نگاهی نو به قاعده احسان از دیدگاه فقهی و روایی و تحولات اجتماعی امروز

نگاهی نو به قاعده احسان از دیدگاه فقهی و روایی و تحولات اجتماعی امروز

فاطمه صحابی1*، ناصر سلمانی ایزدی2، سید جواد خاتمی3

2 عضو هیئت علمی گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه حکیم سبزواری

3عضو هیئت علمی گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه حکیم سبزاوری

1* f.sahabi75@gmail.com

 

چکیده

مسئله خیر و خیرخواهی، کمک به همنوع و انسانیت از دیرباز مورد توجه اقوام گوناگون بوده و هست البته شکل این امر با توجه به شرایط زمان و مکان و شرایط حاکم بر جامعه دگرگون شده است و در هر برهه زمانی نیازها و اقتضائات جامعه متفاوت بوده است. از همین رو در این مقاله هدف آن است که به بررسی فقهی اصل خیر و احسان که باعث تجلی روح انسانیت و عدالت می­شود بپردازیم و با بیان قاعده احسان با توجه به آیات قرآن کریم (به عنوان محکم ترین منبع)، تفاسیر و روایات پرداخته همچنین اشاره ای به تحول امور خیر و اشکال مختلف آن در طول تاریخ از ساخت کاروانسراها تا خیر مجازی که مسئله مبتلابه امروزه است، داشته باشیم.

همچنین آثار مختلفی که انواع امور خیر از جمله صدقه و وقف به دنبال دارد مانند آثار اجتماعی، فرهنگی، تربیتی و … را مورد نگارش قرار می­دهیم. و در ادامه فواید امور خیر در فضای مجازی را با عنوان خیرمجازی و تاثیر رسانه و تکنولوژی را از جهت سرعت، مقیاس و حجم کار و نتیجه نهایی در مقایسه با سایر روش های انجام کار خیر بررسی می­کنیم که در نهایت به این جمع بندی خواهیم رسید که رسانه و فضای مجازی از مهم­ترین عناصر زندگی امروزه است که در زمینه مورد بحث (احسان و کمک) نیز تاثیر بسزایی دارد همچنین هر کاری اعم از کوچک یا بزرگ، مادی یا معنوی که می­تواند اندوهی را از دل مومنی برطرف نماید و به هر طریقی گره از کار حتی یک نفر هم باز کند خواه با ارائه مطلبی در گروهی در فضای مجازی باشد، جمع کردن گروهی برای انجام کمک به یک نفر، دادن صدقه یا کمک برای خرید یک متر از زمینی صدمتری برای احداث بنایی وقفی (وقف مشارکتی) با توجه به آموزه های دین اسلام ما را مشمول آثار و برکات کامل این امور نیک می کند. انشاءالله.

کلمات کلیدی: احسان ؛ امورخیر؛ کمک به همنوع ؛ رسانه ؛ خیرمجازی

 

مقدمه

با تغیر شکل زندگی انسان از زندگی منفعلانه به زندگی جمعی و به تبع آن یکجانشینی و شهرنشینی نیازهای او نیز تغیر پیدا کرد و مسلما برطرف شدن و برطرف کردن عمده نیازهای انسان در پرتو و معیت دیگر هم نوعان اتفاق می­افتد و با گذر زمان نه تنها از میزان این وابستگی کم نشد که روز به روز شاهد افزایش آن در قالب های مختلفی هستیم. شاید از جمله عواملی که انسان را در این مسیر یاری و تشویق می­کرد و باعث میشد تا او به رفتار منفعلانه و فردی خویش تکیه نکند و برنگردد حس و انرژی و نکات مثبتی بود که در بین همین کمک کردن و کمک گرفتن پیدا می­کرد؛ همینکه او خود را در نقش حامی می­یافت و یا مورد حمایت کردن قرار می­گرفت باعث می­شد تا حس ارزشمندی و آرامش پیدا کند و به کار و زندگی خود ادامه دهد.

