پنجاه‌وسومین نشست تخصصی خیر ماندگار با موضوع «بررسی جایگاه نیکوکاری در مدارس ابتدایی ایران و سایر کشورها» با حضور دکتر لیلا عیاری (مدرس دانشگاه و پژوهشگر و مجری دوره‌های آموزش نیکوکاری) و دکتر سیدمحمدرضا سیدی (معاون برون‌دادهای علمی و عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات وقف و نیکوکاری(خیرماندگار))، عصر چهارشنبه 9 شهریورماه به همت پژوهشکده مطالعات وقف و نیکوکاری(خیرماندگار) به صورت حضوری و مجازی برگزار شد.
در ابتدای این نشست تخصصی، دکتر سیدمحمدرضا سیدی، معاون برون‌دادهای علمی پژوهشکده مطالعات وقف و نیکوکاری(خیرماندگار)، به توضیح درباره این پژوهشکده پرداخت و اظهار کرد: یکی از اهداف اساسی بنیاد خیریه راهبری آلاء از بدو تأسیس، نظم‌بخشی و سامان‌دهی علمی بر عرصه خیر بوده است، لذا به منظور تقویت بنیه خیر از طریق دانش و پژوهش و همچنین رفع خلاءهای این حوزه، به تأسیس «مرکز پژوهشی مطالعات وقف و نیکوکاری(خیرماندگار)» در سال 1395 اقدام کرد. در ادامه، باتوجه به تعاملاتی که با دانشگاه اصفهان وجود داشت و مجوزی که از این دانشگاه گرفته شد، این مرکز پژوهشی در سال 1399 به «پژوهشکده مطالعات وقف و نیکوکاری(خیرماندگار)» ارتقا پیدا کرد و فعالیت‌های خود را از آن زمان تا کنون با دقت و شدت بیشتری پیگیری می‌کند.
وی افزود: پژوهشکده مطالعات وقف و نیکوکاری(خیرماندگار) فعالیت‌های مختلفی انجام می‌دهد از جمله: انجام طرح‌های پژوهشی، حمایت از پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در دانشگاه‌های مختلف و تولید و ترجمه کتاب‌ها در زمینه‌های امر خیر. ضمن اینکه پژوهشکده به تازگی مجوز نشریه‌ای را با عنوان «مطالعات وقف و امور خیریه» گرفته و تلاش دارد در اسرع وقت مجوز علمی آن را نیز از وزارت علوم اخذ کند.
سیدی درباره همایش‌هایی که این پژوهشکده تاکنون برگزار کرده است، بیان کرد: احتمالاً بیشتر، پژوهشکده مطالعات وقف و نیکوکاری(خیرماندگار) را با همایش‌هایی که برگزار می‌کند می‌شناسید. سه دوره همایش ملی برگزار شده است و دوره چهارم این همایش ملی، اسفندماه 1401 برگزار می‌شود. ما از همه مخاطبان این همایش و علاقه‌مندان دعوت می‌کنیم با استفاده از نوشته‌های علمی و مقالات خود به پربارشدن این همایش کمک کنند.
وی اشاره‌ای نیز به این نشست‌های تخصصی داشت و گفت: فعالیت بعدی، برگزاری نشست‌های تخصصی است و این جلسه پنجاه‌وسومین نشست آن است. این نشست‌ها به موضوعات تخصصی و علمی‌ای می‌پردازد که اولویت دارند اما به عللی در این حوزه مغفول واقع شده‌اند. موضوع این جلسه نیز به بررسی جایگاه نیکوکاری در مدارس ابتدایی ایران و سایر کشورها اختصاص دارد.
دکتر سیدی در ادامه صحبت خود، کمال و سعادت انسان را به نیکوکاری مرتبط دانست و اظهار کرد: اساساً کمال و سعادت انسان، نیازمند آموزش است و اگر بپذیریم که نیکوکاری یکی از مصادیق و پله‌های این سعادت و کمال است پس نیکوکاری هم باید تحت تعلیم و تربیت قرار بگیرد. نیکوکاری همان عمل صالحی است که در مبانی دینی خود خوانده‌ایم. این امر مهم و در اولویت است. اگر عرصه تعلیم و تربیت را به سه نهاد عمده: خانواده، مدرسه و رسانه تقسیم کنیم، رابطه هر کدام از این سه نهاد به طور تخصصی با نیکوکاری قابل بررسی است. دکتر لیلا عیاری که درباره نهاد مدرسه کار کرده‌اند، انروز درباره وضعیت نیکوکاری در آموزش مدارس ابتدایی صحبت می‌کنند. ایشان فارغ‌التحصیل دکترای مطالعات برنامه درسی از دانشگاه خوارزمی هستند و رساله دکتری خود را نیز در همین زمینه دفاع کرده‌اند و در فضای علمی داخلی، جزء اولین کسانی هستند که به بحث آموزش نیکوکاری وارد شده‌اند.
