بررسی کارکردهای نیکوکاری در ابعاد پیشرفت کشور

بررسی کارکردهای نیکوکاری در ابعاد پیشرفت کشور

سید حسین سیدی

استادیار دانشکده مهندسی صنایع و مدیریت، دانشگاه صنعتی شاهرود. sh.seyedi@shahroodut.ac.ir

چکیده

مسئله رشد و پیشرفت کشور همواره یکی از دغدغه های کشورها است. که با رویکردهای و از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. شناسایی راهبردهای کلان پیشرفت که تناسب با فضای اجتماعی و فرهنگی کشور داشته باشد ضروری است. مسئله این پژوهش بررسی کارکردهای نیکوکاری در پیشرفت کشور است. برای این منظور با بهره گیری از رویکرد مرور سیستماتیک مقالات مرتبط با حوزه نیکوکاری، کارکردهای نیکوکاری در پیشرفت کشور مورد شناسایی قرار گرفت که شامل توسعه سرمایه اجتماعی، کاهش آسیب های اجتماعی، مردمی سازی اشتغال و اقتصاد، رفاه، تامین و تکافل اجتماعی، نظارت بر دولت و حاکمیت، پیوند بین محوریت سود و محوریت جامعه، توسعه امید، انگیزه و سلامت روان جامعه، ترویج دینداری و ارتقای ایمان و تربیت اجتماعی کارکردهایی هستند که در این راستا شناسایی شدند.

کلمات کلیدی: نیکوکاری، رشد، پیشرفت، مرور سیستماتیک

1. مقدمه

مسئله رشد و پیشرفت کشور در ابعاد مختلف، همواره یکی از مهم ترین مسائل هر جامعه ای است که صاحبنظران و دانشمندان حوزه های مختلف سعی بر ارائه راهکارهای مطلوب برای رشد بهتر و پیشرفت سریعتر دارند. مباحث مرتبط با نظریات توسعه (سیاسی، اقتصادی، اجتماعی) و توسعه پایدار، در پاسخ به این دغدغه مطرح شده اند. در ادبیات دینی از واژه رشد استفاده می شود که می تواند ابعاد گوناگونی داشته باشد، شهید مطهری رشد ملی را اینگونه تعریف می کند:

«رشد فقط به فرد منحصر نمی شود، در مورد ملت ها نیز سرمایه های طبیعی، فرهنگی و انسانی و امثال آن، سرمایه هایی است که در اختیار ملت ها قرار دارد و «رشد ملی» عبارت است از لیاقت و شایستگی یک ملت برای نگهداری و بهره برداری و سودبردن از سرمایه ها و امکانات طبیعی و انسانی خود؛ به هر اندازه که لیاقت و شایستگی اداره و بهره برداری از آن ها را دارد، به همان اندازه «رشید» است.» (مطهری، 1386)

یکی از راهبردها و الزامات مهم پیشرفت هر جامعه ای، مشارکت مردم در سازوکار پیشرفت است. شاید در ابتدا به نظر برسد که مردم در جایگاه بهره برداران پیشرفت هستند و یا در سطح بعدی مردم مجریان راهکارهای پیشرفت هستند درحالیکه بدون حضور مردم چه در سازوکارهای تصمیم گیری و سیاستگذاری و چه در فرآیندهای عملیاتی و اجرایی، دستیابی به پیشرفت دور از انتظار است. در این راستا مقام معظم رهبری در بیانیه گام دوم از مردمی کردن اقتصاد و تصدیگری نکردن دولت نام می برند:

«درون‌زایی اقتصاد کشور، مولّد شدن و دانش‌بنیان شدن آن، مردمی کردن اقتصاد و تصدّیگری نکردن دولت، برون‌گرایی با استفاده از ظرفیّتهایی که قبلاً به آن اشاره شد، بخشهای مهمّ این راه‌حل‌ها است.» (خامنه ای، 1397)

