‌گيرند و زندگی عمومی و امور عمومی تابع اصول معلوم بودن^[9]، باز بودن^[10]، علنی بودن^[11]، درمعرض تماشا بودن^[12]، نظارت پذیری^[13] و دسترس پذیری^[14]. البته، هر كدام ازاین اصول، استثناهایی دارند. (مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری،1397،ص 8-7).

شفافیت‌مالی^[15] طبق تعریف صندوق بین المللی پول (2015) عبارت است از جامعیت، وضوح، اتکاپذیری، به موقع‌بودن، و مربوط‌بودن گزارشگری همگانی دربارة گذشته، حال، و آیندة وضعیت امورمالی عمومی برای پاسخگویی و مدیریت مالی اثربخش، حیاتی است (مکرمی، 1394،ص96).

نظارت

نظارت عبارت است از فرآیندی نظام‌مند که از طریق آن نتایج مورد انتظار درقالب استاندارد‌های عملکرد، مشخص شده، عملکرد با استاندارد‌ها مقایسه می‌شود، انحراف‌ها از استاندارد‌ها متمایز می‌گردد و علل بروز آن‌ها مورد بررسی قرار گرفته و درنهایت اصلاحات لازم برای نیل به هدف‌های سازمان صورت می‌گیرد (رضائیان،۱۳۸۰).

 مشارکت

مشارکت[16] عبارت است از فعالیت‌های ارادی داوطلبانه یک جامعه در امور محله و منطقة خود. به بیان کامل‌تر مشارکت، حضور و دخالت آگاهانه، داوطلبانه، خلاق و متعهدانة افراد و اقشار مختلف جامعه در تصمیم‌گیری‌ها، برنامه‌ریزی‌ها و فعالیت‌های انجمنها و تشکل‌های حرفه‌ای و محلی یا منطقة خود از یک سو، حضور و همکاری در تصمیم‌گیری‌ها و فعالیت‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعة کلی از سوی دیگر است (اوکلی[17]، ۱۳۸۰).

پیشینه پژوهش

با توجه به کثرت تحقیقات و مقالات مرتبط با موضوع به دلیل محدودیت حجم مقاله تنها به ذکر چند مورد بسنده می‌گردد:

• سلیمی فر، ملک‌الساداتی و حسینی(۱۳۹۷) در تحقیقی تحت عنوان بررسی تأثیر ویژگی‌های فردی بر انجام فعالیت خیریه بدین نتیجه رسیدند که ضرایب میانگین نوع دوستی، میانگین رضایت درونی و میانگین شأن اجتماعی، معنی‌دار و مثبت است و لذا به ترتیب نوع دوستی، رضایت درونی، شأن اجتماعی احتمال انجام فعالیت خیریه را افزایش می‌دهد.
• مرادی و زرندی ( ۱۳۹۵) در بررسی تطبیقی نظارت دولت بر مؤسسات خیریه ایران و انگلستان معتقدند: نظارت بر مؤسسات خیریه در کشور‌های توسعه‌یافته به صورت مؤثر و هدفمند صورت می‌گیرد که یکی از این کشور‌ها که نظارت درستی بر مؤسسات خیریه دارد کشور انگلستان است. کشور ما نسبت به انگلستان نظارت منسجم و درستی بر مؤسسات خیریه ندارد. این عدم نظارت منسجم باعث عدم شفافیت و پاسخگویی این مؤسسات و همچنین کاهش اعتماد‌عمومی مردم به این مؤسسات می‌گردد.
• یاوری و مرتب ( ۱۳۹۵) به بررسی چگونگی کارآمدسازی پایش و نظارت بر خیریه‌ها مبتنی بر رویکرد شفافیت پرداخته و نتیجه گرفته‌اند: شفافیت یکی از راه‌های مبارزه با فساد است که نه تنها به منظور جلوگیری از فساد، بلکه برای بالا‌بردن کارایی و افزایش مشارکت‌مردمی کاربرد دارد. نظارت‌های معمول دولتی و بوروکراتیک، ناکارآمد هستند نویسندگان راهکاری مبتنی بر شفافیت ناظر به جلوگیری از فساد و بالا بردن کارآیی نهاد‌های خیریه ارائه کرده‌اند.
• کلیمچاک، بارتلت و مکنزی[18] (۲۰۲۰) در مقالة ایجاد اعتماد و تعهد از طریق شفافیت و شایستگی منابع انسانی چشم انداز سیگنالینگ به بررسی عواملی که به تعیین اعتماد کارکنان و تعهد عاطفی نسبت به سازمان کمک می‌کند پرداخته‌اند. سیگنال‌های سازمانی یافت شده از قابلیت اعتماد از طریق افزایش سطح اعتماد کارکنان به تعهد عاطفی منجر شد. آن‌ها دریافتند که اعتماد سرپرست مستقیماً بر تعهد عاطفی زیردستان نیز تأثیر می‌گذارد. این یافته‌ها به گسترش نظریة سیگنال‌دهی از جذب کارکنان به حفظ آن‌ها کمک می‌کند و به محققان و متخصصان کمک می‌کند تا فرآیند اعتماد و تعهد سازمانی را درک کنند.
• مهرپویا و جلیچ [19]( ۲۰۱۹) در مقالة دیدگاهی نظیر عملکرد بازار؛ بررسی افزایش متقابل شفافیت و حسابداری در اقتصاد فراملی و حاکمیت بازار نشان دادند که شفافیت ابتدا در عرصة اقتصاد مطرح شد (مشتری، مرکزی برای کشف قیمت) و بعداً به مفهومی سیاسی تبدیل شد (شهروند، مرکزی برای پاسخگویی عمومی بازار). سپس نشان دادند که در دهة ۱۹۹۰، با ظهور معماری مالی جدید، نقش شفافیت در حاکمیت اقتصادی بازار به طور اساسی تغییر کرد. صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی با شروع برنامه‌های حکمرانی خوب خود، به تدریج «شفافیت استاندارد» (در قالب حسابداری مالی و همچنین آمار استاندارد، بودجه دولتی، حاکمیت شرکتی و غیره) را برای اداره بازار اتخاذ کردند.
• رونگ (ایرنه) ژونگ[20] (۲۰۱۸) در مقالة شفافیت و نوآوری شرکت، اعلام نموده‌اند شفافیت به طور مستقیم با کاهش نگرانی‌های شغلی مدیریتی، تلاش‌های نوآورانه را افزایش می‌دهد. این اثر از طریق نقش قراردادی ضمنی شفافیت عمل می‌کند. این یافته‌ها نقش و مکانیسم‌های منحصربه فرد شفافیت را در ارتقای مشوق‌ها و نتایج نوآوری روشن می‌کنند.

