ارائه مدل های اجرایی وقف همگانی و لوازم تحقق آن در بستر فضای مجازی

ارائه مدل های اجرایی وقف همگانی و لوازم تحقق آن در بستر فضای مجازی

سعید مسعودی پور¹

¹ استادیار گروه مدیریت، دانشکده علوم اقتصادی و اداری، دانشگاه قم s.maoodipoor@qom.ac.ir

چکیده:

امروزه به دلیل افزایش مضاعف قیمت زمین و مسکن، امکان وقف در قالب های سنتی برای همه مردم فراهم نیست. همین امر بر ضرورت طراحی شیوه های نوین وقف تاکید می کند که از جمله آنها می توان به وقف های جمعی اشاره کرد که حد نهایی آن، وقف همگانی است که هر فردی بتواند با توجه به توان خود در وقف سهیم باشد. این پژوهش با رویکرد کیفی و از طریق مصاحبه با خبرگان انجام شده است و برای وقف همگانی سه الگو شامل استفاده از ظرفیت تامین مالی جمعی، وقف پیامکی و بهره گیری از اوراق وقفی را پیشنهاد می کند. همچنین در نهایت بسترها و زمینه های لازم برای تحقق وقف همگانی و سه الگوی پیشنهاد شده ارائه خواهد شد.

کلمات کلیدی: وقف همگانی؛ وقف خرد؛ فضای مجازی؛ تبلیغ وقف.

مقدمه

وقف یک نهاد اجتماعی- انسانی است که متغیرهای متعددی بر روی آن اثرگذار است. از یک‌سو، نیات انسان دوستانه و الهی و پاک و میل به جاودانگی و خیر ماندگار در افراد آن‌ها را به سمت این عمل خداپسندانه سوق می‌دهد. اما از سوی دیگر، شرایط اقتصادی و تحولات آن تأثیر بسزایی بر روی وقف‌های جدید می‌گذارد. از آنجایی که غالب وقف‌های سنتی انجام شده، وقف زمین و خانه بوده است، تغییرات قیمتی ملک تأثیرات زیادی بر روی وقف خواهد گذاشت. به عنوان مثال بررسی انجام شده در شهر تهران نشان می‌دهد که متوسط قیمت واحد مسکونی در سال 1377 در حدود 155 هزار تومان بوده است در حالی که در مدت بیست سال یعنی در سال 1397 به حدود 7 میلیون تومان رسیده است. یعنی در این مدت، قیمت هر متر واحد مسکونی در شهر تهران بیش از 44 برابر شده است و روند رشد قیمت ملک در سال 98 نیز ادامه داشته و در سال 99 نیز این روند همچنان صعودی گزارش شده تا جایی که در شهر تهران، قیمت مسکن نسبت به دو سال قبل، چهار برابر شده است.

روشن است که این تغییرات و تحولاتی که بر روی قیمت املاک اتفاق افتاده است، بر روی وقف می‌تواند اثرگذار بوده و قدرت اقتصادی خیرین برای انجام وقف را کاهش دهد. علاوه بر این موضوع، مشکلات اقتصادی جدی که به دلیل کاهش فروش نفت، کاهش تولید و درآمد سرانه ملی اتفاق افتاده است، همگی می‌تواند بر روی ایجاد وقف‌های جدید اثرگذار باشد. علاوه بر این موضوع، درگیری جهانی با بیماری کرونا و تأثیرات مهمی که بر روی اقتصاد و معیشت مردم گذاشته است نیز قابل توجه است.

حال سؤالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که در شرایط اقتصادی فعلی، چگونه می‌توان به توسعه وقف پرداخت؟ بخشی از راه‌حل در توسعه وقف همگانی و وقف خرد است. درواقع طراحی مکانیسم و فرآیندی که در آن هر نیکوکاری با هر وضعیت و سطح مالی که دارد، بتواند در انجام وقف مشارکت داشته باشد. این نوع وقف که از فراگیری زیادی برخوردار است و یک موقوفه به‌جای این‌که یک واقف داشته باشد، توسط صدها و هزاران واقف ایجاد می‌شود وقف همگانی نامیده می‌شود. از سوی دیگر چون از درآمدهای خرد و کوچک خیرین، هزینه تجهیز، توسعه، ساخت و یا خرید یک موقوفه تأمین می‌شود، وقف خرد می‌توان آن را نامید.

اما علاوه بر این موضوع مهم، این پژوهش تلاش دارد تا درزمینه وقف‌های سنتی نیز، مدل بازاریابی وقف را طراحی کند. درواقع مبنای اصلی بازاریابی بر این نکته مهم استوار است که مخاطبین وقف با هر سطح درآمد و قدرت اقتصادی، می‌توانند تحت پوشش برنامه‌های بازاریابی وقف قرار گیرند و به سمت وقف سوق داده شوند.

مرورو پیشینه

پژوهش‌هایی که با موضوع پژوهش حاضر ارتباط دارد می‌توان به مقالاتی اشاره کرد که به وقف پول و یا وقف‌های خرد پرداخته‌اند. غالب مقالاتی که در این زمینه نیز نگارش شده‌اند بر روی بررسی فقهی و حقوقی و امکان‌پذیری شرعی آن تمرکزیافته‌اند و به مقوله نحوه اجرا در این مقالات پرداخته نشده است. از جمله مقالاتی که درزمینه وقف پول نگارش شده است می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

هدف مقاله ابراهیمی سالاری و دیگران(1392) بررسی امکان‌سنجی وقف پول از لحاظ شرعی و نیز پی بردن به امکان نوآوری در ابزار مالی اسلامی از طریق ایجاد و گسترش نهاد وقف پول و سرمایه‌گذاری از طریق آن در تأمین مالی عقود اسلامی است.
مصباحی مقدم و دیگران (1390) در پژوهش خود با استفاده از نهاد وقف در اقتصاد اسلامی، الگویی بومی برای مؤسسات تأمین مالی خرد ارائه کرده و آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده‌اند. درواقع ضمن طرح الگوی پیشنهادی و تبیین روش‌های تجهیز منابع مالی برای موسسه(شامل وقف اموال منقول و غیرمنقول، وقف سهام، وقف پول و انتشار اوراق وقف پولی و اوراق وقف گروهی) و هم‌چنین بیان روش‌های تخصیص منابع(عقود مبادله‌ای، مشارکتی و قرض‌الحسنه)، امکان‌سنجی فقهی و ضرورت اقتصادی تشکیل چنین مؤسساتی در کشور را موردبحث قرار داده‌اند.
آقانظری و کاظمی(1395) در پژوهش خود به صورت تطبیقی نظرات موافق و مخالف وقف پول را بررسی کرده‌اند. قبل از پیدایش اقتصاد پولی، تنها راه برای وقف، وقف‌های غیرمنقول بوده است که امروزه به دلیل با ارزش بودن اموال غیرمنقول، برای اکثریت افراد امری غیرممکن هست. ولی با فراگیر شدن اقتصاد پولی، بحث وقف پول در مجامع علمی جایگاه ویژه‌ای یافت. وقف پول ازاین‌جهت حائز اهمیت است که هر شخصی با هر توان مالی می‌تواند به وقف که مصداق اصلی صدقه جاریه است مبادرت نماید. فقهای مسلمان درباره وقف پول با یکدیگر اختلاف‌نظر دارند. منشأ اصلی این اختلاف، شرط تحبیس الاصل و تسیبل الثمره در مال موقوفه است.
هدف از مقاله نهادسازی نوین مالی برای وقف پول و اثر آن بر توسعه جامعه اسلامی نوشته سیدحسینی و ابراهیمی سالاری(1394) پی بردن به پتانسل یک نوآوری در ابزار مالی اسلامی یعنی وقف پول به عنوان یک عامل مؤثر در انجام سرمایه‌گذاری مبتنی بر عقود اسلامی و ارتباط آن با توسعه از کانال کاهش فقر در جامعه است. نتایج پژوهش آن‌ها نشان داد اگر در حوزه اقتصاد اسلامی، وقف پول به عنوان یک ابزار مالی مورد استفاده قرار گیرد، می‌تواند به عنوان منبعی برای افزایش سرمایه‌گذاری در قالب انواع عقود اسلامی و قانونی تلقی شود.

یکی از مهم‌ترین فناوری‌ها و ابزارهای مورد استفاده برای وقف همگانی در فضای مجازی، استفاده از پلتفرم تأمین مالی جمعی است. البته بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد که هیچ پژوهشی زمینه کاربرد این ابزار در توسعه وقف همگانی و وقف خرد انجام نشده است. اما پژوهش‌های مرتبط در حوزه امور خیریه و نیز برخی دیگر از پژوهش‌ها که در مورد اوراق وقفی هستند در این قسمت مورد مطالعه قرار می‌گیرند.

