عنوان: احصا دلالت‌هاي تجارب طرح‌های توانمندسازی در حوزه تکمیل زنجیره ارزش سیب در منطقه سمیرم اصفهان
نویسندگان:
محمدحسن احمدی، دانشجوی کارشناسی ارشد معارف اسلامی و اقتصاد، دانشگاه امام صادق(ع)
Mh.ahmadi@isu.ac.ir
محمد سلیمانی، عضو هیات علمی دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد، دانشگاه امام صادق(ع)
چكيده:
امروزه روش تجربه‌نگاری و بررسی تجارب عملیاتی شده در حوزه‌های علوم انسانی اهمیت بیشتری پیدا کرده است. حوزه توانمندسازی در این میان، از حوزه‌هایی است که به شدت به این نوع روش در پژوهش نیازمند است. پژوهش حاضر با بررسی تجربیات میدانی یک گروه جهادی در دهستان پادنای سمیرم قصد دارد تا اثر توجه به مفهوم زنجیره ارزش، در یک رسته مانند سیب در روستاهای این دهستان را بررسی کند. این مقاله با بازخوانی روایت حضور این گروه و اقدامات آنها تصویری از مختصات اقتصادی واجتماعی روستاهای سمیرم و وضعیت باغ‌های سیب آن ها و نیز چالش‌های موجود در زنجیره ارزش سیب را ارائه می دهد. همچنین این پژوهش به بیان دستاوردهای یکساله آنها، و نیز پیشنهادهای کاربردی در حوزه توانمندسازی و تکمیل زنجیره ارزش می‌پردازد.
از لحاظ نظری این مقاله در حوزه پژوهش های مربوط به موضوع توانمندسازی و اقتصاد منطقه ای قرار می گیرد و سعی شده تا در قسمت ادبیات نظری به این مهم اشاره شود. همچنین از مهمترین منابع این تجره نگاری، گزارش‌های مستند گروه جهادی رویش نوین است که در قسمت های مختلف مقاله اقدامات این گروه شرح داده شده است.
کلیدواژه:
توانمندسازی- زنجیره ارزش-تجربه نگاری-پادنای سمیرم-رسته سیب
مقدمه
طرح های توانمندسازی در مناطق محروم روستایی، هرساله توسط خیل گسترده ای از نیروهای مردمی و نهادهای حاکمیتی اجرا می‌شود، آنچه در این میان کمتر بدان توجه شده است، اهمیت بهره‌گیری از مدل زنجیره ارزش کالاهای مختلف محلی در اشتغالزایی در این مناطق است. توجه به زنجیره ارزش عامل بهره وری بیشتر، کاهش اتلاف منابع، ایجاد خودکفایی در منطقه و افزایش درامد می شود.(فرمهینی فراهانی؛1396) به طور کلی زنجیره ارزش معرف گستره فعالیت های ضروری برای انتقال یک محصول یا خدمت از تعریف مفهومی و ایده اولیه در فازهای مختلف تولید تا تحویل به مشتری نهایی و نهایتا بازیافت پس از مصرف می باشد. موضوع این مقاله بررسی تجربیات یک گروه جهادی در تکمیل زنجیره ارزش سیب در شهرستان سمیرم اصفهان است.
سیب یکی از مزیت های عمومی شهرستان سمیرم است. 18 هزار هکتار باغ سیب در شهرستان و حدود 200 هکتار در روستای مورک وجود دارد. در سال‌های گذشته 60 هزار تن سیب از این شهرستان صادر می گردید که به دلیل مشکلات سیاسی با کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس صادرات محدود شده است. البته به دلیل خشکسالی و تغییرات آب و هوایی کیفیت سیب برخی مناطق نیز کاهش یافته است و این عامل نیز در کاهش صادرات موثر بوده است. از طرف دیگر تولید سیب کشور حدود ۴۲۰۰ میلیون تن است و مصرف آن در کشور ۱۵۰۰ میلیون تن می باشد و این عدم تناسب عرضه و تقاضا موجب مشکلات فراوان در بازار از جمله کاهش قیمت آن و متضرر شدن کشاورز شده است. از آنجایی که یکی از منابع درآمد اصلی مردم روستاهای پادنای سمیرم، باغات سیب است، لزوم بررسی زنجیره ارزش سیب و توجه به صنایع تبدیلی آن پیشنهاد می‌گردد. اهمیت این رسته در فعال بودن آن در منطقه است و پرداختن به آن می‌تواند اثرات زود و محسوسی در منطقه برای مردم داشته باشد. در این راستا حدود 30 محصول فراوری شده‌ی سیب از قبیل کنستاتره، دمنوش، سرکه، چیپس، اسانس، مارامالاد، رب، مربا، کمپوت، لواشک، پوره، آبمیوه، ژله، بستنی، قند، مسقطی، تمبر، پودر (روی غذا و کیک)، پر سیب (خورشت)، شامپو، عطر، خوشبو کننده (شوینده ها و کرم …)، تفاله (خوراک دام و کمپوست)، ترشی (مخلوط)، سس و مربای شکوفه سیب جمع آوری شده است. لازم به ذکر است به تازگی کارگاه‌های کوچک صنایع تبدیلی سرکه، چیپس و لواشک به صورت محدود در شهرستان و دهستان راه‌اندازی شده اند.