دانش‌آموزان با مصادیق عینی نیکوکاری آشنا شوند
در ادامه، دکتر لیلا عیاری، مدرس دانشگاه و پژوهشگر عرصه نیکوکاری اظهار کرد: برای بررسی جایگاه نیکوکاری در نظام آموزشی و به طور خاص، مدارس ابتدایی، لازم است محتوای کتاب‌های آموزشی بررسی شود. در کنار آن، ضرورت دارد اسناد بالادستی‌ای مثل سند تحول بنیادین که طبیعتاً کتاب‌های درسی ما تحت تأثیر آن هستند، مورد بررسی قرار گیرند. همچنین نظرات دانش‌آموزان نیز درباره نیکوکاری باید پرسیده شود تا مشخص شود آموزش‌ها چقدر مؤثر بوده‌اند. باتوجه به مصاحبه‌ها و تحقیقاتی که در مدارس دولتی و غیردولتی و قرآنی داشته‌ام، براساس سطح سواد خانواده‌ها، وضعیت اقتصادی، منطقه زندگی و … واقعاً تفاوت‌های زیادی در دیدگاه دانش‌آموزان نسبت به امر نیکوکاری وجود دارد.
عیاری درباره میزان حصول موفقیت در تحقق آموزش نیکوکاری که مفهومی، انتزاعی و آموزش آن سنگین است، بیان کرد: آمار دقیق در دسترس نیست ولی از طریق این مصاحبه‌ها می‌شود پی برد که چه‌قدر این هدف محقق شده است. درک ابعاد مختلف مفهوم نیکوکاری باتوجه به ظرفیت ذهنی دانش‌آموزان، مقداری سخت است و باید آن را به مفهوم عینی و عملیاتی تبدیل کرد. جامعه ما در عصر حاضر به‌خاطر بحران‌های مختلف، غرق‌شدن در فضای مجازی، فردگرایی مفرط، آمارهای پایین ازدواج و تک‌فرزند‌هایی که احتمال دارد در آینده اصلاً فرصت رسیدگی به پدرومادر را به عنوان یک سالمند نداشته باشند، به آموزش نیکوکاری نیاز دارد.
این مدرس دانشگاه، برنامه درسی ملی را که یک سند بالادستی است، برای حاضران مرور کرد و گفت: در هر بخش این برنامه، به نوعی به نیکوکاری پرداخته شده است. در کشورهای دیگر نیکوکاری را بیشتر به عنوان یک وظیفه انسانی و مسئولیت اجتماعی می‌بینیم؛ یعنی خارج از مسائل اعتقادی، دینی و مذهبی به آن نگاه می‌کنند. در جامعه ما نیز همینطور است و در کنار این که نیکوکاری یک ضرورت اجتماعی است، مسائل اعتقادی نیز توجه به این مسئله را بسیار قوت می‌بخشد؛ یعنی از چند جهت لازم می‌شود که به این موضوع اهمیت دهیم.
وی به توضیح بخش چشم‌اندازهای این برنامه درسی پرداخت و بیان کرد: در بخش چشم‌اندازها به بحث ایثارگری و مهرورزی و مسئولیت‌هایی که دربرابر خود، دیگران و طبیعت داریم اشاره شده است. در بعضی از کشورها حفظ محیط زیست جزء اعمال نیکوکارانه محسوب می‌شود. اگر این محیط زیست به هر دلیلی مثل اتفاقات صنعتی، کوتاهی‌های افراد و … آسیب ببیند، رفته‌رفته منابع از دست می‌رود و موجب فقر می‌شود. یک نوع تعهد نسبت‌به طبیعت و جامعه و جهان هستی باید وجود داشته باشد. این موارد نیز مصداق نیکوکاری است.
