“وقف معناگرا” ایده ای نوین در قالب سازی از گستره مفهومی سنت حسنه خیریه و وقف

فاطمه حاجی اکبری^*¹، حسین ستار²

^*¹عضو هیات علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه کوثر بجنورد) نویسنده مسئول( f.hajiakbari@kub.ac.ir

²عضو هیات علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه کاشان

چکیده:

انفاق، صدقه، زکات، احسان، باقیات صالحات، محسنین، ایثار، قرض الحسنه و.. از جمله کلیدواژگان عمل بخشش در قرآن است که به آرمان‌های شفقت، عدالت اجتماعی، مشارکت و تقویت اجتماع راه می‌برد. هدف از انواع انفاق در قرآن اصلاح اجتماعی و بهره‌مندی معنوی است. انفاق از منظر قرآن انعکاس دهنده ارزش‌های اخلاقی در سطوح ثروت، اموال، امکانات و کوشش‌های داوطلبانه در سطوح فردی و اجتماعی است. قرآن افرادی را با فضیلت می‌داند که امکانات خود را برای یاری به دیگران هزینه می‌کنند و ذخیره کنندگان ثروت را سرزنش می‌کند. این پژوهش با روش توصیفی_تحلیلی سعی دارد تجربه‌ی موفق وقف توسط خیرین دانشگاه کاشان را بررسی و گزارش کند تا در پرتو آن به ارائه و تشویق ایده‌های نو وقف در موسسات آموزش عالی ایران بپردازد.

توسعه اشکال وقف به خصوص در بعد معنوی(وقف معناگرا/ایده محور) در کنار وقف زیر ساختی_مادی/صورتگرا، توسعه بهره برداری از استعدادها، تسهیل و تقویت در جذب و پردازش ایده در کنار ساخت بنا و توسعه وقف خانواده محور به جای شخص محور و تاکید بر ارتباط با اجتماع از مهمترین ایده‌های نهاد وقف در دانشگاه کاشان است.

کلمات کلیدی: وقف، وقف معناگرا، دانشگاه کاشان، توسعه دانایی، همبستگی اجتماعی.

مقدمه

نـفق در لغـت به معنی گذشتن هر‌ چیز‌ و از بین رفتن آن با بیع‌ و یا با تمام شدن‌ آن‌ چیز اسـت(راغـب اصفهانی: 1412‌ق: 819‌). همچنین این واژه از ریشه «ن ـ ف ـ ق» به معنای کم شدن، نابود شدن، هزینه کـردن‌، مـخفی‌ کردن و پوشاندن است.(ابن‌ فارس، 1404ق، جـ۵‌: ۴۵۴‌). انـفاق مـصدر باب افعال‌، به‌ معنای پرداختن بخشی از آنـچه خـدا به انسان روزی کرده است در راه خدا‌، چه‌ به‌عنوان زکات که واجب است و چه‌ بـه‌عنوان‌ صـدقه که‌ مستحب‌ است‌ زیرا در قـرآن کـریم‌ انفاق بـه مـعنای زکـات نیز به‌کار رفته است(علمی سولا، 1395، 48)

از مؤلفه‌هاي اصلي توسعه اقتصادي هـر جـامعه‌اي عدالت اقتصادي و توجه به طبقات محروم جامعه است، لذا قرآن در مسير تحول‌ ديني‌ و جامعه‌سازي اقتصادي، ماليات و صدقاتي وضع کرده است.(سلیمی، 1399، 43) مسلمان حقیقی با انفاق علاوه بر تطهیر زندگی خود به رشد ارزش های اجتماعی دینی امت اسلامی کمک می‌کند.

وقف در لغت به معنای ایستادن، درنگ کردن و مکث و حبس کردن است.(فراهیدی، العین؛ این منظور، 1375، ح 15، ص 129) و در اصطلاح عقدی است که نتیجه ی آن ایستایی اصل و رهایی منافع آن است.(طوسی، ج3 ، ص 286)

از جمله واژگان کلیدی وقف در قرآن می‌توان به «الباقيات الصالحات»؛ الخيرات»؛ «الصدقات»؛ «زكاة»؛ «بر»؛ «إنفاق في سبيل الله»؛ «احسان»؛ «حسنة»؛ «قرض حَسَنا»؛ تعاون»؛ «يَؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ»؛ و … اشاره کرد. این واژه‌ها و عبارت ها هر کدام به نوعی بر موضوع وقف دلالت دارند و مؤلفه معنایی بخشش مال و توجه به دیگران در همه آنها دیده می‌شود. گفتنی است عبارت قرآنی «الباقیات الصالحات با توجه به گسترده بودن مفهوم آن، با «وقف» ارتباط ویژه دارد؛ زیرا وقف به معنای نگاه داشتن عین مال از نقل و انتقال و واگذاری منافع آن در راه خدا برای امور خیریه و اجتماعی است جاودانه بودن این پاداش که هم عمل صالح» است و هم باقی بسیار قابل توجه است.(اخوان مقدم، 1397، 134) صدقه‌ هدایای‌ خیرخواهانه برای کمک به رفع فقراست. اسلام به فقر به دیده امتحان وفاداری انسان به خالق خود و یک مصیبت ترسناک مـی‌نگرد:وَلَنـَبْلُونَّکُمْ بـِشَیْ‌ءٍ مِنَ الْخَوْفِ‌ وَالْجُوعِ‌ وَنَقْصٍ‌ مـِنَ الاْمـوالِ وَ الاْنـْفُسِ وَالثَّمَراتِ وَبَشِّرِ الصّابِرینَ (بقره /155)البته‌ شما را به اندکی ترس و گرسنگی و بینوایی و بیماری و نقصان در محصول می‌آزماییم و شکیبایان را بشارت ده. هـرچند‌ واژۀ «صدقه» ممکن است تاحدی عمل خیرخواهانۀ ساده و پیش‌پاافتاده‌ای را دربرابر فقرا‌ به‌ ذهن مـتبادر کـند، امـا قرآن با استفاده‌ از‌ واژگان‌ متعددی به‌خصوص صدقه و زکات دربارۀ آن سخن‌ گفته‌ است؛ مفهومی بـسیار بـا ارزش و جامع که در آن مفاهیم مهربانی، عدالت اجتماعی، مشارکت‌، و تقویت‌ اجتماع آورده شده است. این‌ عـمل‌ عـامل اصـلاح‌کنندۀ‌ (تقویت‌کننده‌) اجتماع‌ به‌شمار می‌رود و مزایای معنوی نیز در‌ بر‌ دارد. ارزش‌های معنوی و اخلاقی‌ای که درکنار مفاهیمی چـون ثـروت، دارایی، منابع، و فعالیت‌ داوطلبانه‌ در محیطی فردی یا اجتماعی قرار‌ می‌گیرند. واژۀ صدقه در‌ زنـدگی‌ مـسلمانان مـفهومی جامع دارد و در‌ بطن‌ زندگی روزمرۀ آن‌هاست.(مک اولیف، 1392، ج 1، 421)