تجربه گروه جهادی رویش نوین در همین راستا بسیار مغتنم و قابل بررسی است. این گروه با تعامل با مردم محلی روستاهای اطراف سمیرم که با بهره وری پایین به صورت سنتی به حوزه باغداری و برداشت محصول سیب اشتغال داشتند، توانست از طریق توانمندسازی و معرفی روش های نوین تولید و بازاررسانی محصول به اشتغال و درامدزایی بیشتر مردم منطقه کمک کند. این گروه جهادی با اتکا به کسب و کارهای خانوادگی و خانواده محور توانست در ابتدای امر چند خانواده روستاهای سمیرم را به سمت تولید هدفمند و بازارپسند محصولات سیب سوق دهد. پس از آن بسیاری دیگر نیز به این مسیر راغب شدند. در واقع تکمیل یا به روزرسانی زنجیره ارزش سیب به این خانواده ها کمک کرد تا از یک مسیر معمولی خارج شوند و درامد خود را افزایش دهند.
در اين مقاله؛ ابتدا پیشینه این پژوهش ارائه شده است؛ سپس به بررسی تجربیات اقدامات گروه جهادی رویش نوین در منطقه سمیرم خواهیم پرداخت. در گام بعد، تاثیر تکمیل زنجیره ارزش بر فقر در منطقه سمیرم مورد بحث قرار گرفته و در نهایت به جمع بندی پرداخته شده است.
مبانی نظری
زنجیره ارزش
زنجیره ارزش معرف گستره فعالیت های ضروری برای انتقال یک محصول یا خدمت از تعریف مفهومی و ایده اولیه در فازهای مختلف تولید تا تحویل به مشتری نهایی و نهایتا بازیافت پس از مصرف می باشد.(فرمهینی فراهانی؛1396) از زنجیره ارزش برای شرح تمام فعالیت‌های کسب‌وکار در تولید محصول، از ابتدا تا انتها (طراحی، تولید، توزیع)، استفاده می‌شود؛ تحلیل زنجیره ارزش یک مدل بصری از این فعالیت‌ها را برای کسب‌وکارها ارائه می‌کند. فعالیت‌های اصلی زنجیره ارزش عبارتند از:
تدارکات داخلی: چگونگی تهیه‌ی مواد و منابع از تأمین‌کنندگان پیش از تولید محصول یا سرویس، از جمله موارد تدارکات داخلی هستند.
مجموعه‌ی عملیات: مجموعه عملیات چگونگی فرایند تبدیل منابع و مواد برای تولید محصول یا سرویس نهایی هستند.
تدارکات خارجی: هنگامی که تولید محصول یا سرویس به پایان رسید، باید آن را توزیع کرد. تدارکات خارجی فرایند تحویل را توصیف می‌کند.
بازاریابی و فروش: این کار چگونگی ارائه و فروش محصول یا سرویس شما به بازار هدف مدنظرتان را در بر می‌گیرد.
خدمات: پشتیبانی‌ای که کسب‌و کار برای مشتری فراهم می‌کند، خدمات نامیده می‌شود و می‌تواند شامل پشتیبانی و آموزش برای محصول، بیمه‌نامه و ضمانت کالا باشد.
توانمندسازی
توانمندسازی یک فرآیند اجتماعی چندبعدی است که به مردم کمک می کند تا به سطح بالاتری از ظرفیت و توان انجام امور مختلف دست یابند و از طرف دیگر به منزله توانایی اثرگذاری آنان بر موضوعاتی که در زندگی شخصی و اجتماعی شان، برای آنها مهم تلقی می شود، به شمار می‌رود. برخی پژوهش‌ها توانمندسازی را مشتمل بر فرآیندی پنج سطحی می داند که شامل سطوح زیر می باشد:
الف) آموزش (Training) با تاکید بر بهبود خوداتکایی جامعه هدف.
ب) تسهیل گری (Facilitating) با تاکید بر فراهم سازی راهنمایی های عمومی و سوق دهی اعضای جامعه هدف به سمت شناخت و اولویت بندی مشکلات شان.
ج) حمایت (Advocacy) با تاکید بر ایفای نقش حمایتی وابستگان و دست اندرکاران دولتی از پیشنهادات توسعه ای افراد محلی.
د) آشکارسازی (lumination) با تاکید بر آگاه سازی، روشن گری و ایجاد انگیزه در میان اعضای جامعه هدف برای همراهی با دیگر عوامل برنامه.
ه) آزادسازی (Liberation) با تاکید بر فرصت سازی خودخواسته و رهایی فرد از قیدهای گذشته.
با توجه به این تعاریف پنج سطحی، یک عامل توسعه در منطقه، برای توانمندسازی مردم محلی در یک منطقه، ابتدا باید به شناسایی کلی از منطقه هدف بپردازد، سپس با توجه به ظرفیت‌های موجود و استفاده نشده یا کمتراستفاده شده در منطقه، شروع به تقویت سطح آگاهی اهالی نسبت به آن ظرفیتها نموده، در گام بعد این جامعه هدف آگاه شده را به سمت شناخت و اولویت‌بندی مسائلشان تشویق کند، سپس با رایزنی و ارتباطی که عامل توسعه دارد، بتواند پشتیبانی و حمایت موثری از راهکارهای مطرح شده از طرف اهالی منطقه هدف انجام دهد. در مرحله بعد، مردم با مشاهده حمایتی که از طرح‌ها و پیشنهادهایشان شده است، تصمیم به همراهی و اعتماد بیشترو عمیق تری می گیرند و در مرحله آخر به تدریج این حمایت‌ها با هدف استقلال و شکوفایی درونزای جامعه هدف، جای خود را به سرمایه مادی و معنوی خود اهالی می‌دهند تا به معنای واقعی توانمندسازی به تحقق بیانجامد.