حسن‌زاده سروستانی و دیگران (1397) در مقاله خود با عنوان تأمین مالی جمعی، الگوی مناسب جهت جذب مشارکت‌های خیرین به موضوع استفاده از پلتفرم تأمین مالی جمعی در جذب کمک‌های خیرخواهانه پرداخته‌اند. در این مقاله با روشی توصیفی- تحلیلی، ابتدا به تبیین پدیده تأمین مالی جمعی پرداخته شده و سپس نحوه استفاده از این الگو در جهت جذب مشارکت‌های خیرین توضیح داده شده است. علاوه بر این روابط حقوقی حاکم بر مدل با استفاده از عقود وکالت و هبه تبیین شده است.
چندین سال است که از انتشار نخستین اوراق وقف در ایران می‌گذرد و این‌که بعدازاین مدت هنوز توسعه فراگیری نداشته است. مقاله آقاتقی و دیگران(1399) به آسیب‌شناسی این اوراق پرداخته است. در این پژوهش بر اساس ادبیات موضوع و مصاحبه با خبرگان، آسیب‌های انتشار اوراق وقف در ایران و راهکارهای مدنظر خبرگان برای رفع آسیب‌ها شناسایی و در ادامه بر اساس روش تاپسیس آسیب‌های مورد اجماع خبرگان رتبه‌بندی می‌گردد.
محمدی اقدم و کریمی(1396) در مقاله خود به دنبال ایجاد سازوکاری برای توزیع ریسک، تفکیک حساب‌های بانکی و بیان آن به صورت شفاف، ارتباط بخش اعتباری با بخش واقعی اقتصاد و به‌کارگیری ظرفیت‌های خرد و مشارکت‌های مردمی هستند که برای این موضوع از الگوی تأمین مالی جمعی بر اساس عقود اسلامی استفاده می‌کنند.
سازمان‌های خیریه مردم نهاد با وجود ماهیت مستقل از منابع دولتی، می‌توانند از تأمین نالی جمعی برای حصول چشم اندازهای خود بهره ببرند. پیشرفت روز افزون فناوری‌های اینترنتی و علاقه جامعه بشری در استفاده از رسانه‌های اجتماعی، نقطه قوتی است که جای بررسی دارد. مقاله مبشرراد و غنبر طهرانی(1397) بررسی عوامل مؤثر بر کارکرد رسانه‌های اجتماعی در موفقیت تأمین مالی جمعی مؤسسات خیریه است که به روش تئوری داده بنیاد انجام شده است.
رجبی فرد و غنبر طهرانی (1395) در پژوهش دیگری به شناسایی مؤلفه‌های مدل کسب‌وکار اهداف به‌منظور تدوین فرآیند تأمین مالی جمعی سازمان‌های خیریه، پرداخته‌اند. بر اساس مطالعات صورت گرفته اهدای مالی در جهان، خصوصاً در امور خیریه توسط مدل‌های متنوعی قابل انجام است. اما جهت به‌روز رسانی این سیستم و تسریع در انجام امور خیریه، بهتر است هر سازمانی از یک مدل کارآمد و توسعه‌یافته جهت جمع‌آوری کمک‌های مالی پیروی کند.

الگوها و تجربیات بین‌المللی در وقف و امور خیرخواهانه جمعی

غالباً تجربیات کشورهای مسلمان در حوزه وقف جمعی، در قالب تشکیل صندوق‌های وقفی است. در این زمینه کشورهای مختلفی اقدام به تأسیس صندوق‌های وقفی نموده‌اند تا بتوانند تأمین مالی لازم برای توسعه وقف را در اهداف مشخص شده‌ای انجام دهند. در ادامه به برخی از این تجربیات اشاره می‌شود.

بانک توسعه اسلامی: صندوق سرمایه‌گذاری در اموال و دارایی‌های وقف که توسط بانک توسعه اسلامی(IDB) در عربستان تأسیس شده، دارای هدف توسعه اقتصادی و اجتماعی امت اسلامی و احیای سنت حسنه وقف از طریق گسترش دارایی‌های وقف و افزایش بهره‌وری آن‌هاست. سهامداران اولیه آن 10 کشور اسلامی است که جمهوری اسلامی ایران نیز یکی از آن‌هاست. سرمایه اولیه صندوق 51 میلیون دلار بوده است. این صندوق با رعایت موازین شرعی اقدام به انجام فعالیت‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری در کشورهای اسلامی، خصوصاً در املاک وقفی و نیز فعالیت‌های عام‌المنفعه در کشورهای مذکور می‌نمایند. به عبارت دیگر هدف صندوق کسب سود مالی نیست.
کشور کویت: کشور کویت در طراحی ابزارهای وقف جمعی پیشتاز بوده است. فعالیت‌های این کشور اسلامی در زمینه وقف خصوصاً در سال‌های اخیر قابل توجه است. یکی از ابتکارهای کویتی‌ها تأسیس انواع صندوق‌های وقفی است و آنان برای هر صندوقی هدف خاصی در نظر گرفته‌اند. برخی از این صندوق‌ها عبارت‌اند از صندوق قرآن، صندوق مساجد، صندوق خانواده، صندوق محیط زیست، صندوق بهداشت، صندوق توسعه علمی و فرهنگی. در هر یک از این صندوق‌ها مردم و خیرین وجوه نقد خود را به آنان اعطا کرده و آن صندوق‌ها مطابق با شروط واقفین و متناسب با شرایط صندوق در راستای اهداف مورد نظر هزینه می‌نمایند.
کشور مالزی: مردم مالزی نیز مانند سایر امت اسلامی به طرق مختلف در امر پسندیده وقف مشارکت دارند. یکی از روش‌ها اختصاص املاک و مستغلات به امر وقف بوده به طوری که حدود 32000 زمین وقفی در این کشور وجود دارد و نهاد وقف اقدام به انجام سرمایه‌گذاری‌های مختلف در آن زمین‌ها و توزیع سود آن‌ها در اهداف عام‌المنفعه می‌نمایند.
کشور بحرین: یکی از اقدامات اخیر کشور بحرین تأسیس صندوق وقف بوده که توسط بانک مرکزی بحرین به همراه چندین موسسه تأمین مالی اسلامی رد سال 2006 با سرمایه اولیه 4.6 میلیون دلار می‌باشد. صندوق وقف بحرین درجهت گسترش علوم و معارف دینی و نیز ارتقای سطح تحصیلات و دانش مردم تأسیس شده است. هدف کلی آن گسترش نهادهای تأمین مالی بر اساس مبانی اسلامی است.
کشور عمان: در کشور عمان جهت افزایش عایدات اموال وقفی، صندوق‌های وقفی تأسیس شده است. هدف این صندوق‌ها احیای سنت وقف از راه سرمایه‌گذاری جدید، افزایش نقش توسعه وقف، عرضه و اصلاح ساختارهای اداری جدید برای اموال وقف، مشارکت هر چه بیشتر مردم از راه سهام وقفی و توسعه امکانات اداری- مالی وقف است(موسویان و نصرآبادی، 1388).

وقف پول و امکان‌پذیری فقهی و اقتصادی آن

پول، نهادی تاریخی است که نقش اساسی آن در زمان‌های مختلف یکی بوده است. اما با گذشت زمان تحت اشکال گوناگون نمود پیدا کرده است. پول، ابزار مبادله مورد قبول عموم مردم می‌باشد و معیاری است برای سنجش و ارزش‌گذاری کالاها و خدمات و با نقش واسطه‌ای خود وسیله‌ای برای آسان کردن معاملات است. از جهت دیگر وسیله‌ای برای ذخیره و حفظ ارزش تا بتوان با پس‌انداز کردن مازاد آن برای رفع نیازهای آینده گامی مؤثر برداشت. درهم و دینار متداول در گذشته دو نوع ارزش داشته‌اند: یکی ارزش مبادله‌ای که به عنوان ابزاری برای داد و ستد استفاده می‌شدند و این ارزش حقیقی بوده است نه قراردادی و اعتباری و دیگری ارزش استعمالی چرا که در پاره‌ای اوقاف از آن حیث که درهم و دینار از نقره و طلا که دارای ارزش ذاتی بوده‌اند، ساخته می‌شدند، به عنوان زیورآلات و یا با ذوب کردن و تبدیل به شمش به عنوان کالا استفاده می‌شده است.

اما پول‌های رایج و امروزی، قراردادی و اعتباری هستند و فقط ابزاری برای آسان کردن مبادلات می‌باشند و ارزش مصرفی و استعمالی آن‌ها همان ارزش مبادله‌ای‌شان می‌باشد. بنابراین به‌محض اعتبار ارزش مبادله‌ای، مالیت می‌یابند؛ چرا که این اعتبار است که مقوم ماهیت و بقای آن‌ها می‌باشد و تا وقتی که اعتبار کننده آن را معتبر بداند، جایگاه خود را دارند و مقدار ارزش و توان خرید آن‌ها هم باقی است. البته پس از اعتبار، مقدار مالیت از آن خود اسکناس است نه پشتوانه آن؛ بلکه پول مال است و مال بودن آن برای سهولت در امر معاملات اعتبار شده است و تفاوتی با دیگر اموال ندارد. به همین سبب مورد رغبت مردم واقع می‌شود و به عنوان مال، موضوع احکام فقهی قرار می‌گیرد و با از بین رفتن اعتبار و مقبولیت عمومی به اوراقی بی‌خاصیت تبدیل می‌شود.

به طور خلاصه آنچه از دقت در ادله موافقان و مخالفان وقف پول فهمیده می‌شود، با توجه به شرط بقای عین موقوفه و این که پول در حال حاضر برای آن هیچ منفعت عقلایی، شرعی و عرفی جز تسهیل مبادله، متصور نیست پس وقف آن صحیح نیست و اگر فقها وقف درهم و دینار را در برخی موارد اجازه داده‌اند به دلیل حیثیت کالایی آن‌ها بوده است نه حیثیت مبادله‌ای؛ چرا که استفاده و بهره‌مندی از آن جز با تغییر، تصرف و تبدیل امکان‌پذیر نیست و این امر مخالف با مفهوم وقف که تسبیل منافع در کنار حبس اصل است، می‌باشد. البته این به معنای کنار گذاشتن و حرمت مطلق این نوع تصرف در مال نیست. بلکه می‌توان عقد جدیدی با شروط و قواعد خاص به خود تعریف کرد. چنان‌که در مورد حبس منفعت خانه با توجه به این که شرایط موقوفه را ندارد، سکنی، رقبی و عمری در فقه مطرح شده است که در این نوع از عقود، منفعت به صورت رایگان در اختیار فرد قرار می‌گیرد؛ در حالی که شی مورد نظر در ملک مالک باقی مانده است که این نوع از صدقات، پویایی فقه شیعه را در کنار التزام به چارچوب‌ها نشان می‌دهد(طباطبایی، 1392).

روش شناسی تحقیق

در این پژوهش در ابتدا به مطالعه اسنادی و کتابخانه ای پژوهش های انجام شده و بررسی تجربیات کشورهای دیگر در حوزه وقف همگانی پرداخته شد. سپس با 7 نفر از مدیران سازمان اوقاف و امور خیریه سطح ستاد، مصاحبه ها صورت گرفت و راهکارها و ایده ها و لوازم اجرایی وقف همگانی مورد بررسی قرار گرفت.