از نظر قرآن كريم، «ثروت» نشانۀ ارزش انسانى و «فقر» نشانۀ توهين به شخصيت او نيست بلكه چه ثروت چه تهيدستى هردو آزمون الهى است:«فامّا الإنسان اذا ما ابتله ربّه فاكرمه و نعّمه فيقول ربّى اكرمن * و امّا اذا ما ابتله فقدر عليه رزقه فيقول ربّى اهانن»يعنى: «اما انسان هنگامى كه خداوند او را براى آزمايش اكرام مى‌كند و نعمت مى‌بخشد (مغرور مى‌شود و) مى‌گويد: پروردگارم مرا گرامى داشته و اما هنگامى كه براى امتحان، روزى را بر او تنگ مى‌گيرد، مأيوس مى‌شود و مى‌گويد: پروردگارم مرا خوار كرده است.»

در آيين انسان دوست اسلام، بر انفاق در راه خدا و كمك به اجراى طرحهاى الهى و معنوى توصيه و تأكيد فراوانى شده است. يكى از راههاى عملى مخلد ساختن نيات خيرخواهانه و انسان دوستى، در قالب و چهارچوب «وقف» است. تعريف فقهى وقف آن است كه عين جنس مورد اتفاق ثابت و جاويدان بماند و منافع و عايدات آن عين، در راه خدا و در موارد تعيين شده صرف مصالح اسلام و مسلمين گردد. اين عمل وقف و مخلد ساختن عين، يكى از مصاديق بارز انفاق در راه خدا و احسان و نيكوكارى است كه خداوند متعال در برابر هر گام آن، ده حسنه وعده داده است.(جلوه‌های وقف، ج1، ص 73)

از جمله آثار انفاق در قرآن عبارتند از؛

1.امنیت: انفاق مال موجب در امان ماندن انسان از ترس و اندوه در قیامت می گردد(بقره/262)

2.نیک فرجامی: پاداش انفاق مال بهشت جاودان الهی است.(آل عمران/134)(مائده/12)

3.سپاس خداوند: انفاقگران از آمرزش خداوند برخوردار گشته و دارای نشان سپاسگزاری خداوند هستند(فاطر/29-30)

4.خشنودی خدا: انفاق خالصانه موجب رسیدن به مقام رضا در آخرت می گردد.(لیل/18-21)

روزی های نیکو: مومان انفاق گر شامل رزق های نیکو می گردند.(انفال/3-5)

6.آمرزش: انفاق موجب بخشش گناهان می گردد.( بقره/267-268)

آرامش درونی: آرامش درونی از جمله دستاورهای انفاق در راه خداست.(بقره/265)

8.آسانی کار: انفاق زمینه ساز تسهیل امور اخروی و دنیوی است.( لیل/5و7)

برکت: انفاق کنندگان در راه خدا از سود و پاداش کامل بهره مند می‌گردند.(بقره/261)

رستگاری، تقرب به خدا، تقوی، تزکیه، تکامل، محبت و رحمت و خداوند، مقام مخبیتن و هدایت از جمله نتایج دیگر انفاق در گفتمان قرآن است.(هاشمی رفسنجانی، 1393، ج5، 254)

براساس‌ بررسی متون و منابع اسـلامی‌ مـهم‌ترین مبانی دینی تمدن که در ایـجاد و نـگهداری پایه‌ها و ارکـان آن نـقش اسـاسی دارد، عبارتند‌ از‌: 1.توحیدگرایی، 2. معادگرایی، 3. عدالت‌گرایی، 4. عقل‌گرایی، 5. حـفظ کـرامت‌ انسانی‌، 6. کمال‌گرایی‌. اصـل‌ تـوحید باعث می‌شود صبغه نهاد وقـف مـعنوی‌ شده‌ و قصد‌ قربت‌ محتوای‌ عمومی‌ آن شود. اصل معاد باعث می‌شود انگیزه آخرت‌خواهی واقـفان تـعمیق شده و باقیات الصالحاتی برای خـودشان از پیـش بـفرستند. عدالت و عقلانیت و حـفظ کـرامت انسانی و ایصال به کـمال از‌ دیـگر هدف‌های نهاد وقف است.(موسوی، 1397، 122)با توجه به آیات و روایات مختلف موجود در رابطه با وقف که بطور مستقیم یا غیر مستقیم آن را مورد تاکید قرار داده اند، می توان اهداف بلند اسلامی را در این زمینه تببین کرد؛ پیامبر اکرم و اهل بیت در زمینه انجام کارهای نیک به عنوان باقیات صالحات تاکید فراوان داشته اند.(بشیر،1393، 74)