این نیازمندی تنها افراد ضعیف و مستمند را شامل نمی­شود بلکه افراد متمول نیز در برخی موارد ناگزیر از قبول و یا درخواست کمک از دیگران هستند؛ چرا که کمک تنها مادی نیست.

بحث کمک به هم نوع بحث مفصلی است و به اشکال گوناگون و در منابع مختلف و از مناظر متفاوت مطرح و بررسی شده است؛ از جمله دانش ها و مواردی که این امر را مورد بحث قرار داده­اند میتوان به جامعه شناسی، روانشناسی، ادبیات، اخلاق، فقه، … و خصوصا دین مبین اسلام اشاره کرد.

حال در این مقاله برآنیم تا پژوهش و بررسی پیرامون کمک به هم نوع و انواع آن، امر احسان و نیکوکاری از منظر فقه و اخلاق و مطالعه آیات و روایات مربوطه انجام دهیم، باشد تا نتایج مطلوبی حاصل شود.

 

مفهوم شناسی احسان

کلمه احسان از نظر لغوی به اتفاق تمام کتب لغت به معنی بخشش، خوبی، نیکی، نیکوکاری است. از طرفی می­توانیم احسان را بر دو گونه عمل اطلاق کنیم: 1) بخشش و اِنعام بر غیر و دیگران 2) احسان درکار و عمل به این معنی که کسی علم نیکویی را بیاموزد یا عمل نیکی را انجام دهد.

اما تحقق احسان به معنای واقعی کلمه در گرو کمک کردن به دیگران است حال این کمک می­تواند مادی باشد یا معنوی.

رسول خدا (ص) می فرمایند: نیکی آن است که موجب رضایت نفس انسان و اطمینان قلبش شود. (قالَ رسولُ الله (ص) البِرُّ ما طابَت بِهِ النفسُ و اطمَاَنَّ اِلیهِ القلبُ )

مددکاری و امدادگری ( به عنوان مصداق احسان به همنوع و در اینجا اعم از هر کمکی ) بنا به فطرت انسانی، در هر دین و مذهب و هرقوم و جامعه ای امری پسندیده است. اهمیت و فضیلت امدادگری و مددکاری که در دین اسلام امری انکارناپذیر است، تا آنجا که مددکاری و امدادگری و تعاون یکی از مهم­ترین احکام و فرائض اسلام قلمداد شده و کوتاهی و اهمال در این وظیفه سبب خروج از شریعت و حدود مسلمانی است. امام صادق (ع) می­فرمایند: ” هرکس نسبت به امور مسلمین بی تفاوت باشد مسلمان نیست ” ( مَن لَم یَهتم بِاُمورِ المسلمین فَلیسَ مُسلِم. ) با این بیان هرفرد مسلمانی نسبت به هم­نوعان خود وظایف و تکالیفی دارد که ملزم به ادای آنهاست و مددرسانی و اعانت و فریادرسی، یکی از این وظایف است. (فرامرز قراملکی، 1389: 425)

نکته حائز اهمیت در بحث کمک و مددکاری اینست که حتما در چارچوب اخلاقیات مربوطه انجام شود. (همان)

یکی از مواضع خطا فراموش شدن حسن فاعلی به سبب حسن فعل امدادگری است. به عنوان مثال، چنانچه در حین امدادگری به جای احترام به مددجو، به او ترحم شود به جای احساس ارزشمندی، احساس ذلت و خواری به مددجو منتقل می­شود و آنگاه فعل پرفریضه و مورد تاکید، به دلیل قبح فاعلی به عملی مورد سرزنش مبدل می­شود. ( همان: 426)

در متون و فرهنگ اسلامی، به محبت و نوع­دوستی و روابط محبت­آمیز میان مومنان به عنوان یکی از مبانی امدادگری و کمک به هم نوع تاکید شده است.