الگوهای ممکن برای وقف خرد و وقف همگانی

همان‌طور که گفته شد منظور از وقف همگانی، وقفی است که در آن افراد مختلف از طریق وجوه خرد و اندک برای ایجاد، احیا، توسعه و یا تجهیز و ارتقا موقوفه مشارکت کرده و مسیر جمع‌آوری وجوه خیرین از طریق فضای مجازی است. از آنجا که تعداد واقفین برای ایجاد وقف همگانی، بسیار زیاد بوده و امکان مشارکت همگان در آن فراهم است، از آن با عنوان وقف همگانی یاد می‌شود. وقف همگانی می‌تواند برای اهداف زیر انجام شود:

ایجاد موقوفه: منظور شرایطی است که هم عرصه و هم اعیان لازم است خریداری یا ساخته شده تا موقوفه‌ای ایجاد شود. در واقع، در ایجاد موقوفه، وقف قبلی وجود ندارد و هدف تأمین مالی برای خرید یک عینی است که بعد از خرید، وقف شود.
احیا موقوفه: در شرایطی که وقفی انجام شده است اما به بهره برداری نرسیده است، موقوفه احیا نشده داریم. به عنوان مثال زمینی که موقعیت مسکونی دارد، اما بنایی روی آن ساخته نشده است. وقف همگانی می‌تواند وجوه لازم برای احیا موقوفات رها شده را تأمین کند.
توسعه موقوفه: شرایطی است که موقوفه‌ای وجود دارد و مورد استفاده و بهره‌برداری نیز قرار گرفته است؛ اما در صورتی که تأمین مالی انجام شود می‌تواند بخش‌هایی به موقوفه اضافه کرد و یا آن را توسعه داد. به عنوان مثال برای توسعه یک بیمارستان وقفی، نیاز به ایجاد یک ساختمان در کنار آن است که در صورت توسعه آن، خدمات موقوفه بیشتر خواهد شد.
تجهیز و ارتقا موقوفه: شرایطی است که امکانات و تجهیزاتی برای موقوفه خریداری شده تا بهتر و بیشتر بتواند به ارائه خدمات بپردازد. به عنوان مثال خرید کتاب برای کتابخانه وقفی، خرید تجهیزات پزشکی برای یک درمانگاه وقفی، خرید امکانات لازم برای مرکز نگهداری از سالمندان وقفی و …

نتایج پژوهش حاضر پیشنهاد می‌دهد که وقف همگانی در فضای مجازی در قالب سه الگوی زیر دنبال شود. این سه الگو، هر کدام جامعه هدفی را تحت تأثیر قرار داده و این امکان را فراهم می‌کند که افراد با سلایق و درآمدهای مختلف، بتوانند در امر خداپسندانه وقف مشارکت داشته باشند. این الگوها،‌ با یکدیگر همپوشانی نداشته و هر کدام اهداف خاصی را دنبال می‌کنند؛ هر چند می‌توان در اجرای برخی پروژه‌ها به صورت تلفیقی به کار گرفته شوند. اما نحوه مدیریت و اداره آن‌ها، از طریق سایت واحدی به نام سایت وقف همگانی باید انجام شود. تمام درگاه‌های پرداخت در هر سه الگو، از طریق سایت بوده و هر کدام به شکل مجزایی وجوه خیرین را جمع‌آوری می‌کنند.

در ادامه به اصلی‌ترین الگوهای کاربردی برای تحقق وقف خرد و وقف همگانی پرداخته خواهد شد. همچنین امکان‌پذیری تحقق این الگوها در فضای مجازی و با استفاده از ابزارهای نوین در حوزه ارتباطات نیز مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

الگوی اول: الگوی پلتفرم تأمین مالی جمعی برای تحقق وقف همگانی

قبل از آن که به معرفی الگوی فوق بپردازیم، لازم است توضیحات اجمالی در خصوص تامین مالی جمعی ارائه شود و بعد به چگونگی استفاده از این الگو برای وقف خرد و همگانی پرداخته شود. گسترش روز افزون جمع سپاری مالی در جهان و تأثیری که این شیوه از تأمین مالی بر پیشبرد نوآوری، کارآفرینی و اشتغال داشته است موجب شده دانشگاه ام آی تی در گزارش سال 2012 خود این نوآوری را در زمره یکی از ده فناوری برتر سال که در جهان را متأثر خواهد کرد، اعلام نموده است. به عبارتی تأمین مالی جمعی همان طوفان مخرب خلاق شوپیتر است که در زمان بحران اقتصادی جهانی دوره 2008 الی 2012 مسیرهای جدیدی را برای فعالیت اقتصادی کارآفرینان باز کرد. در همان سال 2012، ایالت متحده آمریکا به منظور آماده‌سازی زیرساخت‌های قانونی برای استفاده بهینه از ظرفی بازارهای سرمایه عمومی از جمله تأمین مالی جمعی، اصلاحاتی در قوانین خود انجام داد. از سال 2013 کشورهای اروپایی از جمله انگلیس و ایتالیا نیز قوانین و ضوابطی برای تسهیل در استفاده از این ابزار پر قدرت تدوین کرده و بانک جهانی نیز آن را به عنوان ابزاری با ارزش به کشورهای در حال توسعه توصیه کرده است(مهرنوش و بهرامی، 1397)

در مدل تأمین مالی جمعی اهدایی، مؤسس پول را از یک جمع بدون هیچ بازده ملموسی برای مشارکت آن‌ها دریافت می‌نماید. در مدل اهدایی خالص، هیچ پاداشی در برابر مشارکت افراد پیشنهاد نمی‌گردد. منابع مالی دریافت شده، اساساً کمک مالی اعطایی شده در راستای یک هدف خاص و بدون انتظار بازدهی خاصی برای حامی مالی درازای حمایتش است. مدل اهدایی مبتنی بر پاداش یک سیستم تشویقی را به کار می‌گیرد که به موجب آن حامیان پاداش‌های غیرپولی دریافت می‌کنند که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از به رسمیت شناختن فرد یا پاداش‌های تجربی همچون فرصتی برای ملاقات خالقین پروژه، حضور در رویدادی ویژه، یا حتی مشارکت در تولید و خلق محصول(paschen,2017).

تعریف تأمین مالی جمعی

تأمین سرمایه از طریق جمع سپاری برای نخستین بار در سال 1876 برای ساخت مجسمه آزادی ایالات متحده آمریکا انجام شد. جمع سپاری به معنای برون سپاری کار، فعالیت یا وظیفه‌ای به یک جمعیت انبوه از طریق شبکه گسترده‌ای از افراد غیرمعین در یک فراخوان عمومی است(هاو ، 2006). مولیک در سال 2014 تعریفی از تأمین مالی جمعی ارائه داد؛ آن را جنبه‌ای از تأمین مالی خرد به حساب آورد که مانند هر صنعت نوظهور دیگر، مفاهیم رایج و دانشگاهی تأمین مالی جمعی در حال تغییر مداوم و تکامل است و این تعاریف به صورت قراردادی و محدود می‌باشند. لامبرت و پویینباچر (2010) تأمین مالی جمعی را به عنوان یک فراخوان باز برای جذب کمک‌های مالی تعریف می‌کند که در ازای دریافت وام یا اهدا توسط کارآفرین، خدمات، محصولات و حق انتخاب پروژه سرمایه‌گذاری شده به سرمایه‌گذار داده می‌شود. ووبراک (2011) تأمین مالی جمعی را فرآیندی می‌داند که یک وجه آن درخواست و دریافت پول است و وجه دیگر آن ارزشی است که اجتماع در ازای انتظارات مادی و غیرمادی شان از سرمایه‌گذاری، آن را ایجاد می‌کنند. کاتالینی و گلدفارت (2011) تعریف تأمین مالی جمعی را از طریق بستری مجازی و با حذف فواصل و جغرافیایی بین کارآفرینان و سرمایه‌گذاران به جذب سرمایه برای پروژه‌ها و ایده‌های خود بیان داشته‌اند. ولونینو (2012) این روش را یکی از جدیدترین کارکردهای کسب و کار الکترونیکی دانسته و در حالت کلی به فرآیند تأمین مالی از عموم مردم جامعه برای راه‌اندازی یک کسب و کار یا انجام پروژه یا استفاده از واسطه وب اطلاق کرده است.

به طور کلی تأمین مالی جمعی(مدل اهدا) روشی است که در آن بانیان با معرفی پروژه خیریه، به دنبال تأمین مالی مورد نیاز آن می‌روند. با این تفاوت که به‌جای بهره‌مندی از خیرین بزرگ و پردرآمد، از جمع کثیری از مردم جامعه، مقادیر اندکی را جمع‌آوری می‌کنند. از این‌رو میزان پول اندک در تعداد بالا معادل همان پول کثیر مورد نیاز پروژه است که تأمین می‌شود. انجام این کار از طریق بسترهای اینترنتی و رسانه‌های اجتماعی، پدیده نوظهور عصر حاضر است.

مقالات دانشگاهی در خصوص تعیین عوامل مؤثر بر موفقیت تأمین مالی جمعی بسیار کم است(کراس و همکاران ، 2016). لمبرت (2010) نوع پروژه را در موفقیت آن بسیار مؤثر دانسته و آن را جز عوامل پیش از شروع پروژه دسته‌بندی می‌کند. طبق تحقیقات صورت گرفته توسط لمبرت و همکاران مؤسسات غیرانتفاعی در بهره‌گیری از روش تأمین مالی جمعی نسبت به مؤسسات انتفاعی موفق‌تر هستند. یکی دیگر از عواملی که به عنوان عامل تأثیرگذار در حین انجام پروژه توسط ویت و همکاران (2013) بیان می‌شود ویدئو است که بیان‌کننده صحت داستان است. مولیک (2014) گستردگی شبکه‌های اجتماعی را نیز سبب موفقیت پروژه به حساب می‌آورد. ژنگ و همکاران (2014) نیز ارتباطات رسانه‌ای را در حالت کلی در این امر بی‌تأثیر ندانسته‌اند. هر چند بلفلیم و همکارانش (2014) بر این باورند که تمرکز زیاد بر شبکه‌های اجتماعی بر موفقیت نمی‌افزاید؛ اما لو و همکاران (2014) نظری مخالف بلفلیم داشته و استفاده از رسانه‌های اجتماعی را مخصوصاً در شروع کار و معرفی پروژه بسیار موفقیت‌آمیز می‌دانند. بیرنز و همکارانش (2014) نیز در کنار رسانه‌های اجتماعی استفاده از ایمیل را در این زمینه بسیار مثمر ثمر دانسته‌اند. در آخرین مقالات منتشره در این خصوص کراس و همکاران او در سال 2016 عوامل مؤثر بر موفقیت پروژه را بر اساس زمان دینامیکی به دو دسته در حین و پیش از شروع پروژه تقسیم نموده‌اند(مبشر راد و غنبرطهرانی، 1397).