 

روش تحقیق

این تحقیق، میدانی، توصیفی و از نوع همبستگی است. شفافیت مالی، نظارت مالی، متغیر مستقل و افزایش جذب مشارکت‌های مردمی متغیر وابسته هستند.

جامعة آماری تحقیق شامل ناظرین و کارشناسان مرتبط با جذب مشارکت‌های مردمی در اداره کل بهزیستی، سازمان بازرسی، دیوان محاسبات استان اردبیل، ادارات فرمانداری، بهزیستی، امورمالیاتی، تأمین اجتماعی شهرستان مشکین‌شهر، دارای مدارک تحصیلی حسابداری، مالی، مدیریت، یا تجربة کاری مرتبط در بخش مالی در سال ۱۴۰۰ شمسی بوده که جمعاً ۳۰ نفر را شامل می‌گردد.

نمونة آماری: با توجه به کوچک و محدود بودن جامعه آماری، با استفاده از نمونه‌گیری دردسترس تمام جامعة آماری به عنوان نمونة آماری انتخاب شدند.

 

روش گردآوری داده‌ها

روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش به دو صورت کتابخانه‌ای (برای تدوین مبانی نظری) و میدانی (برای جمع‌آوری پرسشنامه‏‌های تحقیق) بود. همچنین ابزار گردآوری داده‏‌ها از طریق پرسش‌نامه و با مراجعه به منابع كتابخانه‌ای شامل كتب، فصلنامه‌ها، پایان‌نامه‌ها، مقالات، قوانین موضوعه، دستورالعمل‌ها، و بخشنامه‌های مرتبط و در بخش کمّی تحقیق سه پرسشنامة محقق ساختة شفافیت‌مالی، نظارت‌مالی، مشارکت‌های مردمی بود.

قلمرو مکانی: مؤسسات خیریه مشکین‌شهر؛ مطالعةموردی: مؤسسه خیریه شهید فیاض‌بخش

قلمرو زمانی: سال ۱۴۰۰بود.

 

روش تجزیه وتحلیل داده‌ها

برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از آمار توصیفی و استنباطی استفاده شد. در بخش توصیفی داده‌های جمع‌آوری شده از طریق سؤالات با استفاده از شاخص‌های آمار توصیفی از قبیل میانگین، واریانس، انحراف معیار، توزیع فراوانی آنالیز و با استفاده از جدول و نمودار‌های مناسب ارائه شد.