وقف، يكى از مسايل اجتماعى است كه از روزگاران دور دست، يعنى از زمانى كه بشر به طور اجتماعى، زندگى خود را آغاز كرد، شروع شده و تا انسان خردمند و جامعه ى مآل انديشى در پهنه‌ى گيتى وجود داشته باشد، همچنان ادامه خواهد يافت. سنت وقف ويژه ى كشورهاى اسلامى و شرقى نيست. در كشورهاى غربى و حتى در نقاط دور افتاده ى جزاير استراليا و افريقا و در ميان سرخ پوستان امريكاى جنوبى نيز اين سنت وجود داشته و اين اقوام براى معابد و پرستشگاه ها و كليساها و صومعه ها و ديرهايشان موقوفه هايى اختصاص داده اند؛ به ويژه در مصر باستان و يونان و چين و هند و ژاپن و روم و بابل و فلسطين قبل از اسلام نيز موقوفاتى وجود داشته است. (جلوه‌های وقف، جلد 1، صفحه 63)در ایران بخش اعظم اوقاف‌ در‌ جهت بهره‌وری مـسجدها، مـدرسه‌ها و خانقاه‌ها بوده و درآمد آن‌ به عالمان و اطعام بینوایان در جشن‌های‌ مذهبی‌و برگزاری مـجالس دیـنی و روضه‌خوانی و غیره اختصاص‌ داشت‌.در مواردی‌ برای‌ هـزینهی نـگهداری بـناهای خیریّه مانند‌ بیمارستان‌ها، کاروانسراها، آب‌انبارها و آبخوری‌ها مـلکی وقـف می‌شد.(لمتون، 1388، 102)

دانشگاه کاشان به عنوان یکی از موسسات آموزش عالی ایران در دوران معاصرگامهای موثری در تولید و توزیع و ترویج وقف معنا‌گرا در سالهای اخیر برداشته و بسیار موفق بوده است. این پژوهش سعی دارد با روش توصیفی-تحلیلی با بررسی و ذکر نمونه‌هایی از نوآوری های وقف در موسسات آموزشی عالی(دانشگاه کاشان)ایده ها و سبک های جدید وقف در زمینه های علمی را در حد توان بررسد. بر این اساس سوالات این پژوهش از این قرار است: نمونه‌های نو از وقف علمی کدام است؟ چه ایده‌های جدیدی در موقوفات موسسات آموزش عالی می‌توان پیشنهاد داد؟

خارج کردن احسان‌های ماندگار از کلیشه‌ها‌ی وقف بنا، اختصاص امکانات زیر ساختی، حمایت مالی از دانشجویان و… نیاز به طرح ایده‌های جدید در گفتمان وقف در آموزش عالی دارد. ارائه ایده های نو سبب ساز رشد و تعالی آموزش عالی در ایران خواهد شد.

در خصوص پیشینه وقف در دانشگاه کاشان، دکتر مشهدي نوش آبادي در مقاله‌ی«پيشگامان سنت وقف آموزش عالي در كاشان»به تبیین سابقه دانش و فناوری در کاشان و تاریخچه وقف در دانشگاه کاشان به طور پرداخته‌اند( مشهدي نوش آبادي، 1391). اما در خصوص سبک‌های نو و جدید وقف در دانشگاه کاشان در دوره معاصر سابقه ای یافت نشد.

1. نیات واقفین

با بررسی سیر تحول مراکز آموزشی و تتبع در متون تاریخی و وقف نامه‌ها مشخص گردید، مراکز آموزشی عمدتا در احداث و وقف مدارس علمیه و تامین منابع مالی برای مخارج ساختمانی و انسانی آن‌ها به وجود آمده‌اند و در دوره صفوی رونق موقوفات به شکوفایی فراوانی انجامید . بخش اعظم این موقوفات درآمد سرشاری داشتند که سبب ساز شکوفایی و توسعه ساختار آموزشی و علمی دینی آن عصر گردید.(مهدی نژاد، 1396، 55)

موقوفات و مصرف عايدات آنها به لحاظ انگيزه و نيت واقفين مى‌تواند به چند دسته تقسيم شود؛ رفع نيازهاى بهداشتى، رفع نيازهاى اقتصادى، ترويج مذهب، مصارف فرهنگى و…

بررسی نیات واقفین بر اساس سند نامه اوقاف کشور از این قرار است.

1.حفظ و نگه داری با 4 موضوع و 10 نیت(1/29 درصد)

2.حقوق اوقافی با 4 موضوع و 7 نیت(90/0 درصد)

۳. نیتهای مذهبی با ۸ موضوع و ۱۷۶ نیت (۲۲/۶۸ درصد)

۴ نیت های خیریه با ۱۰ موضوع و ۲۶۷ نیت (۴۱) ۳۴ درصد)

۵. نیت های اجتماعی با ۶ موضوع و ۱۸۳ نیت (۲۳/۵۸ درصد)

6.عتبات عالیات با ۵ موضوع و ۲۷ نیت (۳/۴۸ درصد)