با این نگاه است که در جوامع مختلف سازوکارهای گوناگونی برای مشارکت مردم در زمینه های مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، مذهبی با حمایت حاکمیت ها ایجاد شده است. برای نمونه در ایران می توان به این موارد اشاره نمود: تعاونی ها نماینده مشارکت مردم در اقتصاد، اتحادیه ها نماینده مطالبات کارگران در تصمیمات محیط کاری، احزاب نماینده مشارکت مردم در حوزه سیاست، سازمان های مردم نهاد و خیریه و گروه های جهادی و داوطلبانه و موقوفات نماینده مشارکت مردم در حوزه های فعالیت های خیرخواهانه، هیئت های مذهبی، موسسات قرآنی، کانون های فرهنگی و هنری مساجد نماینده مشارکت مردم در حوزه های فرهنگی و دینی هستند. اما سوال اساسی در حوزه نیکوکاری اینجا است که سازمان ها و گروه های خیریه و مردم نهاد چه ظرفیت ها و کارکردهایی در پیشرفت ایران می توانند داشته باشند؟ در این مقاله پاسخ به این سوال از ابعاد گوناگون مورد بررسی قرار می گیرد.

2. روش

در این مقاله برای شناسایی ظرفیت ها و کارکردهای نیکوکاری و وقف در پیشرفت ایران از رویکرد مرور سیستماتیک استفاده شد. جامعه مقالات مورد بررسی، سه همایش قبلی خیرماندگار قرار گرفت و مقالات نمایه شده در سایت سیویلیکا مرور شد. با سرچ کلمات کلیدی مرتبط با حوزه نیکوکاری و پیشرفت مقالات مرتبط شناسایی شد و بر اساس مفاهیم موجود در مقالات، ظرفیت ها و کارکردهای نیکوکاری در رشد و پیشرفت کشور شناسایی شد.

3. یافته‌ها

در این بخش ظرفبت ها و کارکردهای وقف و نیکوکاری در پیشرفت ایران بر اساس مرور سیستماتیک مجموعه مقالات سه همایش پیشیین خیرماندگار ارائه می شود.

1.3. توسعه سرمایه اجتماعی

ظرفیت نیکوکاری و وقف در توسعه سرمایه اجتماعی جامعه، یکی از مهم ترین کارکردهای نیکوکاری و وقف در پیشرفت است. جایی که مشارکت مردم بر مبنای اعتماد اجتماعی رخ می دهد و این امر باعث توسعه سرمایه اجتماعی می شود. همچنین با اثربخشی فعالیت های این حوزه و کاهش آسیب های اجتماعی در بازخوردی مثبت شاهد توسعه سرمایه اجتماعی خواهیم بود. (میرزایی، 1395؛ وخشوزی، براهویی و ایمانی، 1395؛ رضوی زاده، 1395؛ خطیب، 1395؛ موسوی، هندی، 1395؛ آسا، اخضریان، 1399)

2.3. توسعه امید و انگیزه و سلامت روان جامعه

همچنین یکی از نتایج مهم توسعه نیکوکاری و وقف در جامعه، توسعه امید و انگیزه در جامعه است که یکی از نیازهای مهم امروز جامعه ما تلقی می شود. به عبارتی بهبود آسیب های اجتماعی، مشارکت مردم در ذیل سازمان های خیریه و گروه های داوطلبی به مثابه تزریق امید و انگیزه به جامعه است. (احمدی، 1397؛ آسمانی، قربانی، محمودی، 1397؛ موسوی، هندی، 1397؛ سراوانی، وفا، پوربهرام و ولی پور، 1395)

3.3. ترویج دینداری و ارتقای ایمان

برای ترویج دینداری یکی از تاثیرگذارترین راه ها فعالیت های نیکوکارانه است. به طوری که این فعالیت ها باعث ارتقای سطح ایمان مددکار و مددجو می شود. به عبارتی مددکار به خاطر عمل به انجام وظیفه دینی خود رضایت خدا را کسب خواهد کرد و همانطور که در آیات و روایات به صورت های گوناگون و متعدد بر خیرخواهی و نیکوکاری تاکید شده است و از سوی دیگر مددجو با دیدن ایثار جامعه دینی بر ایمانش افزوده خواهد شد. (خزائی، 1397)