اثرات تکمیل زنجیره ارزش بر فقرزدایی و توانمندسازی
یکی از روش های توانمندسازی، توسعه زنجیره ارزش کسب و کارهای خرد در مناطق روستایی است. زنجیره های ارزش، تحلیل و بهینه سازی آن ها روش اجرایی است که به خصوص برای توسعه کسب و کارهای کوچک مورد توجه قرار گرفته است. مثال‌های زیادی برای این امر وجود دارد. فرض کنید در کسب و کار تولید عرقیجات و گلاب، عده ای در منطقه ای به طور سنتی مشغول فعالیت هستند، اما به دلیل بی‌اطلاع بودن از نحوه تکمیل زنجیره ارزش محصولات خود، عملا به سود بسیار کمتری از رقبای خود دست پیدا می‌کنند. در این مثال، افراد تولیدکننده سنتی می توانند با کسب دانش و تهیه تجهیزات تولید اسانس طبیعی گام بلندی در رسیدن به سودهای بسیار بالاتر بردارند، این مثال تنها نمونه ساده ای از اثر تکمیل زنجیره ارزش بر رفع فقر و درامدزایی است در بسیاری موارد، برای تکمیل زنجیره ارزش نیازمند داشتن تحلیل دقیقی از روند و روش‌های تولید و عرضه محصول سایر رقبا داریم تا بتوانیم مناسب ترین زنجیره ارزش برای تولید محصولمان را شناسایی کنیم.
پیشینه تحقيق
زهرا احمدامینی(1389) در مقاله خود با عنوان «شناسایی عوامل موثر بر توسعه کارآفرینی با رویکرد زنجیره ارزش» به نقش زنجیره ارزش به عنوان یک روش عام در شناسایی فعالیت های یک بنگاه تاکید کرده است. در این مقاله مدل زنجیره ارزش کارآفرینی پیشنهاد شده است که ابزار مناسبی برای شناسایی دقیق مزیت رقابتی یک کسب و کار به شمار می رود. زنجیره ارزش پیشنهادی برای کارآفرینی در این پژوهش 5 حلقه اصلی دارد که به ترتیب عبارت اند از 1-فکر و فرصت 2-تدوین طرح کسب و کار3-جذب منابع و سازماندهی4-راه‌اندازی کسب و کار 5-بلوغ، تثبیت و خروج از کسب و کار
همچنین اهمیت تمرکز بر زنجیره ارزش در مقالات زیادی تاکید شده است. برای نمونه؛ مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با عنوان« ضرورت تکمیل زنجیره ارزش در صنعت نساجی و ارائه راهکارها»بر این که رفع چالش های تکمیل زنجیره ارزش در صنعت نساجی، موجب استفاده کاراتر از منابع کشور و ارزش‌آفرینی بیشتر این صنعت خواهد شد، تاکید نموده است. در این گزارش به فرسودگی ماشین‌آلات صنعت نساجی به عنوان یکی از چالش‌های تکمیل زنجیره ارزش صنعت نساجی اشاره شده است و علت آن را ناتوانی ماشین‌آلات فعلی از تولید محصولات باکیفیت و پوشش نیازهای صنایع پایین دست مثل صنعت پوشاک برشمرده است.
برخی مقالات نیز به بیان چالش‌های موجود در زنجیره برخی رسته‌ها اشاره کرده اند؛ از جمله سیده شیرین گلباز در مقاله خود با عنوان « تحلیل چالش های زنجیره ارزش انگور، مطالعه موردی در استان آذربایجان غربی» تمامی چالش‌های موجود در زنجیره ارزش انگور به صورت یکجا در قالب مراحل قبل از تولید، حین تولید و بعد از تولید انگور مورد ارزیابی قرار داده است. برای مثال، چالش‌های موجود در مرحله پیش از تولید انگور در قالب 6 دسته چالش‌های نهادی، چالش‌های کمبود دانش، چالش‌های اجتماعی، چالش‌های مالی، چالش نظام بهره برداری و چالش زیرساختی طبقه‌بندی شده اند.
معرفی شهرستان سمیرم و دهستان پادنای وسطی
شهرستان سمیرم جز غنی ترین شهرستان های استان اصفهان از لحاظ منابع طبیعی است اما از لحاظ صنعتی رشد بسیار کمی داشته است که عامل اصلی آن را مردم منطقه دوری از مرکز استان می دانند. به طوری که شاخص برخورداری نشان میدهد که درجه توسعهیافتگی شهرستان سمیرم برابر با 715/0 است و بر اساس رتبهبندی شهرستانهای استان اصفهان، رتبه شانزدهم از میان 24 شهرستان به خود اختصاص داده است. شهرستان سمیرم با جمعیت 74 هزار نفری خود حدود 5/1 درصد از جمعیت و ۴.۹ درصد مساحت استان اصفهان را داراست. شهرستان سمیرم در جنوب استان اصفهان، در مجاورت سه استان چهار محال و بختیاری، کهگیلویه و بویر احمد و فارس واقع شده است. این شهرستان از شمال به شهرضا، از شرق به آباده و اقلید و از جنوب غربی و غرب با مرز طبیعی رشته کوه‌های دنا به استان کهگیلویه و بویر احمد، از غرب به بروجن و لردگان (چهار محال و بختیاری) محدود می‌شود. فاصله شهر سمیرم تا اصفهان ۱۵۰ کیلومتر است. فعالیت گروه جهادی رویش نوین در شهرستان سمیرم، در برخی روستاهای دهستان پادنای وسطی متمرکز یوده است، بنابراین معرفی این دهستان نیز حائز اهمیت است.