مطلقه و مجهول المصرف با ۲ موضوع و ۲ نیت (۰/۲۶ درصد)
مدارس و حوزه های علمیه با ۲ موضوع و ۵۶ نیت (۷/۲۲درصد)
مساجد با ۳ موضوع و ۲۹ نیت (۳/۷۴ درصد)
بقاع متبرکه و اماکن مذهبی با 3 موضوع و 19 نیت(2/45 درصد)(طاهری دمنه، 1397، 46)

2.وقف معناگرا

مشهود و رایج‌ترین نوع خیریه‌ها در تمام جهان، وقف شئ، کالا، اموال منقول و غیرمنقول است. وقف هر چند در اسلام هم به وقف شئ و هم وقف منافع تقسیم شده ولی نوعا وقف در شی رواج بیشتری دارد و وقف در فوائد هم ناظر به تامین نیازهای همان وقف شی دارد. به مثال بیمارستانی وقف امور خیر می‌شود و منافع چندین باب مغازه نیز هزینه نگهداری این موقوفه. از این وقف ما به وقف زیرساختی و یا صورتگرا یاد می‌کنیم. اما نوعی وقف به خصوص در دوران متاخر مورد اقبال قرار گرفته که بیشتر ناظر به معنای ذاتی خیر به خصوص در کمال انسانی و اخلاق دارد. در این نوع وقف، سرمایه خیر در کنار ساخت بنا به تمهید و تسریع و فرآوری ایده‌ها اختصاص می یابد. هر چند این وقف در صورت‌های معنوی در طول تاریخ و به خصوص در تاریخ تمدن اسلامی در وقفنامه کتب یا کتابخانه ها متجلی شده اما در شکل معناگرا همین شکل مادی یعنی حتی کتاب هم مطرح نیست و صرفا ایده و ذهن و اختراع و ابتکار است که مشمول حمایت خیر می‌شود. به خلاف نوع اول خیریه، این خیریه اولا به افراد خبره و متخصص تعلق می‌گیرد و ثانیا به رفع نیازهای علمی و معنوی و حتی اخلاقی به صورتی غیر مادی می انجامد و ثالثا ردپای خیر و ثبت تابلو و پوستری از او چندان مشهود نیست.

3. ماهیت وقف در دانشگاه کاشان

بین خیریه در دانشگاه کاشان با خیرین و خیره ها در بیرون دانشگاه تفاوت ماهوی وجود دارد. تفاوت خیریه در دانشگاه با جامعه صرفا در نوع بنای ساختنی یا رفع نیاز مادی نیست بلکه رویکرد فکری سازمان خیریه در دانشگاه کاشان و جامعه تفاوت ذاتی دارد. ده‌ها ایده خیریه در دانشگاه کاشان بروز و ظهور یافته که در بیرون یا نمودی ندارد یا چندان مورد توجه قرار نگرفته است.امور خیریه در دانشگاه کاشان در سازمانی نوپا با نام بنیاد حامیان شکل گرفته است.

بدون تردید زمانی که ستاد توسعه دانشگاه که بعدها و در سال 1399 با نام بنیاد حامیان تغییر نام یافت شکل گرفت، احداث و تکمیل فضای فیزیکی دانشگاه در حوزه های متفاوت از ضروری ترین نیازهای دانشگاه به حساب می‌آمد. احداث خوابگاههای مجردی و متاهلی، احداث فضاهای آموزشی، دانشکده ها و آزمایشگاه، فضاهای تفریحی و سلامت همچون سالن‌های ورزشی . با این وجود این ستاد هیچگاه از سایر نیازهای دانشجویان، از جمله قشر محروم، در تهیه کتابها و مخارج شهریه و گذران زندگی غفلت ننمود. بنیاد کتاب مطهر و صندوق قرض الحسنه فاطمه الزهرا از این دست فعالیتهای ستاد می باشد . فعالیتهای که الگو برای سایر دانشگاهها شد و امروزه تشکیل بنیاد حامیان علم و فناوری در سایر دانشگاهها ادامه این حرکت خیر و الهی است.و اما اکنون این ستاد با پشتوانه همه نیک اندیشان و خیرین که مایه برکت و عزت در شهر دارالمومنین کاشان هستند ، مصمم تر از قبل نه تنها توسعه فیزیکی مبتنی بر اولویتهای دانشگاه را ادامه خواهد داد بلکه در راستای اهداف عالی نظام مقدس جمهوری اسلامی ، افق های جدیدی را پیش رو دارد

بنیاد حامیان دانشگاه به پشتوانه خیل عظیم خیرین و توان و همت اندیشمندان دانشگاه، نه تنها به توسعه فیزیکی دانشگاه می اندیشد بلکه توسعه تفکر، بهبود محیط زیست، ایجاد رفاه و آسایش، تعالی مادی و معنوی مردم و در یک کلمه ایفای نقش مفید و موثر در شکل دهی و تعالی آینده جامعه خود بویژه منطقه فرهنگی کاشان را هدف گذاری نموده است.( https://towsee.kashanu.ac.ir/fa)

4.نمونه وقف‌های معناگرا در دانشگاه کاشان

با تکیه بر تجارب سایر دانشگاههای بین المللی و پشتکار و همت این نهاد در دانشگاه کاشان؛به تدریج نوع فعالیتهای خیریه و وقفی از سمت وسوی خیریه صورتگرا به خیریه معنا گرا تغییر سوق داده شد.این به معنای تضعیف یا کم ارزش جلوه دادن وقفهای صورتگرا نباید تلقی شود چرا که دانشگاه کاشان همچنان در مسیر توسعه فیزیکی از دانشگاههای پیشرو در کشور است. با این حال در بررسی فراوانی خیریه وقف در این دانشگاه نمی‌توان از سمت وسوی جدید آن چشم پوشی نمود. تعدادی از مهمترین فعالیتهای خیریه این دانشگاه در شکل معنا‌گرا به شرح ذیل بیان می‌گردد.