حضرت امام محمد باقر(ع) می­فرمایند: ” همانا خداوند عزوجل مؤمنان را از طینت بهشتی آفرید و از نسیم روح خویش در آنها جاری ساخت. پس هرگاه به یکی از آن ارواح مؤمنان در شهری اندوهی رسد، روح دیگر اندوهگین می­شود زیرا از جنس اوست. ” شدت و قوت ارتباط مومنان به یکدیگر تا حدی است که هم و غم هر یک در دل دیگری ریشه می­دواند و آنچنان آنان را در اندوه و شادی، شریک می­سازد که غم و اندوه هر یک، غمخواری دیگران را به دنبال داشته و بی­قراری و مصیبت­زدگی هر کدام، همه ی سلسله به هم پیوسته جامعه را، به بی­قراری و تلاش وا می دارد: ” داستان اهل ایمان در پیوند محبت­آمیز و رأفت و رحمتشان به همدیگر، داستان پیکری است که چون عضوی به درد آید، سایر اعضا با تب و بیخوابی او را همراهی می­کنند .” (همان: 428)

قاعده احسان

قاعده احسان این است که هرکسی به انگیزه خدمت و نیکوکاری به دیگران، موجب ورود خسارت به آنان شود، اقدامش مسوولیت آور و ضمان آور نیست.

دین اسلام در مسئله ضمان و مسوولیت مدنی یا به عبارتی حق الناس بسیار دقیق بوده و نکات و احکام بسیاری در این زمینه را در خود جای داده است اما با توجه به این قاعده ما درمی­یابیم که بحث احسان و نیکوکاری از چه جایگاه بلند­مرتبه و ارزشمندی در دین اسلام برخوردار است که ضمان از فرد محسن برداشته شده یعنی امر نیکوکاری و کمک به مردم به انگیزه خدمت رسانی و تقرب از مهم­ترین موارد مورد توجه اسلام بوده و چه بسا از برخی موارد هم ردیف خود جلوتر باشد.

از جمله ادله ای که می توانیم بر این قاعده بیان کنیم می توان به آیه 91 سوره توبه اشاره کرد:

لیْسَ عَلَى الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَى الْمَرْضى وَ لا عَلَى الَّذینَ لایَجِدُونَ ما یُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا لِلّهِ وَ رَسُولِهِ ما عَلَى الْمُحْسِنینَ مِنْ سَبیل وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ

هرچند این آیه در بیان معذوران واقعی نازل شده است اما در تفسیر آیه چنین آمده که بر ضعیفان و و بیماران و آنان که وسیله ای برای انفاق (در راه جهاد) ندارند ایرادی نیست که در میدان جنگ شرکت نجویند. این سه گروه در هر قانونی معافند و عقل و منطق نیز معافیت آنها را امضا می­کند و مسلم است که قوانین اسلامی در هیچ مورد از عقل و منطق جدا نیست. بعد یک شرط مهم برای معافیت آنها بیان کرده می­گوید: هرگاه برای خدا و رسولش خیرخواهی کنند و از آنچه در توان دارند دریغ نورزند. با سخن و طرز رفتار خود، مشوق مجاهدان باشند و در تضعیف روحیه دشمن و فراهم آوردن مقدمات شکست آنها کوتاهی نکنند. آنگاه برای بیان دلیل این موضوع می­فرماید: این گونه افراد، مردان نیکوکاری هستند و “بر نیکوکاران راه مواخذه نیست”. و در پایان آیه ، خدا را با دو صفت از اوصاف بزرگش به عنوان دلیل دیگری بر معافیت گروه­های سه گانه توصیف می کند، می­فرماید: و خداوند آمرزنده و مهربان است. (مکارم شیرازی، 1393، 2/230)