دهستان پادنای وسطی با 5363 نفر جمعیت یکی از دهستان های بخش پادنا در شهرستان سمیرم است که مرکز آن شهر کمه می‌باشد. دهستان پادنای وسطی در جنوب شهرستان سمیرم واقع شده است. این دهستان تمامی مزایای ذکر شده در دهستان را به جز جنگلداری دارا می‌باشد و این نکته باید اضافه گردد که در میان دهستان‌های مجاور به دلیل شرایط طبیعی خشکسالی بیشترین اثر را در این دهستان داشته است. البته از آنجایی که دهستان پادنای وسطی در منطقه دشتی واقع شده است و دهستان های اطراف در منطقه کوهستانی هستند خاک آن نسبت به بقیه دهستان‌ها حاصلخیزتر می‌باشد. مهم ترین و بیشترین محصول آن سیب درختی است. با وجود آن که از لحاظ درآمدی نه روستای دهستان تا حد زیادی با یکدیگر قرابت دارند اما از لحاظ فرهنگی، اجتماعی تفاوت های فراوانی با یکدیگر دارند. برخی روستاها نظیر روستای قنات کیفته و کیفته گیوه‌سین با وجود آنکه درآمدشان در اثر خشکسالی کاهش یافته اما مهاجرت به شهر را بد می دانند و حاضرند با درآمد حداقلی در روستا بمانند و روستای مورک مهاجرت فصلی دارند به طوری که در فصل رسیدگی به باغ سیب به روستا باز می گردند و در بقیه سال به کارگری و سرایداری در شهرهایی مثل اصفهان و شهررضا می پردارند یا روستای خینه برای کار به کویت می روند و زمانی هم که به ایران باز می گردند غالبا به اصفهان می‌روند البته ارتباط خود را با دهستان کامل قطع نمی‌کنند و اثار حضور و مشارکت آن ها در کارهای خیر و اقتصادی قابل ردیابی است.
تجربه نگاری تكميل زنجيره ارزش سيب در سمیرم (اقدامات گروه جهادی رویش نوین)
یکی از قطب های اصلی سیب و به طور کلی باغداری در کشور در منطقه سمیرم اصفهان است. با تکمیل زنجیره ارزش سیب بسیاری از محصولات جدید همراه با افزایش بهره وری تولیدات سیب در منطقه موجب بهبود وضعیت اقتصادی و نیز اجتماعی در منطقه می شود. گروه جهادی رویش نوین با هدف اشتغالزایی و خدمت به مردم مناطق اطراف شهرستان سمیرم در روستاهای مختلف مستقر شدند و در قالب برنامه 1 ساله به ارتباط گیری با همه اقشار روستا پرداختند. مخصوصا افرادی که تجربه کسب و کار خوبی در منطقه داشتند از تجربیاتشان استفاده شد و بالاخره با نهایی شدن مدل زنجیره ارزش سیب از طریق تحقیقات میدانی گروه، این مدل در قالب جلساتی به برخی خانواده های مستعد آموزش داده شد و فرایند حمایت از این خانوارها تا مرحله بازاریابی محصول سیب و دستیابی به نشان تجاری ادامه یافت. در ادامه مراحل مداخله این گروه جهادی در منطقه بیان می‌شود.
شناسایی اولیه
در ابتدای ورود به دهستان پادنا، بازدیدی از روستاهای مختلف دهستان انجام شد و با برخی باغداران و صاحبان مشاغل دیگر نظیر دامدار، کشاورز، آبزیپرور و… مصاحبه انجام شد. در همان شناسایی اولیه گروه متوجه مشکلاتی مثل کاهش منابع آب در منطقه، آبیاری سنتی، شیوه‌های ناکارامد در مقابل آفات و سرمازدگی، توزیع نامناسب منابع آبی و … شدند و سعی کردند برای هرکدام از این چالش‌ها ضمن مشورت با متخصصان داخل و خارج منطقه از مشورت و همفکری اهالی روستاها نیر استفاده کنند.
هرچند در همان وهله اول پیشنهادهایی برای تکمیل زنجیره ارزش سیب در منطقه بین اعضای گروه جهادی مطرح می شود اما به دلیل این که این اعضا به مشارکت مردمی اعتقاد دارند ترجیح می دهنداین پیشنهادها از قبیل تاسیس صنایع تبدیلی مانند سرکه سازی، چیپس سازی و… با تامل بیشتری مطرح شود و از سوی خود اهالی به یک اجماعی دراین مساله برسند.