در بخش استنباطی این پژوهش برای آزمون فرضیه‌ها از آزمون رگرسیون چندگانه، رگرسیون تک‌متغیره و t تک‌متغیره استفاده شد. برای آزمون نرمال بودن داده‌ها (پرسشنامه) از آموزن کولموگروف- اسمیرنوف استفاده شد. ابزار تجزیه و تحلیل نیز نرم افزار۲۶ spss بود.

تعیین روایی ابزار پژوهش

جهت تعیین روایی پرسش‌نامه‌ها با راهنمایی اساتید محترم راهنما و مشاور از ۸ نفر از اساتید گروه مدیریت و حسابداری، کارشناسان و خبرگان مرتبط، دعوت و با استفاده از تکنیک دلفی در دو مرحله روایی صوری ابزار پژوهش به تأیید رسیده‌است.
پرسشنامة شفافیت مالی با سه بعد و ۱۶ سؤال، پرسشنامة نظارت مالی با چهار بعد و۲۷ سؤال، پرسشنامة مشارکت‌های‌مردمی نیز با پنج بعد و ۲۵ سؤال مورد اتفاق نظر خبرگان واقع شده، روایی صوری همچنین روایی محتوایی آن‌ها به تأیید خبرگان گروه دلفی رسید. فاصله جلسات اول تا دوم گروه دلفی ۱۵ روز بود، که در جلسة دوم اتفاق نظر نهایی حاصل گردید.

تعیین پایایی ابزار پژوهش

پایایی پرسشنامه‌های محقق‌ساخته در این پژوهش از طریق آلفای کرونباخ به دست آمد، به طوری که قبل از اجرای پرسشنامه، تعداد ۲۰ عدد پرسشنامه به صورت تصادفی بین جامعه آماری توزیع و با کمک آزمون آماری، آلفای کرونباخ پایایی پرسشنامه شفافیت مالی ۹۴۳/۰، پرسشنامه نظارت مالی ۹۷۱/۰ و پرسشنامه مشارکت مردمی ۹۵۴/۰ محاسبه گردید.

 

یافته های پژوهش

آزمون  فرضیه‌ها

فرضیه های اصلی وجود شفافیت‌مالی (فرضیه شماره 1)، وجود نظارت‌مالی(فرضیه شماره2)، افزایش مشارکت‌های مردمی( فرضیه شماره 3) در موسسة خیریة شهید فیاض‌بخش مشکین‌شهر به تأیید می رسند.

سطح معنی‌داری آزمون در همه موارد بجز در مورد تهدیداتی در جذب مشارکت‌های‌مردمی (با سطح معناداري76/0=P) کمتر از مقـدار سـطح معنـی­داري آزمـون (05/0که ملاك سنجش) می باشد، بوده فلذا در بقیه موارد فرض صفر رد و فرض خلاف تأیید می‌شود؛  با توجه به نتایج آزمون می­توان استنباط کرد کـه تهدیداتی برای افزایش جذب مشارکت های مردمی در موسسه خیریه شهید فیاض بخش مشکین شهر وجود ندارد.

 

آزمون فرضیه اصلی4:

شفافیت مالی بر افزایش مشارکت‌های مردمی در موسسه خیریه شهید فیاض‌بخش مشکین‌شهر تاثیر معنی‌داری دارد.

نتایج رگرسیون در جدول شماره(2) حاکی از آن است که متغیر پيش‌بيني كنندة شفافیت مالی (دسترسی به اطلاعات مالی، مربوط بودن گزارشات مالی و قابل اعتماد  و اتکاء بودن گزارشات مالی) روی هم رفته 69/0 درصد واریانس افزایش مشارکت‌های‌مردمی را تبیین می‌کنند. نتایج تحلیل واریانس برای بررسی معنی­داری بودن مدل پیش‌بینی کنندة نمرة کل مشارکت‌های مردمی نشان می­دهد که ضرایب متغیرهای پیش‌بین  معنی‌دار است (P=<0/05 (66/1) F).

آزمون فرضیه اصلی 5

نظارت مالی بر افزایش مشارکت‌های مردمی در موسسه خیریه شهید فیاض‌بخش مشکین‌شهر تأثیر معنی‌داری دارد.

نتایج رگرسیون در جدول شماره(3)حاکی از آن است که متغیر پيش‌بيني كننده نظارت مالی (رعایت ضوابط مندرج در اساسنامه،عمل به تکالیف بیمه‌ای و مالیاتی، آشنایی و تسلط مدیرمالی و حسابدار، نظام‌مندی  دستورالعمل‌ها و روش‌ها ) روی هم رفته 53/0 درصد واریانس مشارکت های مردمی را تبیین می­کنند. نتایج تحلیل واریانس برای بررسی معنی­داری بودن مدل پیش‌بینی کنندة نمره کل مشارکت‌های مردمی نشان می­دهد که ضرایب متغیرهای پیش‌بین  معنی‌دار است( P=0/036 (99/2) F).