شاید بتوان به ساده‌ترین شکل تأمین مالی جمعی را تعریف نمود. تأمین مالی جمعی، کسب سرمایه مورد نیاز یک پروژه یا یک بنگاه را از یک گروه گسترده از افراد به‌جای گروه‌های حرفه‌ای مانند بانک‌ها دانست(کلمن و دیگران ، 2008). در تعریف دیگری آمده است که تأمین مالی جمعی، روش جمع‌آوری مقادیر کوچکی پول از گروه زیادی از مردم توسط پلتفرم تأمین مالی آنلاین به منظور تأمین هزینه یا سرمایه یک کسب و کار مردم‌پسند است(فریدمن و ناتیک ، 2015). در تعریف دیگر تأمین مالی جمعی به عنوان یک فعالیت مشارکتی که طیف وسیعی از مردم را قادر می‌سازد با پرداخت سهمی هر چند جزئی در بسیاری از فعالیت‌ها مشارکت کنند،‌تعریف شده است. تأمین مالی جمعی یعنی سرمایه‌گذاری در پروژه‌ها یا سرمایه‌گذاری مخاطره پذیر، با مشارکت مالی تعداد زیادی از افراد که از طریق اینترنت انجام می‌گیرد(اسپاستی ، 2012)

انواع مدل‌های تأمین مالی جمعی

مدل‌های تأمین مالی به چهار شکل کلی انجام می‌شود که در ادامه به آنها پرداخته می شود:

تأمین مالی جمعی مبتنی بر سهام

در تأمین مالی جمعی مبتنی بر سهام، سرمایه‌گذاران یعنی افرادی که در قالب پلتفرم تأمین مالی وجوهی را می‌پردازند، با سرمایه‌گذاری و مشارکت در تأمین مالی یک پروژه، در مالکیت آن سهیم می‌شوند. تأمین مالی جمعی مبتنی بر سهام یک انتخاب خوب برای کسب‌وکارهایی است که قابلیت رشد بسیار بالایی داشته و برای تأمین منابع مالی جهت کارآفرینانی مناسب است. همچنین از این شیوه تأمین مالی جمعی می‌توان برای توسعه کسب و کارها نیز استفاده کرد.

تأمین مالی جمعی مبتنی بر سهام مانند سایر الگوهای تأمین مالی جمعی بر روی یک پلتفرم تأمین مالی و در بستر اینترنت انجام می‌شود. صاحبان استارت‌آپ‌ها، شرح کسب‌وکار و جزئیات اطلاعات تجارت خود را (شامل صورت‌های مالی و سابقه فعالیت خود) در اختیار سرمایه‌گذاران قرار می‌دهند و آن‌ها با مطالعه اطلاعات مربوط به استارت‌آپ، قابلیت رشد آن را ارزیابی می‌کنند.

پلتفرم تأمین مالی جمعی مبتنی بر پاداش

در تأمین مالی پاداش محور، تأمین‌کننده مالی در نقش حامی پروژه یا ایده ظاهر می‌شود و در ازای تأمین مالی خود یک پاداش معین دریافت خواهد کرد. این پاداش می‌تواند در قالب یک هدیه یا محصول زودتر از موعد استارت آپ باشد. کیک استار از موفق‌ترین پلتفرم‌های تأمین مالی جمعی پاداش محور محسوب می‌شود. از زمان راه‌اندازی سایت کیک استار در سال 2009 تا سال 2017، بیش از 123000 پروژه موفق با حدود 3 میلیارد دلار تأمین مالی شده است. تأمین مالی جمعی پاداش محور، گسترده‌ترین پلت فرم در زمینه تأمین مالی انبوه است. رایج‌ترین پاداش محصول نهایی پروژه در حال توسعه می‌باشد. ارائه محصول به‌عنوان پاداش در مدت زمان کمپین تأمین مالی انبوه، علاوه بر سنجش جذابیت محصول موجب توسعه محصول و بازار محصول می‌شود. می‌توان این‌طور گفت که در این روش تأمین مالی، سرمایه‌گذاران همان مشتریان هستند که به صورت پیش‌فروش اقدام به خرید یک محصول نهایی می‌کنند.

پلتفرم تأمین مالی جمعی مبتنی بر بدهی

به مدلی از تأمین مالی جمعی گفته می‌شود که فرد سرمایه‌گذار به صورت قرض یا وام به حمایت از کسب و کار کارآفرین می‌پردازد و کارآفرین به مرور بازپرداخت می‌نماید و هزینه بهره به آن اضافه می‌شود(ماندیال ، 2013) مساعدت‌ها به صورت قرض‌های کوچک از شرکت‌ها و اشخاص است(تجاری به تجاری یا تجاری به افراد یا نظیر به نظیر) که با نرخ بهره مناسب بازپرداخت می‌گردد. در این شکل از تأمین مالی، دو طرف ارائه‌کننده و دریافت کننده وام، بدون واسطه با یکدیگر تعامل می‌کنند. با این تفاوت که در این مدل طرف ارائه‌کننده وام یا قرض، بیش از یک نفر و در واقع انبوهی از مردم است. در این روش اعطای وام در دو شکل بلند مدت و کوتاه مدت صورت می‌گیرد و گاهی اوقات، قرض‌دهنده(مشارکت‌کننده) وجه خود(یا مبلغی بیش از آن) را در زمان معینی پس خواهد گرفت اما مواردی دیده شده که دریافت کننده وجه (کارآفرین)، پرداخت عین وجه یا بیش از آن را به سایر متقاضیان نظیر خود در همان شبکه اجتماعی پس از زمانی معین تعهد می‌کند و در واقع وجوه، سرمایه شبکه تلقی شده و در شبکه گردش می‌کند. شرکت‌هایی مانند لندیگ کلوب و زورپا در این زمینه پیشگام هستند(روسی ، 2014).

تأمین مالی جمعی مبتنی بر اهدا

در این نوع پروژه‌ها سرمایه‌گذاران هیچ‌گونه انتظاری در مقابل سرمایه‌گذاری خود ندارند و به‌منظور تأمین عایدی آن‌ها نیازی به تأمین پاداش یا سهم در مقابل سرمایه‌گذاری در پروژه‌ها و کمپین‌ها نیست. این نوع تأمین مالی برای خیریه‌ها و پروژه‌های بشر دوستانه مناسب است. طول مدت تأمین مالی در این روش حدوداً ۱ تا ۳ ماه بوده و مبلغ هدف سرمایه‌گذاری پروژه عموماً خیلی زیاد نیست. از بزرگ‌ترین پلتفرم‌های تأمین مالی مبتنی بر اهداء می‌توان به دو سایت JustGiving و GoFundMe اشاره کرد.

تأمین مالی جمعی اهداء محور، انبوه افراد را برای کمک مالی بلاعوض به یک پروژه یا یک کمپین تشویق می‌کند و اغلب برای پروژه‌هایی است که توسط مؤسسات خیریه انجام می‌شود و حامیان انتظار دریافت هیچ سودی از کمک مالی خود ندارند. در این روش تأمین مالی هر دو فرآیند پیچیدگی و ریسک، پائین بوده و حامیان به عنوان اهداکنندگان عمل می‌کنند. در تأمین مالی جمعی اهدا محور، فعالیت‌های حامیان بدون فعالیت‌های سرمایه‌گذاری و بدون تمایل به دریافت پاداش و با در نظر گرفتن عوامل همدلی و یکدلی و به صورت خیریه برای حمایت از علل و پروژه‌ها صورت می‌گیرد. حامیان پروژه‌های تأمین مالی انبوه بدون انگیزه‌های سودآوری و در جهت توسعه محصولات نامشهود و رفاه اجتماعی گام برمی‌دارند.

می‌توان روش تأمین مالی جمعی مبتنی بر اهدا را شبیه به گلریزان‌هایی دانست که در فرهنگ ایرانی-اسلامی سابقه طولانی دارد. با این تفاوت که برای حل اهداف خیرخواهانه، از بستر فضای مجازی استفاده شده است و هر فردی می‌تواند در هر زمان و مکانی که اراده کند، از طریق اینترنت و دسترسی به پلتفرم‌های تأمین مالی جمعی مبتنی بر اهدا، کمک خیرخواهانه خود را به هر میزان اهدا کند.

مکانیسم اجرایی الگوی اول

الگوی پلتفرم تأمین مالی جمعی برای تحقق وقف همگانی، چند ویژگی منحصر به فرد دارد. اول این که در این الگو، امکان راه‌اندازی چند پروژه تأمین مالی به صورت موازی و در کنار هم وجود دارد تا افراد خیر و واقف بتوانند دقیقاً مشخص کنند که کدام پروژه را برای تأمین مالی می‌خواهند انتخاب کنند. مقدار و میزان مشارکت برای پروژه‌ها نیز در اختیار خیرین و واقفین است. این پروژه در اندازه‌های کوچک و متوسط هستند و در شهرها و استان‌های مختلف اجرا می‌شوند. اما برای جلوگیری از ازدیاد پروژه‌های در دست اقدام، حتماً باید الگوریتم و مکانیسمی طراحی شود تا حداکثر تعداد پروژه‌های جاری (مثلاً 10 پروژه) معین باشد و پروژه‌های متقاضی در صف انتظار قرار بگیرند و پس از تعیین تکلیف پروژه‌های جاری، منتشر شوند.

اداره‌های شهرستان می‌توانند پیشنهادات خود برای احیا یا توسعه یک موقوفه از طریق تأمین مالی جمعی به اداره کل‌های استان ارسال کرده و پس از تائید، جهت قرار گرفتن در نوبت انتشار، به متصدی سایت ارسال شود. نکته مهمی که در این خصوص باید به آن توجه داشت این است که در حتماً پروژه‌هایی که در پلتفرم تأمین مالی جمعی قرار داده می‌شود، باید همراه با توضیحات کافی و تصاویر مناسب (همانند نمونه‌هایی که در این گزارش بررسی شد) باشد. در صورتی که معرفی امین بتواند به شفافیت بیشتر پروژه و جذابیت آن کمک کند، می‌توان در کنار پروژه به معرفی امین نیز پرداخت.