تحقیقات تیم پژوهش بر روی رسته سیب
در این مرحله، تیم پژوهش گروه جهادی در مورد رسته سیب، تحقیقات مفصلی انجام دادند که بخشی از نتایج این پژوهش حاکی از این بود که حدود 20 درصد از کل میزان تولید محصولات باغی ایران به سیب اختصاص داشته و استان‌های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و تهران در مجموع بیش از نیمی از تولید محصول سیب را به خود اختصاص داده اند. استان اصفهان پنجمین رتبه را داراست. بر اساس آمار سازمان فائو، ایران با تولید 572/1 میلیون تن در سال در رتبه نهم در بین تولید کنندگان سیب دنیا قرار دارد ولی با توجه به آمار 5/3 میلیون تن در سال، اعلام شده از سوی وزارت جهاد کشاورزی ایران در رتبه سوم قرار خواهد گرفت. از جمله کشورهای تولید کننده سیب آمریکا، چین، لهستان، هند، ترکیه، ایتالیا، شیلی، روسیه و فرانسه هستند. همچنین میزان صادرات بیست کشور اول صادر کننده سیب در دنیا در جدول 3 قابل ملاحظه می باشد. ایران تا سال 2015 از نظر صادرات سیب در رتبه بیست و یکم قرار داشته که سال گذشته با توسعه حجم صادرات سیب توانسته در سال 2016 به رتبه نهم وزنی ارتقا یابد. در این سال از نظر ارزشی ایران زیر میانگین جهانی بوده و رتبه چهاردهم را به خود اختصاص داده است.
بررسی اقدامات نهادهای دیگر پیش از درود گروه جهادی به منطقه
همچنین در طی این تحقیقات مشخص شد که در سال 1394 موسسه جهانی برای فردا (GIFT) از چین با مشارکت اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی اصفهان و نظام صنفی کشاورزی سمیرم، در جهت توسعه یک نقشه تجاری برای بهبود صنعت سیب منطقه اقدام به تهیه زنجیره ارزش سیب نمودند. پس از خروج GIFT از منطقه انجمن حامیان فرهنگ قرض الحسنه و کارآفرینی اجتماعی استان اصفهان و بنیاد ملی نخبگان استان اصفهان و پژوهشکده شهید اعتباری دانشگاه صنعتی اصفهان به بررسی زنجیره سیب سمیرم پرداختند و با استفاده از تجارب GIFT به دنبال راه اندازی کارگاه‌های کوچک محصولات تبدیلی از سیب به خصوص چیبس سیب، سرکه، چای و سس پرداخته اند و فعالیتشان همچنان ادامه دارد.
در نهایت بخشی از فهرست چالش‌ها و فرصت‌های موجود در رسته سیب شهرستان سمیرم را به عنوان دستاورد تیم پژوهش ذکر می شود:
چالش‌های اصلی
- توان باردهی درختان سیب در سمیرم ، 15 تن در هکتار، بسیار کمتر از متوسط جهانی است و با میانگین تقریبی 40 تا 45 تن در هکتار در اروپا مقایسه می‌شود.
- با توجه به اینکه فقط 20% از مساحت زیر کشت در سمیرم به سیستم آبیاری قطره ای مناسب مجهز است، مدیریت آب یک مساله کلیدی است. بارش در این منطقه بیشتر به صورت برف است اما زیرساخت‌های لازم برای جذب و حفظ آن وجود ندارد و بنابراین مساحت کل زیر کشت را نمی‌توان توسعه داد.
- عمده سیب تولید شده با حداقل ارزش افزوده در بازار داخلی و بین المللی به فروش می‌رسد.
- کشاورزان گزینه‌های محدودی برای فروش محصولات خود دارند و در حال حاضر دسترسی به تخصص مربوط به آبیاری و مدیریت آب، تامین مالی کشاورزی و کمک‌های فنی ندارند.
- نبود صنایع تبدیلی کار آمد در شهرستان
- تعرفه بالای صادرات
فرصت‌های موجود
- بهبود معیشت کشاورزان با افزایش نسبت تولید سیب درجه یک، امکان دسترسی به متخصصین به منظور افزایش بهای محصولات و تسهیل فرصت‌های سهم سود اضافی از طریق یک نهاد کشاورزی جدید.
- معرفی راه حل‌های فرآوری پس از برداشت و در نتیجه رشد اقتصاد محلی.
- سرمایه گذاری در ارزش بالقوه سیب سمیرم از طریق نام تجاری بهتر، بازاریابی و تلاش برای فروش محصولات.
پس از بررسی این فرصت‌ها و چالش‌ها، گروه جهادی رویش نوین به ارائه چند راهبرد در خصوص تکمیل زنجیره ارزش سیب پرداخت که در ادامه بیان می شود:
راهبردها
- توسعه بازار خارج روستا: منظور از باین این استراتژی صادرات نیست هر چند که خوب است اما واقعیت منطقه حاکی از آن است که اگر با شرایط موجود زنجیره به دنبال آن باشیم سود اکثر آن نصیب کشاورزان نخواهد شد بلکه منظور از این استراتژی ناظر به این نکته است که سیب قابلیت نگهداری بالایی حتی بدون سردخانه دارد و هر چه رسیدگی به باغ بیشتر گردد، سیب مدت زمان بیشتری و راحتتر حتی در زیرزمین‌های منازل نگهداری خواهد شد. همین راهکار موجب از اشباع شدن بازار از سیب در یک بازه زمانی کوتاه خواهد شد. در واقع کشاورزان دیگر مجبور نخواهند بود، محصول خود را به هر قیمتی به فروش رسانند.