4.3. کاهش آسیب های اجتماعی و یا رفع نیازهای اولویت دار جامعه

در نگاهی دیگر یکی از کارکردهای مهم نیکوکاری و وقف کاهش آسیب های اجتماعی و یا رفع نیازهای اولویت دار جامعه است. از نظر تاریخی پدیده وقف به صورت یک پدیده هوشمند عمل نموده است به طوریکه هر زمان، نیازی در جامعه حس شده است موقوفات به آن نیازها تخصیص پیدا می کرده اند. اگر نیاز به آب بوده است آب انبارها ساخته و وقف می شدند و اگر نیاز به آموزش بوده است کتابخانه ها و مدارس ساخته و وقف می شدند. بعد از انقلاب نیز نمونه بی نظیر مشارکت مردم در ساخت و نوسازی و تجهیز مدارس وجود دارد که دوشادوش دولتها نیاز به فضای آموزشی، توسط خیرین مدرسه ساز مرتفع شده است. یا مشارکت مردم در حمایت از محرومین در دوران کرونا نیز از نمونه های موفق حضور مردم در نیازهای اولویت دار جامعه است.

همچنین مهم تر آن است که بدانیم روزگاری وقف و مشارکت مردمی در راستای توسعه علمی جامعه اسلامی قرار گرفته است و باعث پیشرفت های مهم علمی در جامعه شده است. به عبارتی بیراه نیست که گفته شود یکی از ارکان پیشرفت تمدن اسلامی وقف بوده است. (زاهد، طغیانی، 1395؛ سیدی، طیب نیا، 1395؛ مروتی، 1395؛ علیزاده، 1397؛ فتح آبادی، انصاری، 1399)

5.3. مردمی سازی اشتغال و اقتصاد و کاهش فقر

تعاونی ها در نگاه ابتدایی راه حل مردمی سازی اقتصاد هستند اما امروزه کارآفرینی اجتماعی و کسب و کارهای اجتماعی که با اهداف حل معضلات اجتماعی، توسعه اشتغال و ایجاد درآمد پایدار برای نیازمندان شکل می گیرند خود نمونه هایی از ظرفیت های سازمان های خیریه برای تاثیرگذاری در فضای اشتغال و اقتصاد جامعه است. (کیائی، سلیمانی، 1395؛ حیدری، درخشان، 1395؛ جودت، سیدی، 1395؛ عسکری، 1397؛ غنبرطهرانی، داوری، قربانی، 1397؛ تاج پور، حسینی، 1397؛ ایروانی، استاد، 1397؛ عبدالحسینی، علیخاصی، حیدری، 1399)

6.3. پیوند بین محوریت سود و محوریت جامعه

از دیگر کارکردهای حوزه وقف و نیکوکاری پیوند شرکت های خصوصی با اهداف نیکوکارانه از طریق ایفای مسئولیت اجتماعی بنگاه های اقتصادی است که باعث می شود سازمان ها رویکرد خود را از صرفا سود محوری تغییر داده و به مسائل اجتماعی توجه نمایند. (احمدی فرد، شعبانی، 1397)

7.3. نظارت بر دولت و حاکمیت

همچنین از دیگر سازوکارهای حوزه نیکوکاری که بیشتر در سازمان های مردم نهاد تجلی پیدا می کند نظارت بر نهادهای دولتی و حاکمیتی است. زمانی که از نظارت مردم بر تصمیمات، فرآیند ها و عملکردها گفته می شود این نظارت باید برمبنای سازوکاری باشد که این سازوکار در مسیر توسعه سازمان های مردم نهاد می گذرد. (سیدی، 1399)

8.3. رفاه، تامین و تکافل اجتماعی

یکی از راهبردهای توسعه رفاه اجتماعی در کشورها تامین اجتماعی از طریق حمایت های بیمه ای است اما نوع دیگری از تامین اجتماعی در اسلام بر مبنای حمایت مردم از یکدیگر با نام تکافل اجتماعی وجود دارد که می تواند در کنار بیمه تامین اجتماعی سطح رفاه و حمایت های اجتماعی را توسعه بخشد. (آرام، 1395؛ مساوات، باباامیری، فرهادی، 1395؛ آرام، 1395؛ اخضریان، 1399)