عیاری افزود: در بحث شایستگی‌ها، بحث احسان و رأفت و نوع‌دوستی موردتوجه قرار گرفته است. خود واژه نیکوکاری خیلی کم در این اسناد تکرار شده است؛ اما نوع‌دوستی را ما زیرمجموعه همین مفهوم قرار می‌‌دهیم. اهداف کتب درسی باید مطابق با این اهداف تنظیم شود و در قالب داستان‌ها و تمرین‌هایی که در کتاب‌های درسی است این مفاهیم تقویت شوند.
این مدرس دانشگاه ادامه داد: در مبانی ارزشی شناختی، بحث احسان، احترام و مهرورزی به والدین وجود دارد. در بخش‌های بعدی، ارزش‌های مربوط به جامعه و کشور و احسان و رأفت و خدمات عام‌المنفعه و ماندگار مطرح می‌شود؛ پس یکی از نیازهای جامعه را که برای این بخش هم اهدافی تعیین شده است می‌بینیم. مانند ارزش‌های مربوط به امت اسلامی که ما به عنوان یک جامعه اسلامی باید به این اهداف بپردازیم؛ از جمله مسلمانانی که تحت ستم هستند و باید در حد توان به آن‌ها یاری برسانیم. همچنین در بخش جامعه جهانی نیز، مشکلات جهانی مدنظر قرار گرفته است؛ یعنی بحث نیکوکاری محدودیت مرزی و جغرافیایی ندارد و در کتاب‌های درسی کاملا مشهود است. در سند چشم‌انداز 1404، باز هم این موضوع بوده است؛ فرصت‌های برابر، توزیع مناسب درآمد، حمایت از ملت‌های مظلوم و مستضعف، مهار تورم و کاهش فاصله بین دهک‌های بالا و پایین که باید سیاست‌های مناسبی را برای آن درنظر گرفت.
عیاری به پیش‌نیازهای بحث نیکوکاری برای تثبیت‌شدن آن در ذهن دانش‌آموزان اشاره کرد و گفت: بحث نیکوکاری پیش‌نیاز و پیش‌زمینه لازم دارد. برای بچه‌های سنین پایین مثل پایه‌های اول، دوم و سوم ابتدایی مناسب نیست که با «باید و نباید» بحث نیکوکاری را تشویق کرد. پیشنهادم به والدین برای تقویت نیکوکاری در فرزندانشان این است که حس بخشیدن را با موارد ساده مانند “بخشیدن مداد به خواهر و برادر” یاد دهیم تا لذت و شادی آن را تجربه کنند و مقدمه‌ای شود برای بخشیدن‌های بزرگ و درک مفهوم نیکوکاری.
مروری بر نیکوکاری در کتاب‌های درسی
وی نتایج بررسی‌های خود را این‌چنین توضیح داد: در بررسی‌هایی که از واو به واو کتاب‌های درسی، از بسم‌اللهِ ابتدای کتاب تا تصاویر و پاورقی‌ها انجام دادیم، مشخص شد که کتاب‌هایی مثل آموزش قرآن، هدیه‌های آسمانی و فارسی خیلی به امر نیکوکاری پرداخته‌اند. اما آنچه که باید به آن بپردازیم این است که آیا نتیجه مطلوب حاصل شده است؟ آیا دانش‌آموزان طوطی‌وار حفظ کرده‌اند یا واقعا مفهوم نیکوکاری جزء شخصیت‌شان شده است؟ بحث نیکوکاری در کتاب‌های ریاضی هم بوده است؛ این نکته مثبتی برای طراحان و مؤلفان کتاب درسی است که این کار را انجام داده‌اند؛ مثلا در طراحی مسئله ریاضی به نیکوکاری پرداخته‌اند که می‌تواند این مفهوم را یادآوری و تقویت کند. خوشبختانه در کتاب‌های درسی ما بسیار به زکات و انفاق پرداخته شده است. همچنین به بحث سرزدن به خانه سالمندان که بحران جامعه آتی ماست، اشاره‌های خوبی وجود دارد.