- محورهای اصلی مداخله: بررسی‌های روستاهای دهستان پادنای وسطی نشان داد که باغداران به طور مناسب و علمی کار نمی‌کنند، در نگاه اولین پاسخی که حاصل گردید عدم آگاهی کافی آنان از روش‌های جدید و کارآمد از آبیاری تا برداشت است اما این یک پاسخ اولیه است! در پاسخ به این سوال که چرا با گذشت حدود سه دهه از رواج باغ‌های سیب در منطقه هنوز آنان به طور حرفه‌ای و علمی کار نمی‌کنند؟ روشن گردید که به دلیل شرایط بد بازار، انگیزه ارتقا فعالیت خود را ندارند و خشکسالی نیز بر این بی‌انگیزگی افزوده است و به قول خودشان بی‌حال شده اند. به همین دلیل محورهای اصلی کارگروه اشتغال آموزش باغداران به تولید محصولات جانبی از سیب و افزایش نگهداری سیب با امکانات موجود روستا است تا به ارتقا محصولات و تنوع بازار منجر شود. جهت آموزش از توانمندی تیم پژوهشکده و جهاد کشاورزی سمیرم استفاده خواهد شد. لازم به ذکر است پژوهشکده از تابستان سال جاری به تحلیل بازار محصولات جانبی سیب پرداخته و برای گام اول اقدام در زنجیره چیبس سیب پرداخته است. ارائه گزارشات و اقدامات آن در گزارش مقدور نمی‌باشد به همین خاطر در صورت تمایل دبیرخانه در گزارشی جداگانه اراسال خواهد شد.
- تحلیل بازار و ساختار بازار رسته: ساختار و رفتار بازار کسب‌وکار سیب تازه را می‌توان در دسته سوم دانست. اغلب فعالیت باغداران انفرادی است و این امر حتی منجر شده که هزینه تولید افزایش یابد و در هر روستا چند باغدار نمونه وجود دارد. در ساختار و رفتار بازار کسب‌وکار محصولات جانبی به دلیل جدید بودن آن بازار از نوع دسته اول است. روابط بین‌بنگاهی باغات سیب از نوع دسته دوم است. باغداران برای فروش سیب خود دو گزینه دارند؛ یا بایستی به نمایندگان شرکت صادراتی میلاد نور دنا که متعلق به برادران ارجمندی است به فروش رسانند که در این صورت می‌توانند به دو صورت معامله کنند: 1- کل محصول باغ با تخمین کارشناسان شرکت برآورد قیمت شده و قرارداد براساس آن منعقد خواهد شد. 2- باغدار محصول را برداشت نماید و در سه درجه بسته بندی نماید و با قیمت اعلام شده از طرف شرکت به فروش رساند. قیمت‌های امسال شرکت میلاد نور برای سیب درجه یک بطور میانگین هر کیلو 1100 تومان، درجه دو 600 تومان و درجه 200 تومان بود البته با توجه به شرایط بازار در طول زمان برداشت نوسان نیز داشته است. انتخاب بعدی باغداران برای فروش ، عرضه محصول در میدان تره بار است که غالبا اصفهان را انتخاب می‌کنند که آن هم با ریسک بالا و مشکلات خود همراه است. همچنین سیب‌های درجه 2 و 3 خود را می‌توانند به واسطه شرکت‌های بزرگ صنایع تبدیلی مستقر در روستا بفروشند. روابط بین‌بنگاهی محصولات جانبی سیب هم با توجه به تعاریف هنوز شکل خاصی نگرفته است و بیشتر در فروشگاه‌های شهرستان به عنوان سوغاتی به گردشگران عرضه می‌شود که به دلیل ضعف‌های تولید و عدم بسته بندی قابل توجه نبوده است.
برنامه عمل شش ماهه رسته: زمانی که فصل برداشت سیب اتمام یافته و سیب دیگر در روستا موجود نیست، عمده فعالیت تا اسفند ماه شامل شناسایی افراد خبره و علاقه مند در حوزه باغداری و محصولات جانبی است. آذر تا اسفند بهترین زمان برای اعتمادسازی و آموزش است به همین دلیل اقدام بعدی همراه کردن جهاد کشاورزی برای نقش آفرینی موثر در آموزش باغدار است. لزوم حضور این سازمان در بخش کلیدی است چون این حوزه علاوه بر نیروی متخصص به بودجه نیاز است که امید است به عنوان نظام نوین ترویج عملیاتی نمود.
اثرات تکمیل زنجیره ارزش بر فقر در منطقه سمیرم
دستاروردهای اقتصادی
دستاورد کار یکساله گروه جهادی رویش نوین به صورت غیر مستقیم بسیار فراتر از مجال این پژوهش است. ما در اینجا صرفا به برخی ابعاد ملموس تر این دستاوردها می پردازیم. از مهمترین این دستاوردها، شناسایی محصولات با ارزش افزوده بیشتر در زنجیره ارزش سیب می‌باشد. به دلیل افزایش روز افزون به میان وعده‌های میوه ای تولید محصولات جانبی از سیب دارای پتانسیل بالای رشد و پیشرفت می‌باشد. در این راستا حدود 30 محصول فراوری شده‌ی سیب از قبیل کنستاتره، دمنوش، سرکه، چیپس، اسانس، مارامالاد، رب، مربا، کمپوت، لواشک، پکتین، فیبر، پوره، آبمیوه، ژله، بستنی، قند، مسقطی، تمبر، پودر (روی غذا و کیک)، پر سیب (خورشت)، شامپو، عطر، خوشبو کننده (شوینده‌ها و کرم …)، تفاله (خوراک دام و کمپوست)، ترشی (مخلوط)، سس و مربای شکوفه سیب شناسایی شده است.
گروه جهادی رویش نوین با رویکرد تولید محصولات جانبی سیب به صورت کوچک مقیاس (خانگی و کارگاهی) در منطقه پادنا شروع به فعالیت کرد و در مدت کوتاهی موفق به راه‌اندازی کارگاه‌های کوچک صنایع تبدیلی سرکه، چیپس و لواشک به صورت محدود در شهرستان و دهستان شد.