از بیان تفسیر آیه در می­یابیم که خداوند شخصی را که قصد شرکت در جهاد به عنوان انفاق در راه خدا را داشت و نمی­توانست در جنگ حضور یابد، حضور در جنگ را از عهده او برداشند اما این عفو را مشروط بر این امر کردند که در این راه از سایر کار ها و اعمالی که می­تواند دیگران را بر دشمن پیروز کند کوتاهی نکند و چنین فردی را محسن ونیکوکار خواندند؛ در بحث قاعده احسان نیز بر اساس همین آیه کسی که در راه کمک و خدمت رسانی وظایفش را انجام دهد و اهمال و کوتاهی نداشته باشد اما ضرر و خسارتی را وارد کند، ضمانی بر گردن او نیست؛ چرا که محسن است و مسوولیت شامل فرد محسن نمی­شود.

از دیگر آیاتی که می توانیم در رابطه عدم ضمان فرد محسن اشاره کنیم شاید آیه 60 سوره الرحمن باشد:

هَل جزاءُ الاِحسانِ اِلَّا الاِحسانُ

مطابق این آیه، این گونه استدلال می­شود که در مقابل احسان، باید اقدامی احسان گونه انجام گیرد و اگر محسن ضامن باشد، این ضمان برای او اسائه محسوب می شود که آیه به صورت استفهام انکاری آن را رد کرده است. (هوشمند فیروزآبادی، 1395: 6)

پس فرد محسن اگر در حین انجام کار خیر و نیکش موجب ایجاد ضرر یا خسارتی شد در جواب اینکه نیتش خیر بوده ما نیز عمل مثبتی انجام می­دهیم و او را مواخذه نمی­کنیم و مسولیتی برایش نیست.

 

آیات و راویات پیرامون احسان

در قرآن کریم آیات زیادی پیرامون احسان و نیکوکاری گفته شده از جمله در سوره های بقره، آل عمران، نحل، انسان، کهف، انعام، مائده، توبه، الرحمن و … . حال در این قسمت به بررسی برخی آیات در این زمینه روایاتی در ضمن آنها می پردازیم.

 

 

آیه 177 سوره بقره در بیان ریشه و اساس نیکی هاست.

لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ

در ذیل تفسیر این آیه آمده است که آنچه در آیات مربوط به تغییر قبله و تفسیر آنها گذشت این بود که مخالفان اسلام و تازه مسلمانان سروصدای زیادی در این باره به راه انداخته بودند از این رو آیه مخاطب خود را این گروه­ها قرار داده، می­فرماید: نیکی (تنها) این نیست که (به هنگام نماز) روی خود را به سوی مشرق و یا مغرب کنید و تمام گفتگوی شما درباره قبله و تغییر آن باشد و همه وقت خود را مصروف آن سازید. قرآن سپس به بیان مهم ترین اصول نیکی ها در ناحیه ایمان و اخلاق و عمل، ضمن بیان شش عنوان، پرداخته، می­گوید: بلکه نیکی، (نیکیِ) کسی است که به خدا و روز رستاخیز و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورَد. پس از ایمان، به مسئله انفاق و ایثار و بخشش­های مالی اشاره می­کند، می­فرماید: و مال (خود) را با همه علاقه ای که به آن دارد، به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه و سائلان و بردگان انفاق کند. بی گمان گذشتن از مال و ثروت برای همه کس کار آسانی نیست چراکه تقریبا حبّ آن در همه دلها هست. و در ادامه آیه به بیان سایر ویژگی ها ها می­پردازد که به پا داشتن نماز، ادای زکات و حقوق واجب مالی، وفای به عهد و استقامت در برابر محرومیت­ها و بیماریها در میدان جنگ است. (مکارم شیرازی، 1393: 1/165)

آیه 90 سوره نحل که به آیه احسان معروف است و نمونه ای از جامع­ترین تعلیمات اسلام در زمینه مسائل اجتماعی، انسانی و اخلاقی را بیان می­کند.

إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

در آغاز می­فرماید: خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان می­دهد. “عدل” همان قانونی که نظام هستی بر محور آن می­گردد، به معنای واقعی کلمه آن است که هرچیزی در جای خود باشد. بنابراین هر انحراف، افراط و تفریط، تجاوز از حد و تجاوز به حقوق دیگران برخلاف اصل عدل است. اما چون عدالت، با همه قدرت و شکوه و تاثیر عمیقش، در مواقع بحرانی و استثنایی به تنهایی کارساز نیست، بی درنگ دستور به احسان را پس از آن می آورد. (مکارم شیرازی، 1393: 2/579)

از علی (ع) روایت شده است که فرمود: “عدل آن است که حق مردم را به آنها برسانی، و احسان آن است که بر آنها تفضل کنی.” (همان)

بعد از بیان سه اصل مثبت عدل و احسان و بخشش، به سه اصل منفی و منهی می_پردازد و می_گوید: از فحشا و منکر و ستم نهی می_کند.

با احیای اصول سه گانه (عدل، احسان، بخش به نزدیکان) و مبارزه با انحرافات سه گانه (فحشا، منکر، بغی) در سطح جهانی، بی­گمان دنیایی آباد و آرام و خالی از هر بدبختی و فساد ساخته خواهد شد. و از ابن مسعود، صحابی معروف، نقل شده که این آیه جامع­ترین آیات خیر و شر در قرآن به همین دلیل است.  (همان)

آیه 92 سوره آل عمران به یک نشانه ایمان اشاره کرده می گوید:

لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ

هرگز به (حقیقت) نیکوکاری نمی رسید مگر اینکه از آنچه دوست می­دارید، (در راه خدا) انفاق کنید.

“برّ” معنای وسیعی دارد که به تمام نیکی ها، اعم از ایمان و اعمال پاک گفته می شود. از آیه 177 سوره بقره همانطور که قبلا بیان شد چنین برمی­آید که ایمان به خدا و روز رستاخیز و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران، انفاق به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان، به پا داشتن نماز و پرداخت زکات، وفای به عهد و استقامت در برابر محرومیت­ها  و بیماری­ها، همه از شعب “برّ” و نیکی محسوب می­شود.

بنابراین رسیدن به مقام نیکوکاران واقعی شرایط بسیاری دارد که یکی از آنها، انفاق کردن از اموالی است که مورد علاقه انسان است. این گونه انفاق مقیاسی است برای سنجش ایمان و شخصیت. (مکارم شیرازی، 1393: 1/325،326)

به عنوان نمونه در تواریخ و تفاسیر اسلامی در مورد آیه مورد بحث چنین آمده:

زبیده همسر هارون الرشید، قرآنی بسیار گران­قیمت داشت که آن را با زر و زیور و جواهرات تزیین کرده و سخت به آن علاقه­مند بود. یک روز هنگامی که از همان تلاوت می­کرد به آیه ” لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ” رسید، با خواندن آیه در فکر فرو رفت و با خود گفت هیچ چیز مثل این قرآن نزد من محبوب نیست و باید آن را در راه خدا انفاق کنم. کسی را به دنبال جواهرفروشان فرستاد و تزیینات و جواهرات آن را فروخت و پول آن را در بیابان­های حجاز برای تهیه آب مورد نیاز بادیه­نشینان مصرف کرد، که می­گویند امروز هم بقایای آن چاه ها وجود دارد و به نام او نامیده می­شود. (همان: 326)

آیه 46 سوره کهف این آیه موقعیت مال و ثروت و نیروی انسانی را که دو رکن اصلی حیات دنیاست مشخص کرده می­گوید: الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلًا

مال و فرزند زینت زندگی دنیاست. شکوفه ها و گل­هایی که بر شاخه­های درخت دنیا آشکار می­شوند، زودگذر و کم دوام هستند و اگر با قرار گرفتن در مسیر “الله” رنگ جاودانگی نپذیرند، بسیار بی اعتبارند. (مکارم شیرازی، 1393: 3/41)