عیاری در بخش جمع‌بندی یافته‌های پژوهش‌های خود گفت: طبق ساختار عمودی و افقی آموزشی، یک مفهوم اگر در یکی از کتاب‌های پایه ابتدایی تقویت شود، باید در سایر کتب نیز تقویت شود و مثلاً نباید از پرداختن به مفهوم نیکوکاری در کتاب‌های علوم و ریاضی غافل باشیم. تقویت مفهوم انتزاعی نیکوکاری در دانش‌آموز دوره ابتدایی به مهارت معلم مرتبط است. ما در کنار محتوای کتاب‌های درسی، نیازمند فعالیت‌های نیکوکارانه عملی و اجرایی هستیم. اگر نیکوکاری محدود به کتاب درسی باقی بماند فراموش می‌شود.
این پژوهشگر ادامه داد: دور از ذهن به نظر می‌رسد که مفهوم نیکوکاری در کتاب “کار و فناوری” ششم ابتدایی مطرح شده باشد؛ ولی جالب است که این بحث آمده و ترسیم نیکوکاری با نقاشی را جزو فعالیت‌هایش قرار داده است. درس تفکر و پژوهش هم به این امر پرداخته است.
ذهنیت دانش‌آموزان نسبت به نیکوکاری
عیاری در بخش پایانی صحبت خود به مصاحبه با دانش‌آموزان و نظرخواهی از آن‌ها درباره نیکوکاری اشاره و اظهار کرد: یکی از بخش‌های پژوهشی من مربوط به این بود که در داخل مدارس دولتی و غیرانتفاعی و قرآنی بروم و مشتاق بودم که ببینم مفهوم نیکوکاری از نظر دانش‌آموزان این مدارس چیست و چه ذهنیتی نسبت به آن دارند. در بحث ماهیت نیکوکاری جالب بود که ذهن دانش‌آموزان رشد پیدا کرده است و پاسخ‌های جالبی داده بودند. ذهنشان درباره مسئله کودکان کار خیلی مشغول بود. یکی از مصادیقی که از نیکوکاری در ذهن داشتند، این بود که وسایل کهنه خود را ببخشند و البته دوست نداشتند که وسایل نوی خود را هدیه دهند.
وی افزود: یکی از رسالت‌های اصلی آموزش و پرورش باید این باشد که تفکر کارآفرینی و مهارت آن را در بچه‌ها ایجاد و تقویت کند. آن‌ها همچنین درباره اینکه چرا باید نیکوکار باشیم پاسخ‌هایی دادند که بخشی اشاره به ضرورت‌های دینی داشت و بخشی به ضرورت فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی و حتی به ضرورت فردی نیز اشاره کردند که مثلا حال دل خودم خوب شود. به‌طور کل، بحث نیکوکاری و مصادیق آن در شش پایه ابتدایی تقویت شده است.
عیاری در پایان گفت: مسئله این است که آیا مفهوم نیکوکاری فقط اشاره به بحث کمک‌های مالی دارد یا خیر. این موضوعی است که دانش‌آموزان ما از اولین برداشت خود در مصاحبه‌هایشان گفتند. اکثریت فکر می‌کردند که باید یک چیزی که مادی یا مالی باشد، ببخشند. در حالی که بخشش، ابعاد مختلفی دارد. این یکی از نکاتِ واقعا قابل تأمل بود. مورد دیگری که خیلی به چشم می‌خورد تناقضاتی بود که بین آموزش کتاب‌های درسی و آموزش‌های سایر رسانه‌ها انجام می‌شد، وجود داشت. ما اصطلاحاً به آن می‌گوییم «تربیت دو سویه». این در تربیت کودک و نوجوان، یک سم است. به عنوان مثال: محتوای کتاب، دانش‌آموز را تشویق به نیکوکاری می‌کند؛ اما خانواده به او می‌گوید که تو گلیم خود را از آب دربیاوری کافی است. این مسائل متأسفانه دیده می‌شود که باید راهکارهایی را برای آن‌ها توسط متخصصین تعلیم و تربیت و عزیزانی که در امور خیریه فعالیت دارند درنظر بگیریم. در سایر کشورها برنامه‌های زیادی برای بحث آموزش نیکوکاری چیده شده است. برای مثال کشور ژاپن خیلی به بحث آموزش نیکوکاری پرداخته است.
در ادامه برنامه، مخاطبان حضوری و شرکت‌کنندگان مجازی به طرح پرسش‌های خود و گفت‌وگو با سخنران این نشست پرداختند.