از آنجایی که سازمان اوقاف تلاش دارد تا جهت مردمی سازی اداره وقف گام بردارد، الگوی پلتفرم تأمین مالی جمعی این امکان را دارد که راه‌اندازی پروژه‌های احیا یا توسعه موقوفات توسط افراد ذی‌صلاح(امین) انجام شود. به این صورت که پس از شناسایی افراد امین برای واگذاری مدیریت احیا یا توسعه موقوفه به او، برآوردی از نیاز مالی پروژه انجام می‌شود و امین نیز می‌تواند خود نیز اقدام به تبلیغات برای جمع‌آوری کمک‌های مالی نماید. اما نکته‌ای که نسبت به آن باید حساسیت به خرج داد این است که تنها مسیر پرداخت کمک‌های خیرین و واقفین برای توسعه یا ایجاد موقوفه، تنها در پلتفرم تأمین مالی جمعی باید باشد و از مسیرهای جانبی مانند دریافت نقدی پول در ازای اعطای رسید، پرداخت به دستگاه پوز و یا انتقال پول به حساب امین اجتناب شود. در واقع، اگر امین در نقش تبلیغاتی برای ترغیب همشهری‌ها و خیرین سرشناس شهر می‌خواهد تلاش کند، باید مسیر مشخص شده در سایت تأمین مالی جمعی را به آن‌ها معرفی کند و برای جلوگیری از هرگونه سوء استفاده نیز، هر مسیری غیر از سایت وقف همگانی برای دریافت وجوه از مردم، مردود شمرده شود.

الگوی دوم: الگوی وقف پیامکی و اجرای نیت آن از صندوق تأمین مالی خرد وقفی

این الگو، مبتنی بر جمع‌آوری مستمر و روزانه وجوه بسیار کم از خیرین است. در واقع می‌توان آن را نوعی انفاق روزانه دانست، با این تفاوت که در اشکال مرسوم و فراگیر که افراد روزانه صدقه می‌دهند، آنچه که در اینجا انجام می‌شود، به شکل وقف بوده و وجوه پرداخت شده به شکلی که توضیح داده می‌شود، دائمی و همیشگی برای مصارف خیر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

نحوه جمع‌آوری وجوه به این شکل خواهد بود که افراد می‌توانند با گرفتن کد دستوری بر روی تلفن همراه خود، در این طرح ثبت‌نام کنند و مشخص کنند که به صورت روزانه تمایل دارند چه میزان برای وقف روزانه پرداخت کنند. مبالغ پیشنهادی برای وقف روزانه، 1000، 2000، 5000 و 10000 تومان است. این کار از طریق خدمات ارزش افزوده اجرایی می‌شود. خدمات ارزش افزوده (Value Added Services) که به اختصار VAS نامیده می‌شوند، شامل مواردی غیر از خدمات استاندارد اپراتورها مانند تماس صوتی و پیامک معمول است و مهم‌ترین موضوعات خدمات ارزش افزوده تلفن همراه، شامل اخبار، مسابقات و رأی‌گیری، تبلیغات موبایلی و اطلاع‌رسانی می‌شود. خدمات ارزش افزوده می‌تواند توسط خود اپراتورها یا توسط شرکای ثالثی که به‌عنوان تأمین‌کننده‌ محتوا (Content Provider) شناخته می‌شوند، انجام شود.

نیت واقفین و خیرینی که در طرح وقف پیامکی شرکت می‌کنند، عام بوده و این اجازه را به سازمان اوقاف می‌دهند که در موضوعات دارای اولویت هزینه کند. به عبارت دقیق‌تر، وجوه جمع‌آوری شده به صندوقی به نام صندوق تأمین مالی خرد وقفی اختصاص می‌یابد. این صندوق می‌تواند تحت مدیریت رئیس سازمان اوقاف قرار داشته باشد و وجوه جمع‌آوری شده را برای موضوعات زیر هزینه کند:

اختصاص وجوه جمع‌آوری شده برای توسعه موقوفات موجود و تأمین تجهیزات و امکانات برای ارتقا بهره‌وری موقوفات: به عنوان مثال درمانگاه وقفی در یکی از شهرهای محروم نیاز به امکانات و تجهیزات پزشکی دارد. این وجوه می‌تواند برای خرید این دستگاه‌ها مورد استفاده قرار گیرد. در این شکل مصرف، از آنجایی که وجوه جمع‌آوری شده تبدیل به عینی می‌شود که با بقای آن، امکان انتفاع از آن ممکن است، پس وقف صورت گرفته صحیح خواهد بود.
توسعه یا احیاء موقوفات در قالب عقود مشارکتی یا عقد قرض‌الحسنه: شکل دیگری که می‌توان در قالب آن از وجوه صندوق وقفی استفاده کرد، در قالب عقود مشارکتی یا عقد قرض‌الحسنه است. از آنجایی که وجوه صندوق نامحدود نبوده و باید تلاش کرد تا حداکثر گردش و استفاده از این وجوه در مدیریت صندوق اتفاق بیفتد، الگوی دوم در تلاش است تا حداقل اصل وجوه پرداخت شده برای توسعه یا احیا موقوفات به صندوق بازگردانده شده تا در موارد دیگر نیز مورد استفاده قرار گیرد. این موضوع به ویژه در موقوفات منفعتی که دارای درآمد هستند، اهمیت پیدا می‌کند. به عنوان مثال زمین کشاورزی وقفی وجود دارد که احیا نشده است. صندوق وقفی می‌تواند در قالب یکی از عقود مشارکتی سرمایه لازم را فراهم کرده و در منفعت حاصل از احیا موقوفه شریک باشد. به‌تدریج موقوفه می‌تواند سهم صندوق را خریداری کرده و به‌تدریج صندوق سرمایه خود را از پروژه خارج نموده و برای اولویت‌های دیگر اختصاص دهد. در صورتی هم که بهره‌وری مورد انتظار آن‌قدر نباشد که بتوان از عقود مشارکتی استفاده کرد، صندوق می‌تواند در قالب عقد قرض‌الحسنه تأمین مالی لازم را انجام دهد. روشن است که تصمیم‌گیری در خصوص این که از کدام عقد و در چه شرایطی باید استفاده کرد، کاملاً اقتضایی بوده و به ماهیت وقف، نیت آن، وضعیت موقوفه و … بستگی دارد. از آنجایی که در هرحالت، وجوه جمع‌آوری شده به احیا و توسعه موقوفات منجر می‌شود، خیرین و واقفین مشارکت‌کننده در اجر و ثواب آن شریک خواهند شد.

نکته مهمی که در الگوی وقف پیامکی وجود دارد این است که در این الگو، واقفین مشارکت‌کننده نیت خاص و مشخصی نمی‌توانند اراده کنند و این اجازه را باید به صندوق بدهند که در موضوعات دارای اولویت هزینه کند.

الگوی سوم: الگوی اوراق وقفی برای پروژه‌های کلان و بزرگ

سومین الگوی پیشنهادی برای وقف جمعی که به نسبت دو الگوی دیگر، وجوه دریافتی از خیرین بیشتر است، اوراق وقفی است. این الگوی برای پروژه‌های کلان و بزرگ مانند ساخت بیمارستان‌های تخصصی، پروژه‌های عمرانی، پروژه‌های صنعتی و … کاربرد خواهد داشت و حداقل مبلغ لازم برای تأمین مالی 20 میلیارد تومان پیشنهاد می‌شود. پیشنهادات این پروژه‌ها توسط اداره‌کل‌های استانی به معاونت اقتصادی ارسال شده و در آنجا بررسی و تصمیم‌گیری صورت می‌گیرد. این پروژه‌ها می‌تواند به صورت احیاء موقوفات و یا خرید موقوفات و … انجام شود. اوراق وقفی با ارزش‌های 100 هزار تومان، 200 هزار تومان، 500 هزار تومان و یک میلیون تومان منتشر می‌شوند. در این الگو، هر پروژه به صورت تک به تک و در سطح ملی تأمین مالی خواهد شد. به این صورت که تا زمانی که پروژه در دست اقدام، تعیین تکلیف نشده باشد، پروژه دوم نباید آغاز شود. مدت زمان فروش اوراق وقفی برای هر پروژه متناسب با مبلغ مورد نیاز و شرایط اجتماعی و … تعیین می‌شود.

تجربه انتشار اوراق وقفی در کشور، از طریق بانک بوده است. برای سهولت دسترسی خیرین و کاهش کارمزدها و هزینه‌های انجام آن، پیشنهاد می‌شود که فرآیند خرید اوراق وقفی از طریق اپلیکیشن‌های کاربردی پرداخت مانند آپ و سایت وقف همگانی انجام شود و خیرین برای خرید اوراق، در صورت تمایل آدرس پستی خود را ثبت کنند تا برگه‌های اوراق خریداری شده به صورت چاپی به آدرس آن‌ها پست شود. ضمن این که خیرین پس از پرداخت وجوه،‌ می‌توانند برگه‌های اوراق خود را به صورت مجازی و فایل تصویری دریافت کنند. همچنین در صورت تحقق این مسیر می‌توان هدایای معنوی(مانند تربت امام حسین، کاشی‌های حرم، یادبود و …) به خیرینی که تا سقف معینی اقدام به خرید اوراق وقفی نمایند، ارسال نمود که موجب رضایتمندی بیشتر آن‌ها و حتی تشویق آن‌ها برای شرکت در فراخوان‌های بعدی خواهد شد. پروژه‌های اجرا شده برای تأمین مالی نیز، از طریق رسانه ملی در قالب‌های مختلف نظیر تهیه گزارش، خبر، تیزرهای تبلیغاتی، حضور مسئولین در رسانه ملی و توضیحات در مورد آن و … ترویج خواهد شد. در نهایت، پس از تأمین مالی و اجرای پروژه، به شماره تلفن مشارکت‌کنندگان، پیامک گزارش عملکرد ارسال می‌شود.