آیه مورد بحث به دو بخش از مهم­ترین سرمایه ها زندگی دنیا نظر دارد که بقیه چیزها به آن وابسته است: نیروی اقتصادی و نیروی انسانی. (همان)

سپس اضافه می­کند: و باقیات صالحات {= ارزشهای پایدار و شایسته} ثوابش نزد پروردگارت بهتر و امیدبخش­تر است. جمله ” باقیات صالحات ” مفهوم گسترده ای دارد که هر اندیشه و گفتار و کردار صالح و شایسته ای را که طبعاً باقی می­ماند و آثار و برکاتش در اختیار افراد و جوامع انسانی قرار می­گیرد شامل می شود. (همان)

و از جمله باقیات صالحاتی که به صدقه جاریه نیز معروف است بحث وقف است که در مطالب بعدی به آن می­پردازیم.

 

ارزش و اهمیت نیکوکاری:

رسول خدا (ص) فرمود: خدا به داوود پیامبر (ص) چنین وحی کرد: بنده ای از بندگانم در روز قیامت کار نیکی می­آورد، پس او را در بهشت حاکم می­سازم. داوود پرسید: آن کار نیک چیست؟ خدای متعال فرمود: اندوهی از مومنی می­زداید، اگر چه با دانه­ای خرما یا نیمی از آن باشد. داوود گفت: شایسته است کسی که تو را بشناسد امیدش را از تو نبُرد. (جوادی آملی، 1392: 524/ مستدرک الوسایل: 12/395)

 

 

 

پاداش نیکوکاری

از دیگر برداشت­هایی که می­توان از آیه شریفه 60 سوره الرحمن داشت در بحث پاداش نیکوکاری است که هَل جَزاءُ الاِحسانِ اِلَّا الاِحسانُ آیا پاداش خوبی، جز خوبی است؟ از جمله آثاری که نیکی و احسان دارد علاوه در بحث حقوق مدنی آثاری است از جمله:                         خیر دنیا، جذب دلها، مصونیت از لغزش، جلوگیری از مرگ بد، برکت در خانه، افزایش رزق و آبادی شهرها، عمر طولانی، ورود به بهشت، دوری از آتش جهنم، محبوب خدا شدن. (جوادی آملی، 1392: 526)

 

برخی از مصادیق خدمات عمومی

صدقه و کمک مالی برای رفع نیازهای مردم

اسلام با تدبیری ویژه نیاز نیازمندان جامعه را از راه صدقه، وقف، کفارات و مانند آنها تامین و اساس خدمت­رسانی به مردم مستمند را نهادینه و استوار کرده و بدین وسیله به تامین حداقلی هزینه زندگی محرومان و آسیب­پذیران جامعه پرداخته است.

صدقه و کمک مادی و معنوی به نیازمندان و تهیدستان وظیفه شرعی همه مردم به ویژه ثروتمندان است. در روایات آثار فردی و اجتماعی دنیوی و نیز پاداش های اخروی فراوانی برای صدقه و کمک های مردمی بیان شده است. صدقه سرمایه ایمان، تجارت پرسود، بهترین وسیله نیکوکاری، سپری در برابر آتش، مایه رفع بلا و گرفتاری، وسیله تهیدستان و آزمون ثروتمندان و … شمرده شده است. (جوادی آملی، 1392: 540)

آثار صدقه

رفع نیازمندی، دفع نحوست، فرو نشاننده خشم خدا، افزایش دهنده مال و عمر، نجات از بلا و بیماری، عامل عبور از صراط، مایه ضمانت بهشت. (همان، 547-551)