1.4.کرسی علمی بین المللی وقفی

کرسی علمی بین المللی وقفی ایده‌ای برای استفاده از اساتید بین المللی و صاحب نظر و شناخته شده جهانی برای بررسی و جستجو و پژوهش حول محور فعالیتهای منحصر به فرد این اساتید به خصوص ایرانیان مهاجر در این دانشگاه برای اولین بار در سطح کشور در دانشگاه کاشان در سال 94شکل گرفت. رئیس وقت دانشگاه کاشان هدف از برگزاری این کرسی علمی را ارتباط با اساتید برجسته ایرانی خارج از کشور در راستای توسعه علمی بیان کرد .اولین کرسی از این نوع با نام کرسی استادی سعیدی در مهر 94 شکل گرفت. هدف از این کرسی انجام طرح مطالعه حیات در کویر لوت بود که با اعزام چندین محقق بین المللی به ایران ؛ نتایج مرحله اول در مجله ساینس چاپ شد .” متعاقب چاپ مقاله اول که برای نخستین بار بدین صورت در کشور رخ می دهد نام دانشگاه کاشان در مجامع علمی و دانشگاههای جهان مطرح گردیده و متقاضیان زیادی درخواست همکاری با این طرح را نمودند بگونه ای که چند دانشمند از چند کشور اروپایی در سفر دوم به ایران آمدند. همچنین معاونت علمی ریاست جمهوری هزینه ۱۰سفر را حدود پنج میلیارد ریال پذیرفت و ۴ پست داک نیز با پرداخت حقوق و مزایا و تجهیزات آزمایشگاهی به این دانشگاه اختصاص داده شد.سه کرسی علمی بین المللی وقفی در دانشگاه کاشان به همت خیرین برپا گردیده است.همچنین در مورد موسسه مطالعات پیشرفته سعیدی موافقت ۵ دانشمند مشهور بین المللی دارای جایزه نوبل برای عضویت در شورای موسسه اخذ گردیده و هیات امنای دانشگاه با کلیات تاسیس آن موافقت کرده است.

2.4.زنگ اندیشگاه

شادابی محیط علمی همراه با تعامل فکری دایم شرط اساسی برای بالندگی هر دانشگاه است. شادابی و تعامل فکری وجوه بسیار متفاوتی دارد که تحقق آن به عزم، زمان، امکانات، و برنامه ریزی جدی نیاز دارد. زنگ اندیشگاه اولین گام در این جهت است.در چارچوب زنگ اندیشگاه قرار است از متخصصان با تجربه و اندیشمندان در همه ی زمینه های فعالیت های انسانی، اعم از داخلی یا خارجی و علوم طبیعی و انسانی و هنر، دعوت شود درطول یک ساعت تجربه و دانش خود را به جمع دانشگاهیان دانشگاه و علاقه مندان شهر منتقل کنند و به سوال های حاضران پاسخ دهند.امید می رود این اقدام علاوه بر افزایش شادابی علمی به افزایش ارتباط دانشگاه با جامعه هم منجر شود.”(سایت دانشگاه کاشان)

مروری بر اسامی افراد و محققان و سخنرانان و نیز موضوعات نشان از ایده خیر در توجه به مسائل و مشکلات فکری و اجتماعی ایران امروز و نیز توجه به تخصص و حضور افراد خبره در این نشستها دارد.

جلسه	عنوان سخنرانی	سخنران	تاریخ
1	پیشرفت علم در ایران	دکتر فرهاد اردلان	28 مهر ماه 93
2	باستان شناسی ژنتیکی	دکتر شاهین روحانی	26 آبان ماه 93
3	بناها و فضاهای ماندگار	دکتر محمد مهدی محمودی	13 بهمن 93
4	آموزش و پژوهش هدفمند چرا و چگونه؟	دکتر محمدعلی زلفی گل	(نشست فوق العاده) 27 بهمن 93
5	شگفتی های گیاهان کویری ایران	دکترحسین آخانی	31 فروردین 94
6	معماری علم در ایران و دانشگاه جهان	دکتر منصوری	4 خرداد 94
7	تفکر فلسفی در دنیای مدرن	دکتر وحید دستجردی	28مهر 1394
8	بررسی تاریخی علائم ظهور	دکتر مصطفی صادقی	26آبان 1394
9	تامین آب،وضعیت موجود وراهکارهای پیش رو در قالب توسعه پایدار	دکتر سروش مدبری	30 آذرماه 13