با توجه به تحلیل نظام صنفی کشاورزی سمیرم، در یک سال زراعی به ازای هر هکتار سیب 94 نفر روز نیاز است که با توجه به مساحت حدود 18 هزار هکتار باغ سیب حدود 656/1 میلیون نفر روز اشتغال مستقیم این باغات است. از آنجایی که حدود 100 هکتار باغ فقط در یکی از روستاهای پادنای سمیرم(مورک) وجود دارد بنابراین حدود 9400 نفر روز اشتغال مستقیم باغات سیب آن است. گرچه گروه جهادی رویش نوین موفق به افزایش اشتغال این روستا تا این سطح نشد اما با اقداماتی که انجام داد زمینه این اشتغال در منطقه فراهم شد. اقداماتی از قبیل تعامل با برخی افراد و خانواده‌های روستایی و اقتاع آنها برای افزایش تولید و بهره‌وری محصولاتشان که هم موجب افزایش درامد خود آنان و نیز افزایش تولید کل سیب منطقه شد.
در نتیجه این افزایش تولید، گروه جهادی، شاهد استقبال روستاییان به این نوع صنایع شد که همان افرادب که تا قبل از آن امید چندانی به تغییر وضعیت معیشت خود نداشتند، به کمک این تولیدکنندگان آمده و در خود توان ایجاد مشاغل مشابه در زنجیره ارزش مکمل این رسته را احساس کردند. همه این دستاوردها پس از ارزیابی دقیق وضعیت رسته سیب و ارائه یک مدل زنجیره ارزش سیب در منطقه اتفاق افتاد.
دستاوردهای فرهنگی اجتماعی
متاسفانه منطقه پادنای سمیرم شاهد بیکاری فصلی است به این صورت که در زمان رسیدگی به باغات سیب تنها مردان کار می‌کنند؛ اما در زمان برداشت، همه افراد روستا حتی نوجوانان در باغات کار می‌کنند و حتی در زمان اوج برداشت از استان‌هایی مثل سیستان و بلوچستان و کهکیلوی و بویر احمد و حتی افغانی‌ها به شهرستان جهت کار مهاجرت می‌کنند. همچنین باردهی متوسط درختان سیب در سمیرم بسیارکمتر از متوسط جهادنی است. این گروه جهادی، توانسب تا حدودی در رفع این دو مشکل موفق عمل کند چراکه بیکاری فصلی نیز مانند بیکاری دائمی یکی از اصلی ترین معضلات فرهنگی یک منطقه است. گروه جهادی رویش نوین از ابتدای تشکیل این گروه بر این اساس تشکیل شد که اصلی ترین و تنهاترین عامل پیشرفت یک منطقه خود مردم آن منطقه است، بنابراین در ابتدای ورود به منطقه سمیرم با تقویت روحبه همبستگی بین مردم محلی سعی کرد تا روابط فرهنگی گسترده ای بین اهالی به وجود بیاورد. این تعاملات فرهنگی هم سرمایه ای برای همکاری مردم در عرصه اشتغال و افزایش درامد است و هم موجب بقای دستاوردهای اقتصادی یکساله تیم می شود. بسیاری از جوانان با دیدن اقدامات برخی از اهالی در ایجاد شعل یا افزایش درامد خود، دریچه جدیدی از امید و نجات از فقر، اعتیاد و بیکاری به روی خود گشوده دیدند و با تداوم فعالیت های اهالی این امید روز به روز اثرات بیشتری بر منطقه گذاشته است.
جمع بندی
زنجیره ارزش در حوزه کشاورزی و باغداری مقوله ای است که کمتر در کشور ما بدان توجه می شود. از طرفی در شرایط کنونی اگر کشاورزان بخواهند به فروش و درامد مناسبی دست پیدا کنند باید به این مقوله توجه داشته باشند که برای برداشت خوب نیازمند کاشت و داشتی هستیم که ما را به آن محصول هدف می رساند. در واقع در تحلیل زنجیره ارزش متوجه می شویم برای هر مقدار افزایش قیمت محصول در کدام قسمت از زنجیره تولید محصول باید تغییراتی به وجود آوریم.
اقدامات گروه
طبیعتاً شناسایی همه جانبه و دقیق از همه ی 9 روستای پادنای وسطی زمان زیادی را طلب می کرد. از این رو برای تسریع در کار و همچنین همکاری بیشتر روستاییان با اعضای گروه توسعه محلی از ظرفیت گروه های مردمی و جهادی استفاده شد. حضور گروه های جهادی اعتماد مردم به گروه را نیز بیشتر کرد و اطلاعات کامل تری کسب شد. جمع آوری اطلاعات از طریق روش های مشاهده هدفمند و مصاحبه حقیقت یاب انجام می شد. سعی شد در شناسایی از همه ی اقشار اهالی و مسئولین روستایی استفاده شود.
علاوه بر مردم روستا، نهادها و سازمان های دیگری نیز که در شهرستان بودند مورد مطالعه گروه توسعه محلی قرار گرفتند. بعضاً این سازمان ها نیز اطلاعات خوبی در اختیار گروه توسعه محلی قرار دادند.