یکی از ابزارهای تحقق وقف جمعی و وقف همگانی، استفاده از ابزار اوراق وقفی است که سابقه به‌کارگیری این ابزار در تأمین مالی برای ایجاد وقف‌های جمعی نیز در سازمان اوقاف و امور خیریه وجود دارد. به‌کارگیری این ابزار در برخی از پروژه‌ها با موفقیت رو به رو بوده و برخی نیز با شکست مواجه شده است. در این قسمت مروری بر مطالعات صورت گرفته در نحوه استفاده از این ابزار و آسیب شناسی آن انجام می‌شود. ریشه کن کردن فقر، دستیبابی به عدالت اجتماعی- اقتصادی و توزیع منصفانه درآمد از مهم‌ترین اهداف نظام اقتصادی در اسلام است. از این رو سیستم مالی اسلامی باید به گونه ای طراحی و تدوین شود که بیانگر ویژگی های منحصر به فرد و متمایز باشد(مصباحی مقدم و همکاران، 1388، 60). یکی از بحث‌هایی که امروزه در رابطه با وقف مدنظر قرار گرفته، استفاده از ابزارهای نوین مالی از جمله اوراق وقف است. اوراق وقف هم از سوی کمیته فقهی سازمان بورس مطابق با فقه امامیه، مشروع شناخته شده و هم از سوی مجلس شورای اسلامی به منظور عملیاتی کردن آن در سازمان اوقاف و امور خیریه به تصویب رسیده است. اوراق وقف به جهت کاربردشان در طرح های عام‌المنفعه، ایجاد و اشتغال برای اقشار آسیب پذیر و تأمین بخشی از نیازهای ضروری جامعه، تأثیر قابل‌توجهی بر عدالت توزیعی جامعه می‌گذارد، هر چه سهم این اوراق بیشتر شود، انتظار می رود فاصله طبقاتی جامعه کمتر شود(موسویان و نصرآبادی، 1388).

سابقه اوراق وقفی در کشور

اولین تلاش های جدی انجام شده در زمینه انتشار اوراق وقفی در ایران، در سال 1387 در سازمان اوقاف و امور خیریه آغاز شد که در نهایت ماده واحده‌ای در بودجه سال 1392 به تصویب نمایندگان مجلس رسید. براساس این بند، قانون گذار به سازمان اوقاف و امور خیریه اجازه داده است تا سقف هزار میلیارد ریال اوراق وقفی را با مجوز بانک مرکزی منتشر نماید. متن ماده واحده 45 قانون بودجه سال 1392 به شرح زیر است:

به سازمان اوقاف و امور خیریه اجازه داده می‌شود به منظور تأمین مالی طرح‌های انتفاعی عام المنفعه حوزه توسعه موقوفات و بقاع متبرکه با نظارت بانک مرکزی و تضمیم خود اقدام به انتشار اوراق مشارکت (اوراق صکوک اسلامی) تا سقف سه هزار میلیارد ریال و اوراق وقفی(بدون سود) تا سقف یک هزار میلیارد ریال نماید.

در نهایت در اواخر سال 1392، از نخستین اوراق وقفی جمهوری اسلامی رونمایی شد. هر برگ از این اوراق برابر با یکصد هزار تومان بوده و از طریق 1400 شعبه منتخب بانک ملت در سراسر کشور عرضه شد. مبالغ جمع‌آوری شده از فروش این اوراق، برای احداث یک بیمارستان تخصصی در حوزه سرطان به کار گرفته شد. زمین این بیمارستان که در شهر ری واقع است، وقفی بوده که منابع لازم برای احداث بیمارستان از این طریق جمع‌آوری شد . بعد از آن نیز، پروژه‌های دیگری در حوزه تأمین مالی وقف در کشور انجام شد. دومین تجربه استفاده از اوراق وقفی، مربوط به شهر شیراز بود که برای ساخت یک بیمارستان وقفی دیگر، برآورد 100 میلیارد تومان هزینه ساخت شد که در فاز نخست 20 میلیارد تومان اوراق وقفی برای این امر چاپ شد. مجوز انتشار این اوراق در تیر ماه سال 1393 صادر شد . سومین تجربه انتشار اوراق وقفی در کشور مربوط به توسعه بیمارستان آیت ا… خوانساری اراک است. این اوراق در اواخر دی ماه سال 1393 با ارزش‌های مختلف منشر شد. علاوه بر این شماره حسابی برای جمع‌آوری کمک‌ها نیز اعلام شد و از این طریق نیز مبالغی جمع‌آوری شد. در خصوص مبالغ جمع‌آوری شده در خصوص این اوراق گفته شده است که از 5 میلیارد تومان اوراق چاپ شده، 5/1 میلیارد تومان آن توسط خیرین و واقفین خریداری شده است.

اما استفاده از اوراق وقفی تنها در حوزه خدماتی و درمانی محدود نماند. طبق تفاهم نامه‌ای که در سال 1395 بین معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و سازمان اوقاف و امور خیریه بسته شد، زمینه استفاده از ظرفیت وقف در توسعه علمی و فناوری کشور آغاز شد و نخستین اوراق وقفی علم و فناوری در شهر مشهد در اواخر سال 1395 منتشر شد. طبق اعلام صورت گرفته ارزش هر یک از این اوراق صد هزار ریال بود، پس از جمع‌آوری مبالغ، سازمان اوقاف یک ملک را خریداری کرده و آن محل را وقف حوزه علم و فناوری کشور می‌کند .

تعریف اوراق وقفی

اوراق بهادار غیرانتفاعی بانامی است که به موجب قانون بودجه (بند 45 ماده واحده سال 1392) با قرارداد صلح و به منظور وقف شرعی منتشر می گردد. دارنده این اوراق (مصالح) بخشی از اموال خود را بر اساس قرارداد صلح در اختیار بانی(متصالح) قرار می‌دهد تا وی همراه سایر اموال صلحی، طرح عام‌المنفعه ای را احداث کرده سپس از طرف صاحبان اوراق، وقف شرعی نماید. به بیان دیگر، اوراق وقف، اوراق بهادار غیرانتفاعی است که بر اساس قرارداد صلح به منظور وقف منتشر می‌گردد؛ دارنده اوراق(مصالح) بخشی از اموال خود را بر اساس قرارداد صلح در اختیار بانی(متصالح) قرار می‌دهد تا وی همراه سایر اموال صلحی طرح عام‌المنفعه ای را احداث کرده، سپس از طرف صاحبان اوراق، وقف شرعی نماید. برای مثلاً فرض کنید سازمان اوقاف و امور خیریه قصد ساخت بیمارستان عام‌المنفعه ای را در یک منطقه محروم دارد؛ برای این منظور با طراحی امیدنامه‌ای کلیه هزینه‌های ساخت، تجهیز و نگهداری بیمارستان را برآورد و زمان، مکان و دوره ساخت و بهره برداری را مشخص می‌کند. آنگاه با تبدیل هزینه کل به اوراق بهادار وقف، آن‌ها را از طریق بانک‌ها یا موسسه‌های خیریه به دست خیرین و نیکوکارانی که قصد وقف دارند، می‌رساند. مردم خیر با تهیه این اوراق بر اساس عقد صلح وجوه خود را به سازمان اوقاف و امور خیریه می‌پردزاند تا سازمان بیمارستان را با وجوه مردم ساخته ازطرف آنان وقف شرعی نماید.

اوراق وقف، اوراق بهادار بانامی است که به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین(زمان احداث پروژه) منتشر می‌شود و به واقفینی که قصد مشارکت در ساخت طرح‌های عام‌المنفعه و غیرانتفاعی نظیر بیمارستان‌ها، مدارس روستایی و خانه های سالمندان را دارند، واگذار می‌گردد(موسویان، 1391، 481). به عبارتی طرح های عام‌المنفعه و غیرانتفاعی که متولی ساخت آن دولت است و به علت کسری بودجه با مشکل تأمین سرمایه آن مواجه می‌باشد، باسرمایه خیرین و واقفین ساخته شده و در اختیار عموم مردم قرار می‌گیرد. در این وضعیت هم مشکل تأمین کسی رودجه دولت برای ساخت این نوع طرح‌ها حل شده و هم خیرین و واقفین را درذیل به اهداف خداپسندانه شان یاری می‌نماید. هدف از عرضه اوراق وقف، ایجاد موقوفات جدید به صورت گروهی و به عبارت دیگر وقف مشارکتی و جمعی است. این صکوک برای مردم و خیرین امکان سهیم شدن در سنت پسندیده وقف را با مبالغ اندک فراهم می‌آورد.

اوراق وقف را می‌توان نمونه‌‌ای از ابزارهای مالی مبتنی بر مفهوم اوراق بهادار اسلامی(صکوک) دانست که می‌تواند جهت تأمین مالی وقف استفاده شود. اوراق وقف به صورت غیرانتفاعی است و هدف از طراحی و انتشار آن‌ها کمک به جمع‌آوری وجوه، از افراد حقیقی و سرمایه‌گذاران خرد است. همان‌طور که از نام این اوراق مشخص است، دارندگان آن سود مادی دریافت نمی‌کنند؛ البته می‌توان اوراق وقفی طراحی کرد که به صورت انتفاعی نیز عمل کند. به عبارت دیگر می‌توان اوراق متنوعی با ویژگی‌های متفاوت برای تأمین مالی بخش وقف طراحی کرد. مهم‌ترین تفاوت اوراق وقف و اوراق قرض‌الحسنه (به عنوان نمونه دیگری از ابزارهای مالی غیرانتفاعی) آن است که اوراق وقف بدون سررسید هستند؛ در حالی که اوراق قرض‌الحسنه سررسید محدود دارند(شهنازی و دیگران، 1396). اوراق مشارکت وقفی که جنبه انتفاعی دارد، برای احیاء یا توسعه موقوفات قابلیت استفاده دارد. به عنوان مثال اگر زمین وقفی وجود داشته باشد که منابع کافی برای ساختن مجتمع مسکونی آن در سازمان اوقاف وجود نداشته باشد، با استفاده از اوراق مشارکت وقفی می‌تواند به صورت انتفاعی به تأمین مالی خرد اقدام کند. درآمد حاصل از اجاره بهای آن ساختمان(که عرصه آن وقفی است اما اعیان آن خیر) به نسبت میان سهامداران و سازمان اوقاف تقسیم می‌شود.