 

نتیجه‌گیری

با توجه به یافته‌های پژوهش، همة فرضیه‌های اصلی این تحقیق به تأیید رسیده است. فلذا در مؤسسة خیریة شهید فیاض‌بخش مشکین‌شهر، شفافیت‌مالی با ابعاد دسترسی به اطلاعات مالی، مربوط وگویا بودن، همچنین قابل اعتماد و اتکاء بودن گزارشات مالی وجود دارد. در این مؤسسه نظارت مالی نیز با ابعاد رعایت ضوابط مندرج در اساسنامه، عمل به موقع وسرموعد به تکالیف بیمه‌‎ای ومالیاتی، تسلط مدیرمالی و حسابدار به اصول و فنون حسابداری، نظام‌مندی بالای دستورالعمل‌ها و روش‌ها وجود دارد. همچنین افزایش جذب مشارکت‌های مردمی در مؤسسة خیریة فوق الاشاره با ابعاد ضابطه‌مندی، اعتماد، علاقه وانگیزه، فرصت‌هایی برای افزایش مشارکت‌های مردمی وجود دارد. لکن تهدیداتی برای افزایش جذب مشارکت‌های مردمی از نظر خیّرین و کارشناسان مربوط در این مؤسسه وجود ندارد

در خصوص معنی دار بودن تأثیر شفافیت مالی و نظارت مالی برافزایش جذب مشارکت‌های مالی در مؤسسه خیریه شهید فیاض‌بخش مشکین‌شهر نیز یافته‌های پژوهش، فرضیات تحقیق را تأیید می‌کنند. فقط تأثیر عمل به تکالیف بیمه‌ای و مالیاتی توسط مؤسسه بر افزایش مشارکت‌های مردمی معنی دار نبوده فرضیه فرعی مربوطه رد گردید.

یافته‌های پژوهش همسو با یافته‌هایی محققانی سلیمی‌فر وهمکاران ( ۱۳۹۷)، مرادی و زرندی ( ۱۳۹۵)، یاوری و مرتب        ( ۱۳۹۵)، رونگ (ایرنه) ژونگ (۲۰۱۸)، مهرپویا و جلیچ ( ۲۰۱۹)، و نیز کلیمچاک، بارتلت و مکنزی (۲۰۲۰)، می‌باشد.

 

پیشنهادات

1. پیشنهاد می‌شود قوه محترم مقننه با همکاری دستگاه‌ها و نهاد‌های ذی‌ربط، مؤسسات خیریه، صاحب‌نظران، خبرگان و پیش‌کسوتان عرصه امر خیر، با تدوین قوانین و مقررات جامعی، امور مربوط به این مؤسسات را به نهادی نظیر سازمان اوقاف و امورخیریه یا سازمان بهزیستی، یا کمیته‌ای با عضویت تمامی نهاد‌های مرتبط با این موضوع به ریاست مقام عالی وزرات کشور یا استانداری‌ها واگذار و از هرگونه موازی‌کاری، یا ابهام در فرآیند تأسیس و اداره و نظارت بر مؤسسات خیریه جلوگیری شود.
2. پیشنهاد می‌شود تمامی مؤسسات خیریة فعال در عرصه بخش سوم اقتصاد، موظف و مکلف به ثبت اساسنامه وتبعیت از قوانین و مقررات حاکم بر این مؤسسات شده از فعالیت سایر مؤسسات فاقد مجوز جلوگیری گردد.
3. به مدیران و مسئولان مؤسسات خیریه پیشنهاد می‌گردد با راه‌اندازی سامانة شفافیت، انتشار گزارش‌های مالی و عملکردی، و توجه به عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و ایجاد رابطه‌ای مبنی بر اعتماد دو سویه بین مردم و مؤسسه خیریه، مشارکت‌های مردم را جذب کنند.
4. نقاط قوت و ضعف تخفیفات و مشوق‌های مالیاتی بر میزان جذب مشارکت‌های‌مردمی درمؤسسات خیریه بررسی شود.
5. نقش سازمان اوقاف و امورخیریه در ساماندهی مؤسسات خیریه کشور مطالعه شود.