3.4.اعطای مدرک دکترای افتخاری کارآفرینی

دانشگاه کاشان تلاش کرده تا با حمایت و تشویق خیرین به خصوص با رویکرد معناگرا و اقدامات ابتکاری زمینه حمایت هر چه بیشتر خیرین را در حوزه علم فراهم نماید. بدون اغراق مهمترین شخصیت خیر در دهه گذشته در دانشگاه کاشان دکتر علی سعیدی م¬باشد.جدا از ساخت پروژه های مهمی چون ساختمان دانشکده ادبیات و زبانهای خارجی؛ساختمان دانشکده علوم انسانی و حقوق و حمایت از دهها پروژه دیگر؛اقدامات سعیدی در حوزه حمایت از ایده های معناکرای وقفی قابل یادکرد است.در همین راستا دانشگاه کاشان فراهم کردن زمینه و اعطای مدرک دکترای افتخاری کارآفرینی با تایید وزارت علوم به خیر دانشگاه جناب علی سعیدی را فراهم نمود.” مهندس علی سعیدی متولد 1329 تهران، دانش‌آموخته دیپلم ریاضی، کارشناسی اقتصاد از دانشگاه ملی (شهید بهشتی) ایران و کارشناسی ارشد مدیریت بازرگانی از دانشگاه میشیگان امریکاست.این کارآفرین نمونه به عنوان کارشناس امور تحلیل و بررسی اقتصادی پروژه‌های صنعتی، خدماتی در بانک‌های کشور، کارشناس عالی در تجارت بین‌الملل و قراردادهای بین‌المللی، مدیریت شرکت‌های تولیدی و پتروشیمیایی و سلولزی، مدیریت شرکت‌های تولیدی، خدماتی و مهندسی، مدیریت گروه صنعتی آرین سعید به عنوان هلدینگ سرمایه‌گذاری با حدود بیست شرکت زیر مجموعه و مدرس در حوزه‌های اقتصاد، بازرگانی و کارآفرینی و … فعالیت دارد و علاوه برآن، به عنوان یکی از خیّرین ممتاز و مبرز آموزش عالی کشور در مجموعه وزارت علوم و به ویژه دانشگاه کاشان خدمات شایانی انجام و پروژه‌های بزرگی را به ثمر رسانده است. (سایت دانشگاه کاشان)

این جایزه به استناد آيين‌نامه نحوه اعطاي دکتراي افتخاري مصوب ۲۱/۴/۱۳۷۱ و به پاس سوابق ممتاز کارآفريني و خدمات آموزش عالي نشستي و پس از مصوبه جلسه مقام وزير علوم، رؤساي فرهنگستان‌هاي علوم و زبان و ادب فارسي، اعضاي شوراي بررسي اعطاي دکتري افتخاري و مسئولان دانشگاه کاشان، ۱۹ تيرماه ۱۴۰۰ به وی اعطا گردید.

4.4.ایجاد صندوق ریسک برای فعالیت های پژوهشی در دانشگاه کاشان

ادر این ابتکار خیرین بمالغ معتانبهی را برای فعالیتهای تحقیقی و پژوهشی اساتید و دانشجویان تامین نموده تا حتی در صورت به سرانجام نرسیدن این پژوهشها؛ریسک مالی آن توسط صندوق تامین گردد.این صندوق زمینه کوشش هر چه بیشتر محققان در حوزه دانش را با کمترین دغده مالی فراهم می‌نماید.

5.4.اجرای طرح «ارز صفر بودجه صفر»

به بیان ریاست وقت دانشگاه کاشان، دکتر زراعت ” با توجه به اعمال تحریم های ظالمانه آمریکا و استکبار جهانی بر علیه مردم ایران این طرح به صنعتگران و کارآفرینان منطقه و ایران کمک می کند که بجای واردات قظعات یدکی ماشین های خود و خروج ارز، ساخت آن را به محققان و پژوهشگران دانشگاه سفارش دهند. وی با اشاره به اجرای موفق این طرح در کاشان افزود: در یکی از شرکت های بزرگ صنعتی قطعه یدکی یکی از ماشین ها به دلیل تحریم ها امکان واردات آن میسر نبود که با همت و تلاش جمعی از دانشجویان و اساتید گروه فیزیک دانشگاه کاشان این قطعه یدکی ساخته و در چرخه تولید قرار گرفت و سبب رونق مجدد این خط تولید شد.( https://www.khaierin.ir/news/)

6.4.بیناد نخبگان سعیدی

این بنیاد با هدف حمایت از دانش آموزان و دانشجویان نخبه شهرستان کاشان و به همت دکتر سعیدی در دانشگاه کاشان تاسیس گردید. بنیاد زمینه تعامل و هم افزایی آموزش و پرورش و دانشگاه را در حمایت از استعدادهای بومی شهرستان فراهم نموده است.

7.4.هم اندیشی علمی در تجربه‌های وقف

از دیگر اقدامات ابتکاری دانشگاه کاشان ؛تلاش در رویکرد علمی و مبتنی بر تجارب بشری به وقف است. دانشگاه به عنوان نهاد علم موظف است این رویکرد را در تمام اجزای خود و از جمله مقوله وقف به جریان اندازد. از این رو تلاش دآن بوده است که وقف به معنای عام و وقف در آموزش عالی به صورت خاص را در چارچوب وارسی علمی مورد تدقیق قرار دهد. از جمله اقدامات دانشگاه در این راستا را می‌توان همایش ملی وقف با تاکید بر آموزش عالی ایران یکم اسفند13۹۱ در تالار آزادی دانشگاه کاشان نام برد. این نشست با هدف”بررسی وقف در اسلام و ایران، شناسایی مبانی علمی وقف و مسایل آن، ترویج فرهنگ وقف و تجلیل از خیرین آموزش عالی، تعمیق و گسترش سنت وقف در آموزش عالی، تبیین ابعاد فقهی، حقوقی، اجتماعی و فرهنگی وقف و چالش‌های فرهنگی و حقوقی وقف” و با دریافت 215 مقاله در قالب همایش ملی اسفند ۱۳۹۱برگزار گردید.( http://mashhadi5135.blogfa.com/post/23)دومین همایش ملی نیز در هیمن رابطه در دانشگاه با عنوان بررسی موانع و محدودیتهای وقف نیز در سالیان بعد برگزار گردیده است.