9.3. تربیت اجتماعی

یکی از دغدغه های مدیران جامعه و خانواده های تربیت نسل آینده کشور و خانواده است. از این رو علوم تربیتی همواره به دنبال پیدا کردن راهکارهای مناسب برای تربیت و آموزش جامعه می باشد. یکی از راهبردهای مهم در تربیت اجتماعی، آموزش نیکوکاری و تربیت نسل نیکوکار است. در مقالاتی علاوه بر نقش تربیتی نیکوکاری به نقش وراثت پذیری آن نیز توجه شده است. به عبارتی تاثیرات فعالیت های نیکوکارانه والدین از طریق وراثت به فرزندان نیز می تواند منتقل شود. (موسی پور، عیاری، سیدکلان، 1395؛ خیام نکویی، دالوند، جباری، 1395)

3. بحث

با توجه به نمونه های اشاره شده می توان گفت که اگر پدیده نیکوکاری و وقف از ابعاد گوناگون و با دقت علمی و پژوهشی نگاه شود می تواند ظرفیت ها و کارکردهای فراوانی در پیشرفت ایران داشته باشد، همانطور که در گذشته داشته است. شاید بتوان گفت وقف و نیکوکاری پدیده ای است که هم ماهیت هدف و هم ماهیت راهبرد دارد. هم هدف جامعه می تواند این باشد که نیکوکار باشد و هم از طریق نیکوکاری می تواند به بسیاری از اهداف خود دست پیدا کند.

اما آنچه را که می توان به عنوان آسیب این حوزه مطرح نمود این است که نیکوکاری در نگاه سیاستگذاران، یک هدف و راهبرد اساسی جهت حل مسائل اجتماعی ایران نیست بلکه شاید تا کنون از این منظر راهبردی به نیکوکاری توجه نکرده باشند. نشانه هایی از قبیل نبود قانون جامع در این حوزه، نبود سیاستگذاری و حمایت های جدی در این حوزه، فرعی بودن مسئله سازمان های مردم نهاد و خیریه در وزارت کشود به عنوان مسئله ای  فرعی در کنار مسائل اصلی سیاسی و امنیتی که البته این موارد تنها نمونه هایی برای فهم بهتر موضوع است، نشان دهنده نگاه فرع محور بر توسعه نیکوکاری توسط سیاستگذران است.

از سوی دیگر خود سازمان های خیریه و مردم نهاد باید توسعه دانش نیکوکاری جهت توسعه بهره وری استفاده از منابع نیکوکاری و فرهنگسازی نیکوکاری در جامعه و دعوت مردم به خیر به عنوان اهداف کاری خود قرار دهند. چرا که به گفته قرآن کریم «وَلتَكُن مِنكُم أُمَّةٌ يَدعونَ إِلَى الخَيرِ وَيَأمُرونَ بِالمَعروفِ وَيَنهَونَ عَنِ المُنكَرِ ۚ وَأُولئِكَ هُمُ المُفلِحونَ» (آل عمران 104) باید جمعی از مردم به خیر و نیکوکاری دعوت کنند، از این رو یکی از مهم ترین راهبردهای خیریه ها در کنار فعل نیکوکاری، دعوت به نیکوکاری است. تا بتوان با مشارکت مردم، هر روز بیش از پیش، شاهد ایجاد جامعه ای نیکوکار منطبق با ارزش های قرآن و اهل بیت و نتیجتا شاهد رشد و پیشرفت ایران اسلامی عزیز باشیم.