در هر دو صورت یعنی چه اوراق وقفی انتفاعی و چه غیرانتفاعی،‌ امکان تأمین مالی خرد و فراگیر برای توسعه وقف در کشور فراهم می‌شود. هر چند در مصاحبه‌های انجام شده، برخی‌ها نام گذاری اوراق وقفی غیرانتفاعی را با نام اوراق، یک خطای اجرایی معرفی کردند و این گونه بیان کردند که این عمل باعث می‌شود که مخاطب آن را با غالب اوراق بهادار که جنبه انتفاعی دارد، اشتباه بگیرد و پیشنهاد اصلاح نام‌گذاری آن مطرح شده است.

در جدول زیر مقایسه اجمالی بین سه الگوی پیشنهادی برای تحقق وقف جمعی و وقف همگانی با تأکید بر فضای مجازی آمده است. همان‌طور که مشخص است وقف پیامکی کمترین میزان پرداخت را دارد و الگوی اوراق وقفی بیشترین مبلغ پرداخت را دارد. نوع نیت در وقف پیامکی نامشخص است اما در دو الگوی دیگر کاملاً مشخص و معین است. هزینه کرد الگوی وجوه دریافتی در الگوی اول، توسط صندوق تأمین مالی وقفی انجام می‌شود، اما در الگوی تأمین مالی جمعی برای پروژه‌های کوچک و متوسط و در الگوی اوراق وقفی برای پروژه‌های بزرگ انجام می‌شود. در نهایت این که مسیر پرداخت وقف پیامکی می‌تواند ثبت‌نام در سایت وقف همگانی و یا از طریق شماره‌گیری کد دستوری و یا ارسال پیامک به سرشماره مشخص شده برای این کار انجام شود. پرداخت‌های خیرین برای الگوی تأمین مالی جمعی از طریق سایت وقف همگانی و در ذیل هر پروژه مدنظر خیرین انجام می‌شود. در نهایت برای الگوی اوراق وقفی، اپلیکیشن‌های مالی و یا سایت وقف همگانی مسیر پرداخت خواهد بود.

جدول 8- مقایسه سه الگوی پیشنهادی برای وقف همگانی با تأکید بر فضای مجازی

	حجم پرداخت خیرین	نوع نیت	پروژه سرمایه‌گذاری	نوع هزینه کرد	مسیر پرداخت	نحوه تبلیغات و جذب خیرین
وقف پیامکی	بسیار کم	فاقد نیت مشخص	نامشخص	توسط صندوق تأمین مالی وقفی	کد USSD ، ارسال پیامک یا ثبت‌نام در سایت وقف همگانی	تبلیغات تلویزیونی، تبلیغات محیطی، روابط عمومی
تأمین مالی جمعی	کم تا متوسط	نیت مشخص شده	مشخص	پروژه‌های کوچک و متوسط	سایت وقف همگانی	تبلیغات تلویزیونی، شبکه‌های استانی، تبلیغات در سطح شهرستان توسط امین
اوراق وقفی	متوسط تا زیاد	نیت مشخص شده	مشخص	پروژه‌های کلان و بزرگ	اپلیکیشن های مالی، سایت وقف همگانی	تبلیغات تلویزیونی، روابط عمومی(حضور مسئولین وقف در رسانه ملی)

الگوها و مدل‌های اجرایی وقف همگانی با استفاده از ظرفیت فضای مجازی

لوازم و شرایط اجرایی سازی مدل های وقف همگانی

از جمله مهم‌ترین لوازم و شرایط اجرایی سازی وقف همگانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

ارتقا تصویر سازمانی و بهبود نگرش عمومی مردم به سازمان اوقاف و امور خیریه

انجام رفتار خیرخواهانه مردم تحت تأثیر دو مؤلفه بسیار مهم است. یک مؤلفه نگرش مردم به موضوع و عمل خیرخواهانه و مؤلفه دوم نگرش مردم به سازمانی است که قرار است به عنوان واسط یا متولی آن عمل خیرخواهانه را به سرانجام برساند. به عنوان مثال افرادی که قصد کمک کردن به خیریه محک را دارند، به دو مؤلفه فکر می‌کنند: اول این که آیا کمک کردن به کودکان سرطانی می‌تواند مفید باشد؟ ممکن است برخی‌ها تصور کنند که کودکان سرطانی عملاً امکان بهبودی ندارند و بهتر است کمک‌های خود را در موضوعات دیگری هزینه کنند. اما مؤلفه دوم، نگرش و تصویری است که از سازمان خیریه در اذهان مردم است. آیا سازمان خیریه کارآمد عمل می‌کند؟ اگر مردم خیریه محک را یک سازمان شفاف، موفق،‌ کارآمد و کاربلد بدانند، در این صورت جز دوم نگرشی شکل گرفته است. عملکرد خیریه محک حتی توانسته است بر روی جز اول نگرشی نیز تأثیر بگذارد. از آنجایی که به نظر می رسد، نه نگرش چندان مطلوبی به سازمان اوقاف و نه خود وقف وجود دارد، ضروری به نظر می‌رسد که پیش از راه‌اندازی هر طرح و ایده‌ای در خصوص وقف همگانی و وقف جمعی، تصویر سازمان اوقاف را بهتر نمود. یکی از این ابعاد ارتقا تصویر سازمان اوقاف، پاسخگویی به شبهاتی است که علیه وقف و سازمان اوقاف مطرح است. پیشنهاد می‌شود در این خصوص برنامه مدونی طراحی و اجرا شود. مهم‌ترین اجزا این برنامه شامل موضوعات زیر می‌تواند باشد:

احصا شبهات و اشکالات علیه وقف و تبیین پاسخ درستی نسبت به آن
ارائه داده‌ها و اطلاعات شفاف و روشن از وضعیت موقوفات و رقبات در کشور(تعداد آن‌ها، توزیع نیات آن‌ها، میزان بهره‌وری، موقوفات احیا نشده و …)
برنامه‌ریزی دقیق برای حضور مسئولین سازمان اوقاف در رسانه ملی برای گفتگو در موضوع وقف
ساخت مستند از موقوفات قدیمی و با برکت و نیز موقوفات بزرگ که بهره‌وری بالایی دارند
ساخت تیزر تبلیغات اجتماعی برای ارائه گزارش عملکرد وقف و سازمان اوقاف به مردم و نیز دعوت مردم به وقف
سفارش ساخت فیلم کوتاه، فیلم تلویزیونی و سریال در موضوع وقف
طراحی و چاپ اینفوگراف برای انتشار در فضای مجازی
نصب بنر در کنار موقوفات سراسر کشور و ارائه گزارش از وضعیت آن به مردم
پلاک‌دار کردن و نصب علامت متحدالشکل در سراسر کشور برای موقوفات و رقبات
برگزاری همایش‌های ملی و استانی با برد رسانه‌ای کافی برای تجلیل از واقفین، متولیان و خیرین برتر در حوزه وقف و امور خیریه
طراحی چارچوب عقد حقوقی و فقهی برای نحوه دریافت وجوه خرد از خیرین

از آنجایی که وقف پول با چالش‌های فقهی و حقوقی زیادی رو به رواست، عملاً نمی‌توان در قالب عقد وقف به جمع‌آوری پول‌های مردم پرداخت. به نظر می‌رسد می‌توان یکی از پیشنهادات زیر را انتخاب کرد:

الف) عقد وکالت: در قالب این عقد سازمان اوقاف (یا موسسه بیرونی مورد تائید او) به عنوان وکیل شناخته شده و خیرین به سازمان اوقاف وکالت می‌دهد که پول‌های جمع‌آوری شده آن‌ها را پس از رسیدن به حد نصاب لازم(در الگوی دوم و سوم)، برای خرید موقوفه یا توسعه موقوفه متناسب با شرایط اعلام شده در فراخوان پروژه، هزینه کرده و در نهایت گزارشی از عملکرد فعالیت‌ها منتشر کند. در واقع، اگر نیاز به ثبت وقف جدیدی بود، پس از جمع‌آوری وجوه و ایجاد موقوفه یا توسعه آن، عقد وقف جاری شده و اسامی افراد مشارکت‌کننده در وقفنامه ثبت می‌شود. در صورتی که وجوه جمع‌آوری شده به حداقل لازم نرسد و یا به هر دلیلی برای تأسیس یا ارتقا موقوفه مشکلی به وجود آید، در آن صورت در متن قرارداد به سازمان اوقاف این اجازه داده شده است که به سایر پروژه‌های در اولویت وجوه جمع‌آوری شده و یا مازاد را هزینه کند. سازمان اوقاف نیز در قالب طرح امین که تلاش دارد تولیت موقوفات را به مردم بسپارد. در واقع، نحوه اجرای پروژه‌ها در سایت به دو شکل خواهد بود. شکل اول آن است که موقوفاتی از سمت ادارات شهرستانی و استانی برای تأمین مالی جهت احیا یا ارتقا معرفی شده و سازمان اوقاف اقدام به تأمین مالی برای آن‌ها می‌کند. در نهایت سازمان اوقاف می‌تواند اداره این موقوفات را در قالب طرح امین، به افراد شایسته‌ای که انتخاب می‌کند، واگذار کند. اما در شکل دوم، فرد امین و ذی‌صلاح، به سازمان مراجعه کرده و طرح خود را برای ایجاد یک وقف همگانی برای حل مشکلاتی که در اطراف خود می‌بیند، ارائه می‌کند. پس از بررسی صلاحیت‌های فردی و نظرات فنی در خصوص امکان‌پذیری طرح و اولویت داشتن آن، در صورت تائید طرح وارد مرحله تأمین مالی جمعی می‌شود. پس از تأمین مالی، سازمان اوقاف وجوه جمع‌آوری شده را طی مراحل قانونی به پیشنهاد دهنده طرح تحویل داده و بر عملکرد او برای ایجاد موقوفه و مدیریت آن نظارت می‌کند. این موقوفات نیز به شکل متصرفی اما با الگوی امین اداره می‌شود. در الگوی اول، صندوق تأمین مالی خرد وقفی به عنوان وکیل از موکلین این اجازه را دارد که پول‌های دریافت شده در موضوعات اعلام شده نظیر قرض‌الحسنه دادن به موقوفات، مشارکت در توسعه موقوفات و … هزینه کند. در این زمینه نیز اگر وقف جدیدی اتفاق افتاد، اسم مشارکت‌کنندگان در تأمین آن پروژه وقفی، در وقفنامه ذکر می‌شود. نکته مهم و کلیدی این است که باید این فرهنگ‌سازی ایجاد شود که آنچه اهمیت دارد، خیرماندگار بر جا گذاشتن است، نه ثبت شدن اسم افراد به عنوان واقف. چرا که در الگوی اول ممکن است وجوه دریافتی از برخی افراد، در پروژه‌هایی هزینه شود که به ایجاد وقف جدیدی منتهی نمی‌شود.