وقف

وقف، پشتوانه خدمات گوناگونی است که فرد و جامعه بدان نیاز دارند. متدینان برای جلب رضای خدا در زمان حیات خود بخشی از اموال خود را برای کارهای خیر و ماندگار از مالکیت خود جدا و آن را برای خدمات عمومی وقف می­کنند، چنان که از دیرباز تا کنون بیشتر اماکن رفاهی و خدماتی مانند کاروانسراها، استراحتگاه های بین راهی، آب انبارها، قنات ها و مراکز عبادی مانند مساجد، حسنیه ها و مراکز علمی مانند مدارس علمی و کتابخانه ها و مراکز بهداشتی مانند بیمارستان ها و درمانگاه ها از طریق سنت وقف تاسیس و نگهداری شده است و بخشی از تمدن اسلامی مرهون این پدیده مبارک است و جوامع بشری همواره نیازمند این گونه کمک های ثابت و ماندگارند. در منابع اسلامی و روایات اهل بیت به خیر ماندگار و صدقه جاری سفارش شده و اجر و پاداش وقف یاداوری شده است. (همان: 552)

اولین واقف در اسلام خود پیامبر اسلام بوده و لذا با وقف را با عنوان سنت حسنه نبوی به کار می بریم و در روایت داریم که جابر می­گوید هیچ صحابه ای نبود مگر اینکه چیزی از اموالش را به عنوان وقف به یادگار می­گذاشت. (from imam-khomeini.ir)

پیامبر (ص) فرمود: انسانی که از دنیا می­رود جز از ناحیه سه چیز پیوندش با دنیا قطع می­شود: دانشی که از آن سود برده شود، یا صدقه جاری (وقف) یا فرزند صالحی که برایش دعا کند ( خیر و مغفرت بخواهد.). (مجلسی: 2/23)

در جامعه امروز، مخصوصا در ایران مشکلات زیاد و روز افزونی وجود دارد، مشکلات اقتصادی، فرهنگی، اخلاقی و خانوادگی، سن ازدواج، تحصیل جوانان، مسئله کار، محیط زیست، بزهکاری، کودکان کار، و … .

در بسیاری از این موارد مردم باید به صورت خودجوش و خصوصی وارد عمل شوند، درست است که نقش دولت را نمی­توان نادیده گرفت اما تجربه ثابت کرده است واگذاری برخی امور به بخش خصوصی نتیجه بخش­تر خواهد بود. درست است که شرایط اقتصادی بر تمام ابعاد زندگی تاثیر گذاشته است و ممکن است برخی از افرادی که قصد کمک دارند را از هدفشان منصرف کند اما بحثی که امروزه نیز مدنظر است بحث وقف مشارکتی است بدین معنا که یک نفر حتما نباید به تنهایی زمینی را وقف کند اگر هر فرد یک متر از زمینی صدمتری را نیز وقف کند هم نیت او حاصل شده و هم زمین مورد نظر تهیه شده است.

از جمله مواردی که در کم کردن بار منفی این مشکلات موثر است می­توان به بحث وقف اشاره کرد که آثار فراوانی دارد که به آنها در جدول زیر اشاره می­کنیم.

جدول1-آثار وقف

آثار	در زمینه ی …
اجتماعی-اقتصادی	کاهش فاصله طبقاتی، توزیع عادلانه ثروت، ساخت مراکز نگهداری کودکان و معلولین
بهداشتی	ساخت سرویس های بهداشتی و حمام در اماکن عمومی، جانمایی سطل های زباله در مکان های موردنیاز
درمانی	ساخت درمانگاه، بیمارستان، نهادهای مربوط به بیماریهای خاص
آموزشی-فرهنگی-تربیتی	ساخت مدارس، حوزه های علمیه، چاپخانه، کتابخانه، توزیع سی دی های فرهنگی و مذهبی
رفاهی-خدماتی	ساخت مراکز رفاهی بین راهی در جاده ها
عبادی	ساخت مسجد، توسعه حرم ها و امام زاده ها و بقاع متبرکه
اشتغال زایی	وقف کارخانه ها، کارآفرینی، ساخت بناها

 

 

 