نتیجه گیری

مسئله اصلی این مقاله بررسی ظرفیت ها و کارکردهای نیکوکاری و وقف در پیشرفت ایران بوده است. برای این منظور از رویکرد مرور سیستماتیک استفاده نموده و مقالات همایش های پیشین خیرماندگار را مورد بررسی قرار می دهد. بر اساس مرور انجام شده 9 کارکرد اساسی شناسایی شد که عبارتند از: توسعه سرمایه اجتماعی، کاهش آسیب های اجتماعی و یا رفع نیازهای اولویت دار جامعه، مردمی سازی اشتغال و اقتصاد، رفاه، تامین و تکافل اجتماعی، نظارت بر دولت و حاکمیت، پیوند بین محوریت سود و محوریت جامعه، توسعه امید، انگیزه و سلامت روان جامعه، ترویج دینداری و ارتقای ایمان و تربیت اجتماعی. نتایج نشان می دهد که نیکوکاری را می توان هم در سطح هدف و هم راهبردی برای پیشرفت جامعه از جنبه های مختلف اقتصادی و اجتماعی در نظر گرفت که متاسفانه این نگاه در حال حاضر در کشور به این پدیده وجود ندارد. این مقاله می تواند به عنوان مبنایی برای توسعه پژوهش در حوزه راهکارها و سیاست های مبتنی بر نیکوکاری برای پیشرفت جامعه قرار گیرد.

منابع:

1. آرام، محمدرضا،1395،آسیب شناسی خیریه ها در بستر نظریه تکافل اجتماعی،اولین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/624174
2. آرام، محمدرضا،1395،جایگاه مفهومی تکافل اجتماعی در حوزه امر خیر و نیکوکاری،اولین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/624176
3. آسا، مژگان و اخضریان کاشانی، محمدرضا،1399،سرمایه اجتماعی و امورخیریه در حکمرانی خوب،سومین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/1274008
4. آسمانی کناری، مجتبی و قربانی، فرزانه و مسعودی، مهناز،1397،بررسی تاثیر فعالیتهای خیریه و نیکوکارانه بر سلامت روان خیرین در ایران،دومین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/954405
5. احمدی بیغش، خدیجه،1397،آثار روانشناختی فعالیتهای نیکوکارانه بر سلامت روان دنیوی و سعادت ابدی اخروی از دیدگاه قرآن و حدیث،دومین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/954382
6. احمدی فرد، ساناز و شعبانی، مریم،1397،تاثیرمسئولیت اجتماعی شرکتی بر عملکرد شغلی کارکنان روابط عمومی در موسسات خیریه؛ با در نظر گرفتن نقش میانجی مشتری مداری،دومین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/954440
7. اخضریان کاشانی، محمدرضا،1399،بازآرایی نظام حکمرانی تامین اجتماعی؛ ضرورت ها و راهبردها،سومین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/1274016
8. ایروانی، محمدجواد و استاد، ایمان،1397،معرفی صندوق های وقفی در مسیر تجمیع سرمایه و مشارکتهای مردمی در فعالیتهای اقتصادی،دومین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/954425
9. تاج پور، مهدی و حسینی، الهه،1397،سیاست های توسعه کارآفرینی اجتماعی،دومین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/954408
10. خزائی، میثم،1397،کارکرد احسان و نیکوکاری در تالیف قلوب جامعه اسلامی،دومین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/954407
11. خطیب، محمود،1395،مدل جامعه خادم المصطفی (ص) الگوی نوین تامین مالی اسلامی علم و فناوری جهان اسلام،اولین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/624200
12. جودت چاقی، حسین و سیدی، سیدحسین،1395،کسب وکار اجتماعی شیوه ی نوین کارآفرینی، مفاهیم و تفاوت های آن با کارآفرینی اجتماعی،اولین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/624182
13. حیدری، محمدرضا و درخشان، مرتضی،1395،تحلیل کارکرد های بخش سوم (امور خیر و نیکوکاری) در توسعه اقتصادی و اشتغال،اولین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/624228
14. خامنه ای، سید علی (1397) بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی ایران
15. خیام نکویی، سیدمجتبی و دالوند، یدالله و جباری، صفورا،1395،تاثیرات متقابل ژنتیک و محیط بر بروز صفات و ویژگی های اخلاقی مرتبط با امور خیر از منظر علم و دین،اولین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/624246
16. رضوی زاده، ندا،1395،سرمایه اجتماعی و کنش نیکوکارانه در تجربه ی خیران مدرسه ساز،اولین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/624189
17. زاهد چکووری، آزاده و طغیانی، مهدی،1395،برآورد تمایل افراد جامعه جهت حمایت از تولید علم و فناوری در قالب وقف و خیریه(مطالعه موردی: شهر رشت)،اولین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/624224
18. سراوانی، حسین و وفا، شروین و پوربهرام، رضا و ولی پور، زهرا،1395،بررسی رابطه بین فرهنگ دینی و سلامت روان خیرین مراکز معلولین ذهنی شهر تهران،اولین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/624208
19. سیدی، سیدحسین،1399،حکمرانی امور خیر، مفاهیم و مسائل،سومین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/1274047
20. سیدی، سیدحسین و طیب نیا، محمدصالح،1395،بررسی نقش خیریه در توسعه دانشگاه های برتر، ارایه چهارچوب عمل برای ایران،اولین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/624183
21. عبدالحسینی، سعید و علی خاصی، سعید و حیدری، امیر،1399،مدلسازی عامل بنیان نقش تسهیل گرانه نظام حکمرانی در امر خیر به عنوان راهکاری برای کاهش اثر تورمی تحریمها در ایران،سومین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/1274024
22. عبدالحسینی، سعید و علی خاصی، سعید و حیدری، امیر،1399،مدلسازی عامل بنیان نقش نظام حکمرانی در تسهیل امور خیر و تاثیر آن بر نابرابری اقتصادی در ایران،سومین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/1274023
23. عسکری، مرضیه،1397،ایده آموزش تخصصی علم اقتصاد و راه اندازی کسب وکار: بهره گیری از رسانه های جمعی و نوین در اجرا و بازتولید امور خیر آموزشی در زمینه کارآفرینی،دومین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/954391
24. علیزاده بیرجندی، زهرا،1397،بررسی جایگاه وقف علمی در توسعه انسانی، مطالعه موردی: جامعه عصر قاجار،دومین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/954447
25. غنبرطهرانی، نسیم و داوری اردکانی، حامد و قربانی کلاهی، مهرناز،1397،بررسی معیارهای اجتماعی در ارزیابی فرصت های سرمایه گذاری درزمینه کارآفرینی اجتماعی،دومین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/954401
26. فتح آبادی، ابوالفضل و انصاری، علی،1399،اقدامات سمن های جوانان استان مرکزی در تهیه و توزیع بسته های کمک معیشتی در دوران شیوع ویروس کووید۱۹،سومین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/1274004
27. کیائی، حسن و سلیمانی، محمد،1395،بررسی نقش تامین مالی جمعی خیرخواهانه در ایجاد اشتغال و تولید،اولین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/624179
28. مروتی، مرضیه،1395،جایگاه وقف و امور خیر در ترویج و توسعه دانش : یک بررسی متون،اولین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/624181
29. مساوات، سیدابراهیم و باباامیری، اسماعیل و فرهادی، پیام،1395،بررسی کارکردهای اجتماعی وقف در بهبود رفاه اجتماعی،اولین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/624198
30. مطهری، مرتضی (1386) تجلی پیام در افق رسانه ملی: برگرفته از اندیشه‌های شهید مطهری(ره)، تهران: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
31. موسوی، میرطاهر و هندی، حمیدرضا،1395،کنشگری در امور خیریه به مثابه سرمایه اجتماعی،اولین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/624226
32. موسوی، میرطاهر و هندی، حمیدرضا،1397،مشارکت در فعالیتهای خیریه به منزله حمایت اجتماعی در جهت ارتقای سلامت اجتماعی،دومین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/954464
33. موسی پور، نعمت الله و عیاری، لیلا و سیدکلان، سیدمحمد،1395،ارایه الگوی کارآمد تربیتی امور خیر و نیکوکاری در بستر نظام آموزش و پرورش،اولین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/624165
34. میرزایی، ساناز،1395،امور خیریه و سرمایه اجتماعی،اولین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/624162
35. وخشوزی، طیبه و براهویی، مهرنگار و ایمانی، هما،1395،امور خیریه به مثابه سرمایه اجتماعی،اولین همایش ملی خیر ماندگار،تهران،https://civilica.com/doc/624220