ب) عقد صلح: عقد دیگری که بر اساس آن امکان جمع‌آوری وجوه ممکن است، عقد صلح است. عقد صلح به دو شکل دعوی و بدوی انجام می‌شود که شکل مورد استفاده در این کار، عقد صلح بدوی است.در این خصوص، افراد خیر پول خود را در قالب عقد صلح به سازمان اوقاف پرداخت کرده و سازمان در نهایت پس از توسعه یا خرید یک موقوفه، اسامی افرادی که در آن طرح مشارکت داشته‌اند را به عنوان واقف ثبت می‌کند. در الگوی دوم و سوم این اجازه نیز به سازمان اوقاف داده می‌شود که در صورتی که به هر دلیلی پروژه لغو شود، وجوه جمع‌آوری شده در موضوعات دیگری هزینه شود.

فراهم کردن بستر نرم‌افزاری و سخت‌افزاری مناسب برای تحقق وقف همگانی

طرح وقف همگانی زمانی با موفقیت همراه خواهد بود که همه اجزا و لوازم طرح به‌درستی طراحی و اجرا شود. یکی از مهم‌ترین این اجزا، بسترهای نرم‌افزاری و سخت‌افزاری مناسب و ایمن برای پرداخت مشتریان است. علاوه بر ایمنی در مقابل انواع حمله‌های سایبری، بحث جذابیت ظاهری و کاربرپسند بودن سامانه بسیار اهمیت دارد. سه الگوی پیشنهادی،‌ در قالب یک سایت واحد به نام وقف همگانی راه‌اندازی خواهد شد و بستر ثبت‌نام،‌ پرداخت اینترنتی، معرفی الگوها و … همگی در این سایت طراحی خواهد شد. البته در صورتی که مسیرهای واریز پول در برخی از الگوها ممکن است متعدد باشد. مثلاً در الگوی اوراق وقفی، علاوه بر سایت وقف همگانی،‌ از طریق اپلیکیشن‌ها نیز امکان خرید اوراق ممکن است. لذا باید یکپارچگی و اتصال برخط بین مسیرهای دریافت وجوه وجود داشته باشد.

تبلیغات طرح وقف همگانی در رسانه‌های مختلف

هر نوآوری و هر ایده جدیدی که قرار است به خیرین و مخاطبین ارائه شود، باید به آن‌ها معرفی شود. طبیعتاً مهم‌ترین و فراگیرترین رسانه‌ای که در کشور وجود دارد، تلویزیون است. بدون استفاده از ظرفیت تبلیغاتی تلویزیون، عملاً نمی‌توان موفقیت طرح وقف همگانی را تضمین کرد. پیشنهاد می‌شود پس از یک بازه زمانی کوتاه، مثلاً سه ماهه از اجرای طرح وقف همگانی و دریافت بازخورهای اولیه برای اصلاح‌ها و رفع نواقص احتمالی، اقدام به پخش تبلیغات تلویزیونی شود. همچنین پیشنهاد می‌شود که مدیران سازمان اوقاف در رسانه ملی حضور پیدا کرده و در آغاز طرح، آن را به مردم معرفی کنند.

علاوه بر رسانه ملی، تبلیغات در فضای مجازی به ویژه شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام و نیز شبکه‌های اجتماعی ایرانی مانند روبیکا، پیام‌رسان بله، سروش و … بسیار مهم و اساسی است. حتماً صفحات ویژه‌ای برای این خصوص باید طراحی شده و محتوای آن‌ها کاملاً هم‌راستا و هم‌جهت با پروژه‌های ارائه شده در سایت باشد. در واقع، باید محتوای ارتباطی بین ابزارهای مختلف ارتباطی و تبلیغاتی کاملاً با یکدیگر یکپارچه و همسو باشد. همچنین درگاه پرداخت باید متصل و به هم یکپارچه باشد

منابع:

ابراهیمی سالاری، تقی، سید محمد سیدحسینی و سید مهدی نریمانی زمان‌آبادی، 1392، سرمایه‌گذاری از طریق تأسیس نهاد وقف پول، آموزه‌های فقه مدنی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شماره 8.
حسن‌زاده سروستانی حسین، مهدی تمیزی فر و محمدرضا سیمیاری، 1397، تأمین مالی جمعی، الگویی مناسب جهت جذب مشارکت‌های خیرین، تحقیقات مالی اسلامی، سال 8، شماره اول، صص 59-90.
سروش، ابوذر، 1387، تأمین مالی وقف با استفاده از اوراق بهادار اسلامی(صکوک)، مجموعه مقالات وقف و تمدن اسلامی، ج2، تهران: انتشارات اسوه.
شهنازی روح الله، حسین مرزبان و معصومه میرزاخانی، 1396، امکان‌پذیری استفاده از اوراق وقفی در تأمین مالی پروژه‌های عمرانی شهرداری‌ها و بررسی آثار رفاهی آن در مقایسه با اخذ عوارض (مطالعه موردی شهر شیراز)، جستارهای اقتصادی ایران، سال 14، ش 27.
طباطبایی، سید صادق، 1392، بررسی فقهی وقف پول، فقه، سال 20، شماره 75.
کاظمی نجف آبادی،‌مصطفی، 1396، نگرشی جدید به تصحیح وقف پول با توجه به ماهیت وقف و چیستی پول، دین و قانون شماره 15، صص از 137 تا 172.
مبشر راد، فاطمه و نسیم غنبر طهرانی، 1397، عوامل تأثیرگذار بر کارکرد رسانه‌های اجتماعی در تأمین مالی جمعی مؤسسات خیریه، مطالعات مدیریت کسب‌وکار، دوره 6، شماره 24، صص 87-107
مصباحی مقدم غلامرضا، حسین میسمی، محسن عبدالهی و مهدی قائمی اصل، 1390، وقف به مثابه منبع تأمین مالی خرد اسلامی. ارائه الگوی تشکیل مؤسسات تأمین مالی خرد وقفی در کشور، پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی سال دوم، شماره 5.
مصباحی مقدم، غلامرضا و سجاد سیاح و محمدمهدی نادری نورعینی، 1388، امکان سنجی وقف سهام و پول؛ مدل صندوق وقف سهام و پول در ایران، جستارهای اقتصاد، سال ششم، شماره 12، صص 59-89.
موسویان، سید عباس و نصرآبادی داوود، 1388، طراحی اوراق وقف بر مبنای عقد صلح و وقف جهت تأمین مالی طرح های عام‌المنفعه، مطالعات اقتصاد اسلامی، سال دوم، شماره اول، صص 39-68.
موسویان، سید عباس، 1391، بازار سرمایه اسلامی(1)، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
مهرنوش، میان و بهرامی، مجتبی، 1397، تأمین مالی جمعی، تهران: نشر دانش نگار.

Belleflamme, P. Lambert, T.& Schwienbacher, A. (2014), “Crowdfunding: Tapping the right crowd. Journal of BusinessVenturing, 29(5), PP:585–609.

Byrnes, J. E. Ranganathan, J. Walker, B. L. & Faulkes, Z (2014),”To crowdfund research, scientists must build an audience fortheir work. PLOS ONE, 9(12), e110329.

Corliss L. Green & Deborah J. Webb,1997, Factors Influencing Monetary Donations to Charitable Organizations, Journal of Nonprofit & Public Sector Marketing, Volume 5, Issue 3

Donovan, Rob & Henley, Nadine (2010), Principles and Practice of Social Marketing: An International Perspective. Cambridge University Press.

Kleemann, F. , Voß, G. G. , & Rieder, K. (2008). Un (der) paid innovators: The commercial utilization of consumer work through crowdsourcing. Science, technology & innovation studies, 0(0), 2-59.

Kraus S.Richter C.Brem A. Chengd C. Changd M. (2016), Strategies for reward-based crowdfunding campaigns”, Journal of Innovation & Knowledge.

Lambert and Schwienbacher, (2010), “Crowd funding: An Industrial Organization Perspective”.

Lu, C. T.Xie, S. Kong, X. & Yu, P. S. (2014),”Inferring the impacts of social media on crowdfunding”, In Proceedings of the 7th ACM international conference on Web search and data mining , PP.573–582.

Mollick E. (2014), “The dynamics of crowd funding: An exploratory study”, Journal of Business Venturing, Vol. 29, Issue 1, PP. 1–16.

Paschen, J. (2017). Choose wisely: Crowdfunding through the stages of the startup life cycle. 50.

Porral, cristina calvo & john l. Stanton (2017), Principles of marketing. ESIC Editorial.

Rossi, Matteo, (2014); “The New Ways to Raise Capital: An Exploratory Study of Crowdfunding”, International Journal of Financial Research 2, n. 5, pp. 8.

Varey Richard J & Lewis Barbara R,1999, A Broadened Conception of Internal Marketing, European Journal of Marketing, no 33.

Volonino, Linda, (2012),”Advancing Sustainable Profitable Business Growth”, Information Technology for Management.

Wheat, R. Wang, Y. Byrnes, J. & Ranganathan, J. (2013) “Raisingmoney for scientific research through crowdfunding”, Ecology and Evolution, 28(2), PP.71-72.

Wymer Walter, 2006, Nonprofit Marketing: Marketing Management for Charitable and Nongovernmental Organizations, SAGE.

Zheng, H. Li, D. Wu, J. & Xu, Y. (2014), “The role of multidimensional social capital in crowdfunding: A comparative study in China and US.”, Information and Management, 51(4), PP. 488 – 496.

دیدگاه خود را ثبت کنید

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