8.4.بنیاد کتاب مطهر

کتابخانه بنیاد مطهر در اوایل آبان ماه سال 1392 با مجموعه 4000 جلدی از متون درسی کلیه‌ی رشته‌های تحصیلی دانشگاه کاشان با حضور مسئولین دانشگاهی و مدیر عامل ستاد توسعه‌ی دانشگاه کاشان به بهره‌برداری رسید. تفوت عمده این کتابخانه با سایر کتابخانه ها و به خصوص کتابخانه مرکزی دانشگاهها در دو موضوع است:موضوع کتابها صرفا درسی است و مدت امانت هم یک نیمسال تحصیلی است.این ابتکار در راستای حمایت از فراهم شدن رایگان کتابهای درسی در همه گرایشها برای دانشجویان است.در همین راستا از هر کتاب چندین سری جهت امانت تهیه شده است

اهدایی خیرین بزرگوار سید مهدی کتابچی و سید مرتضی هاشمیان در گام اول مبلغ 250 میلیون تومان صورت گرفت. در حال حاضر، دارای حدود 8500نسخه می‌باشد.

1.8.4. در مهر تفاوت نکند نبود بعد مسافت(حمایت دانشگاه برخوردار از دانشگاه کمتر برخودار)

احسان‌های ماندگار همیشه به زیست بوم خیرین محصور نشده و گاهی شاهد مهرورزی خیرین در محدوده‌ای فراتر از شهر و استان خویش هستیم. از جمله نمونه‌های این نوع وقف می‌توان به تاسیس کتابخانه مطهر در دانشگاه کوثر بجنورد اشاره کرد که از جمله دانشگاههای کمتر برخوردار به شمار می‌رود. استان خراسان شمالی جزو استانهای محروم کشور بوده و از سرانه ی پایین دانشجویی رنج می‌برد. با توجه به بالا رفتن هزینه‌های چاپ کتاب و افزایش تصاعدی قیمتها در پی آن دانشجویان برای تهیه منابع درسی در هر ترم از مشکلات مالی رنج می‌بردند. در سال 1399 با رایزنی صورت گرفته میان دو دانشگاه، دو خیر محترم آقایان مهدی کتابچی و مرتضی هاشمیان با قبول هزینه خرید کتب درسی برای امانت یک ترم درسی به دانشجویان موجب خوشحالی دانشجویان شدند. هر چند که به فاصله اندکی از پیاده شدن گام نخست این خیر ماندگار، یکی از خیرین یعنی اقای مرتضی هاشمیان از خاک به افلاک پر می‌کشد و دانشگاه کاشان یکی از گل‌های سرسبد خیرین آموزش عالی را از دست می‌دهد، اما گویا گرمی دستان پر سخاوت او هر ترم در قالب کتابی در دست دانشجویان محسوس است.

9.4.خیرین خانواده گستر

دانشگاه کاشان تلاش نموده تا گستره افراد خیر را از انحصار فرد به توسعه و گستره خانواده درآورد.یک نفر به تنهایی در خانواده ای خیر است اما نوع فعالیت خود به گونه‌ای بستگان خود را در کار خیر دعوت و شریک می‌کند و به نحوی هسته‌ی اصلی خیر را زنده نگه داشته و کار خیر را می‌گستراند. بر این اساس دیگر کار خیر با یک نفر گره نمی‌خورد که با فوت یا نبود وی کار ابتر یا بی سر انجام بماند و با افراد زیادی مواجه هستید که کار را گسترش می دهند. برای نمونه می توان از خانواده کتابچی و لاجوردی و امامی در دانشگاه کاشان نام برد.

10.4.وقفِ وقت

افراد دارای تواناییهای مالی و استعدادی متفاوتی هستند که زمینه وقف را برای آنان فراهم می‌کند. از انواع وقف در دانشگاه کاشان که اتفاقا هسته محوری مدیریتی بنیاد حامیان دانشگاه را شکل داده است؛وقف وقت است.در این طرح افراد متعددی با دراختیار گذاشتن وقت و اوقات خود در اختیار بنیاد خیریه به پویایی این نهاد یاری می‌رسانند. هم اکنون علاوه بر مدیر عامل این بنیاد؛ دو نفر از دیگر اعضای این شورا بدون دریافت مقرری و صرفا با نیت خیرخواهانه فعالیتهای این بنیاد را پیگیری می‌کنند.

نکته پایانی:

از عوامل مهم در تقویت و توسعه خیرین دانشگاه کاشان دو عامل مدیریتی زیر بسیار قابل توجه است:

الف) ثبات مدیریتی:در طول بیش از یک دهه گذشته که از پاگیری و نشو ونمای این ستاد در دانشگاه کاشان میگذرد و با وجود تغییر دولتها و روسای دانشگاهها، هیچ‌گاه مدیر عامل ستاد توسعه دانشگاه تغییر نکرده است.

ب) حمایت مستمر ریاست دانشگاه:یکی از مهمترین اموری که روسای دانشگاه در این مدت برای خود متصور بوده اند، ارتباط مستمر و حمایت مداوم و ارتباط همیشگی با ستاد و خیرین بوده است. جلسات ستاد توسعه با مدیریت دانشگاه همانند هیات رئیسه هر هفته برگزار می‌گردد.