 

محدودیت­های پژوهش

1. آمار مشخصی از تعداد مؤسسات خیریه در شهرستان مشکین شهر وجود ندارد، محقق با بررسی می‌دانی به تعداد معدود و محدودی از آن‌ها دست یافت فلذا لازم است نهاد‌های ناظر ذیربط به ویژه فرمانداری شهرستان به موضوع ورود نموده، بانک اطلاعاتی جامعی از این تشکل‌های مردم نهاد ایجاد نماید.
2. جامعه آماری این پژوهش از بین ناظرین مربوطه‌ای تشکیل شده است که مسلط به علوم حسابداری، مالی و مدیریت می‌باشند؛ در حالی که بسیاری از ناظرین نهاد‌های مختلف با تحصیلات غیرمرتبط به کار گرفته شده و ابعادی از فعالیت‌ها را که متأثر از جذب مشارکت‌های مردمی شده یا میزان و نحوة ارائه خدمات و اجرای ضوابط و دستورالعمل‌های تخصصی حوزه توانبخشی و مراقبتی بهزیستی یا قوانین اداری و ثبتی… را مورد مداقه قرار می‌دهند. ضمن این‌که به دلیل تعداد پاسخ گویان و همچنین محدودیت موضوعی تعمیم نتایج حاصله به سایر جوامع آماری باید با احتیاط و به شرط تشابه شرایط فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی آن‌ها با جامعه آماری این پژوهش صورت گیرد.

 

منابع

اوکلی، پیتر .، مارسدن، دیوید. رهیافت‌های مشارکتی در توسعه روستایی. ترجمه منصور محمود نجات حسینی، 1380، تهران: مرکز تحقیقات و بررسی مسایل روستایی وزارت جهاد کشاورزی.

رضائیان، علی.  مبانی سازمان و مدیریت، 1380، تهران: انتشارات سمت.

سلیمی‌فر، مصطفی.، ملک الساداتی، سیدسعید.، حسینی، سیدحامد. بررسی تاثیر ویژگی های فردی بر انجام فعالیت خیریه. مدل سازی اقتصادی. 1397، دوره 13، شماره 2، صفحات 145-170

طغیانی، مهدی.، درخشان، مرتضی. اقتصاد وقف و خیریه. 1395، تهران:دانشگاه امام صادق علیه‌السلام.

عمید‌زنجانی، عباسعلی.، موسی‌زاده، ابراهیم.  نظارت بر اعمال حکومت و عدالت اداری. 1399، تهران:   انتشارات دانشگاه تهران.

کردنائیج، اسداله.، فانی، علی‌اصغر.، مسعودی، زهرا. فرهنگ سازمانی حلقه مفقوده شفافیت سازمانی و عملکرد سازمان. مدیریت فرهنگ سازمانی، 1393، دوره 12، شماره2  ، صفحات 189 – 173.

گیوه‌چیان، آرمان. بررسی اقتصاد خیریه در ایران . 1397،تهران: دانشگاه تهران، دانشکده اقتصاد، پایان نامه کارشناسی ارشد.

مرادی، میلاد.، زرندی، سعید. بررسی تطبیقی نظارت دولت بر موسسات خیریه ایران و انگلستان، اولین همایش ملی خیر ماندگار. 1395، تهران https://civilica.com/doc/624195.

مریدی‌فریمانی، فاضل. بررسی الگوی نظارت بر نهادهای غیر انتفاعی وخیریه ( تجربه برخی کشورها ). 1392، تهران: دفتر مطالعات اقتصادی مجلس شورای اسلامی

مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری. گزارش توجیهی پیش نویس لایحه شفافیت، 1397 ، صفحات8-7

مکرمی، یدالله. شفافیت مالی . مجله حسابرس ، 1394، شماره 77 ، صفحات 100-96

یاوری، وحید.، مرتب، یحیی.(1395). بررسی چگونگی کارآمدسازی پایش و نظارت بر خیریه ها مبتنی بر رویکرد شفافیت، اولین همایش ملی خیر ماندگار. 1395، تهران . https://civilica.com/doc/624194

 

IMF, Fiscal Transparency, www.imf.org, 2015

Klimchak, M., Ward Bartlett, A.K. and MacKenzie, W. Building trust and commitment through transparency and HR competence: A signaling perspective, Personnel Review, 2020,Vol. 49 No. 9, pp. 1897-1917.

Mehrpouya Afshin, Djelic  Marie-Laure Salles, Seeing like the market; exploring the mutual rise of transparency and accounting in transnational economic and market governance,  Accounting, Organizations and Society, 2019,Volume 76,  Pages 12-31.

Rong (Irene) Zhong , Transparency and Firm Innovation, Journal of Acounting and Economics. 2018 , Volume 66, Issue 1, Pages 67-93.