پس از شناسایی منطقه یکی از مهمترین رسته های شغلی شناسایی شده، رسته سیب معرفی شد و سپس مدل زنجیره ارزش آن به دقت آماده شد تا با همکاری مردم به یک مدل عملیاتی حداقل برای چند خانواده در ابتدا و سپس الگوسازی برای سایر اهالی تبدیل شود. در ادامه برنامه عملیاتی جامعی برای توسعه رسته سیب در منطقه ارائه شد که به ترتیب در جدول زیر به آن اشاره شده است.
جدول شماره 1- محورهاي برنامه جامع توسعه رسته سیب در منطقه
| 1 | شناسایی باغداران سیب و شناسنامه باغات سیب |
| 2 | گروه بندی باغداران بر اساس سطح باغات و … |
| 3 | برگزاری دوره آموزشی علمی – عملی برای باغداران |
| الف) | دوره آموزشی ترویجی کاشت (غرس نهال، چال کود و هرس) |
| ب) | دوره اموزشی ترویجی داشت (محلول پاشی، مبارزه با آفات و …) |
| ج | دوره اموزشی ترویجی برداشت (انبارداری، بسته بندی و …) |
| د | دوره اموزشی ترویجی بازاریابی و فرآوری |
| 4 | برگزاری بازدید از باغات نمونه سایر نقاط |
| 5 | راه اندازی شرکت تعاونی یا تشکل مشارکتی |
| 6 | راه اندازی یک کارگاه کوچک فرآوری در سطح روستا |
| 7 | مطالعه بازار و شناسایی بازار فروش تازه خوری و محصولات فرآوری شده |
| 8 | انعقاد تفاهم نامه در سطح شهرستان، استان و حتی کشوری |
دستاوردها
مجموعه اقدامات انجام شده، منجر به تهیه نقشه جامع پیشرفت روستا با تمرکز بر حل معضلات اقتصادی انجام شد. رشد بیکاری در برخی روستاها متوقف شد و درامد برخی از اهالی افزایش پیدا کرد. شبکه ای از اهالی حول زنجیره ارزش محصولات سیب شکل گرفت و در نهایت برخی معضلات فرهنگی از طریق جبران معضل بیکاری و مهاجرت رو به نزول نهاد.
پیشنهاد تعمیم الگو در کشور
پیشنهاد می شود نهادهای متولی توانمندسازی مردمی و حاکمیتی، در امر توانمندسازی، صرفا تا مرحله ارائه الگو و مدل زنجیره ارزش پیش رفته و تصمیم نهایی در مورد اتخاذ روش های جدید تولید یا ارزش آفرینی را به خود اهالی واگذار نمایند. این الگو در کنار ابعاد اقتصادی به ابعاد هویتی و فرهنگی منطقه نیز توجه کرده و شرایط را برای حل این معضلات به طور غیر مستقیم فراهم می کند.
پیشنهاد می شود تا نهادهای متولی توسعه روستایی قبل از هر چیز به تهیه نقشه ای جامع از پیشرفت منطقه با مشارکت خود روستاییان اقدام کنند تا مسیر کلی پیشرفت روستا برای همه اهالی کاملا شفاف شده باشد.
پیشنهاد سیاستی
بی شک اقدامات اساسی در حوزه توانمندسازی از طریق تکمیل زنجیره ارزش بدون پشتیبانی سیاستگذاران از این اقدامات به ثمر نخواهد نشست. از همین رو در انتها چند پیشنهاد سیاستی مطرح می شود به این امید که مورد توجه دست اندرکاران واقع شود.
1-بسترسازی برای ترویج مفاهیم زنجیره ارزش در مناطقی که معیشت مردم با باغداری و کشاورزی گره خورده است.
2-بسترسازی برای ارتقای سطح فناوری از طریق حضور شرکت‌های دانش بنیان در مناطق محروم روستایی
3-بسترسازی برای تشکیل تعاونی های فروش و تولید در مناطق محروم روستایی با محوریت اقشار روستاییان
منابع
1-فرمهینی فراهانی، علیرضا، و هادیزاده اصفهانی، آزاده(1396). زنجیره ارزش: مفاهیم، تحلیل و کاربرد. تهران: روزنه.
2- یوسفی، احمدعلی(1395). اقتصاد تعاونی از منظر اسلام. قم: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
3-احمدامینی، زهرا، امانی تهران، محمد، و سقزچی، محمدابراهیم(1389). شناسایی عوامل موثر بر توسعه کارآفرینی با رویکرد زنجیره ارزش. فصلنامه توسعه تکنولوژی صنعتی.
4-میرجلیلی، فاطمه، شجاعی، سعید، و سلطانی، احسان(1399). گزارش« ضرورت تکمیل زنجیره ارزش در صنعت نساجی و ارائه راهکارها. دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن.
5-گلباز، سیده شیرین، کرمی دهکردی، اسماعیل، و اصغری، محمدرضا(1399). تحلیل چالش‌های زنجیره ارزش انگور، مطالعه موردی در استان آذربایجان غربی. مجله پژوهش‌های ترویج و آموزش کشاورزی.
6-رحمانیان، حامد(1398). شناسایی و تهیه نقشه پیشرفت دهستان پادنای وسطی شهرستان سمیرم-استان اصفهان. پایگاه اینترنتی شرکت رویش نوین نصیر ایرانیان.
7-هاشمی گلپایپانی، سیدمحمدحسین(1395). پایگاه اینترنتی میدون.
8-رومر، مایکل، گیلیس، مالکوم، پرکینز، دوایت اچ.، و اسنودگراس، دانلدآر(1391). اقتصاد توسعه؛ ترجمه غلامرضا آزاد ارمکی. تهران: نشر نی.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.