نتیجه گیری:

انسان‌های شایسته در گذر پرفراز و نشیب زندگی، با بهره‌مندی از اندیشه‌های رسالتی تاریخ‌ساز را رقم زده و خاطره‌های فراموش ناشدنی را از خود در دنیای فانی باقی می‌گذارند. از جمله آرمان‌های اساسی در قرآن همبستگی میان کوشش‌های مادی و معنوی در زندگی بشر است، یعنی اعمالی که به مثابه بخشی از عقاید ایمانی انجام می شوند و هم به وضعیت زندگی این جهانی مرتبط‌اند.(مک اولیف، 1392، ج 1، 421) قرآن در عین اینکه توانایی‌ها و امکانات و اموال متفاوت ارائه شده به افراد را به رسمیت می‌شمارد بر آرمان همبستگی اجتماعی و بهره‌مندی از عدالت و گذشت تاکید می‌کند.(نحل/50)

دانشگاه کاشان یکی از دانشگاه‌های موفق در موسسات آموزش عالی ایران است که توانسته در زمینه جذب خیرین و به ثمر رساندن ایده‌های وقفی معناگرا ابتکار عمل داشته باشد. خارج کردن احسان های ماندگار از کلیشه‌ها‌ی وقف بنا، اختصاص امکانات زیر ساختی، حمایت مالی از دانشجویان و… نیاز به طرح ایده های جدید در گفتمان وقف دارد. در این پژوهش از جمله مصداق‌های این نوع وقف در دانشگاه کاشان طرح و بررسی گردید.

تعریف کرسی علمی بین المللی، تاسیس موسسه پژوهشی، ایجاد صندوق ریسک برای فعالیت های پژوهشی در دانشگاه کاشان، زنگ اندیشگاه، اجرای طرح ارز صفر بودجه صفر، و کمک به دانشگاههای کمتر برخودار دور از استان از جمله موفقیت های دانشگاه کاشان در این زمینه است.

از عوامل مهم در جذب و به خصوص استمرار حمایت خیرین از دانشگاه، نوع نگاه دانشگاه به این خیرین است. این نگاه مبتنی بر نگاهی انسانی اخلاقی و فارغ از میزان و نوع کمک افراد می‌باشد. در مدتی که خیر با دانشگاه در ارتباط است، موسسه وی او بسان عضوی از خود می‌انگارد. تمام تسهیلات استفاده از خدمات دانشگاه برای فرد و خانواده اش فراهم می‌شود .رییس دانشگاه و هیات رئیسه به دیدار اوبه مناسبت های مختلف رفته و در شادی و غم او شریک می‌شوند و تلاش دارند تا با انواع بزرگداشت‌ها و تجلیل زمینه پاسداشت این عزیزان را فراهم نمایند. این امر موجبات جذب خیرین بیشتر و نیز توسعه خیریه از فرد خیر به خانواده او می‌شود

منابع:

قرآن کریم

ابن فارس، احمد‌ بن‌ فارس‌(1404 ق)، معجم مقائيس اللغة، قم، انتشارات دفـتر‌ تـبليغات‌ اسـلامى‌ حوزه‌ علميه‌ قم‌.

ابن منظور، محمد بن مکرم، (1375)، لسان العرب، بیروت؛ دارالفکر.

اخوان مقدم، زهره، خلجی، فاطمه، (1397)، حوزه معنایی وقف در قرآن کریم، میراث جاویدان ، شماره ۱۰۴ از ص 111تا 136.

آن کی . اس . لمتون؛ نمایی، احمد، (1388)، وقف در ایران، مشکو‌ة » بهار 1388 – شماره 102

بشیر، حسن، (1393)، فرهنگ وقف مفاهیم بنیادین فرهنگ اسلامی، تهران؛ دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

حافظ، شمس‌‌الدین محمد، (بی تا)، دیوان حافظ، ناشر:سازمان تبليغات اسلامی. شركت چاپ و نشر بين الملل تهران.

راغب اصفهانى، حسين بن محمد(1412 ق)، مـعجم مـفردات ألفاظ القرآن؛ سوريه، دارالعلم- الدار الشامية.

سازمان اوقاف و امور خیریه، (بی تا)، جلوه‌های وقف، معاونت فرهنگی سازمان اوقاف و امور خیریه، قم: اسوه.

سلیمی، هادی؛ شکرانی، رضا، (1399)،بررسی سیر تاریخی تشریع آیات زکات در قرآن کریم، مطالعات تفسیری » بهار – شماره 41

شیخ طوسی،(بی‌تا)، المبسوط فی فقه الامامیه، قم، مکتبه المرتضوی.

طاهری دمنه، محسن، حیدری دارانی، زهرا،( 1397)، تاملی در نقش و جایگاه وقف و نیکوکاری در علم و فناوری، نشریه سیاست نامه علم و فناوری، شماره 22 ، ص 39-48

علمی سولا، محمدصادق؛ قایمی اصل، مهدی؛ یعقوبی، جواد؛ مسگرانی، مهسا، (1395)، انفاق و جایگاه آن در توسعه و ترویج علم و دانش با تاکید بر بر وقف، راهبرد توسعه » شماره 48

مشهدي نوش آبادي، محمد، (1391)، «پيشگامان سنت وقف آموزش عالي در كاشان»، مجموعه مقالات همايش ملي وقف(با تاكيد بر آموزش عالي)، دانشگاه كاشان.

مک اولیف، جین دمن، (1392)، ترجمه دایره المعارف قرآن،ترجمه گروهی از مترجمان، تهران: حکمت

مهدی نژاد، جمال الدین، مقیمی، مهین،( 1396)، بررسی تاثیر وقف بر شکل گیری مدارس در ایران در دوره اسلامی، نشریه نقش جهان، سال هفتم، شماره 1، ص 49_58

موسوی، سید محمود؛ موسوی، سید حامد، (13979، جایگاه و نقش وقف در مبانی تمدن اسلامی، وقف میراث جاویدان » شماره 103

هاشمی رفسنجانی، اکبر و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن، (1393)، فرهنگ قرآن، قم: بوستان کتاب.

(سایت دانشگاه کاشان زیرپورتال توسعه) https://towsee.kashanu.ac.ir/fa

https://www.khaierin.ir/newsChan,

“وقف معناگرا” ایده ای نوین در قالب سازی از گستره مفهومی سنت حسنه خیریه و وقف