مراکز فرهنگی، عبادی

اسلام به ساختن اماکن فرهنگی و عبادی به ویژه مسجد عنایت خاص دارد. نخستین آیاتی که بر پیامبر(ص) نازل شده درباره دانش و ابزار فراگیری آن است که زیربنای تمدن و فرهنگ اسلامی بوده است. نخستین گامی که پیامبر (ص) در آماده سازی زیرساخت مدینه نبوی برداشت تاسیس مسجد به عنوان پایگاه ارتباط خدا و خلق و مرکز رسیدگی به امور دنیا و آخرت مردم بود. (جوادی آملی، 1392: 563)

تاسیس مسجد

تاسیس مسجد از مصادیق روشن باقیات صالحات است. پیامبر (ص) در این باره فرمود: هفت چیز است که پس از مرگ، ثوابش برای بنده نوشته می شود که از جمله مسجدسازی است. (همان: 567)

 

 

 

 

از کاروانسرا تا خیر مجازی

دوستی مومنان و یاری به یکدیگر در جامعه اسلامی نه تنها یک فضیلت بلکه یک حق برگردن مسلمانان محسوب می­شود، لذا زمانی حق دیگر افراد جامعه را ادا ساخته­ایم که در عمق وجود خود نسبت به آنها محبت و مهر بورزیم. حال ادای این حق و فضیلت ( فرامرز قراملکی، 1389: 430) و فرهنگ با توجه به دوره زمانی و مکانی و شرایط حاکم بر هر جامعه ای متفاوت بوده است.

در زمان های بسیار دور و اوایل اسلام با توجه به شرایط زندگی مردم که عموما از راه کشاورزی و کار بر زمین امرار معاش صورت می­گرفت و آب به صورت توزیع همگانی و لوله کشی وجود نداشت روایات زیادی درباره آبرسانی و ایجاد قنات گفته شده است که در آن­ها حفر چاه و قنات امری لازم و ضروری دانسته می­شد که برای این کار نیز آثار و برکات فراوانی وارد شده است اما در گذشت زمان و پیشرفت جوامع قطعا این امر دیگر عمومیت ندارد و جای خود را به سایر مصادیق احسان داده است. همینطور بحث ساخت کاروانسراها. هم­چنین ساخت مسجد به عنوان پایگاه و مرکز عبادی مردم بسیار مورد توجه و حائز اهمیت بود چرا­که بسیاری از مشکلات مردم در همین مساجد رفع می­شد اما این نیاز در گذشت زمان کمتر نشده که بیشتر هم شده و همچنان به تاکید بر ساختن مسجد اشاره می­شود.

بعد از گذشت قرن ها نیاز جوامع تغیر یافت و با توجه به شرایط جامعه ضرورت ساخت مدرسه، مسجد، درمانگاه، بیمارستان، محل نگهداری کودکان و … احساس شد.

بعد از طی سالها امور خیر وارد عرصه جدیدی شده است. تا قبل از این دوران عموماً احسان و کمک با صندوق­های صدقه و خرید شاخه گلی از کودکان کار و در مقیاس بزرگتر برای افراد ثروتمند با ساخت اماکن و کارهای خیر بزرگ معنا پیدا می­کرد. امروزه رشد و توسعه علم و تکنولوژی و رسانه و فضای مجازی بر تمام ابعاد زندگی بشر تاثیر گذاشته است که تاثیر آن در بحث مورد نظر ( احسان و کمک به هم نوع ) نیز انکار­ناپذیر است. تکنولوژی، رسانه و فضای مجازی باعث شده اند تا کمک به دیگران زمینه گسترده تری پیدا کند.

از جمله چالش هایی که ایران امروز به آن مبتلا است بحث تغییر نیازهای جامعه است. آنچه بیشتر از هرچیزی مدنظر واقفان و مسوولین وقف است بحث به روز کردن موقوفات است. چراکه ممکن است نیازی که مثلا در روستای الف وجود دارد در روستای ب مطرح نباشد و یا نیازی که مثلا در بیست سال گذشته احساس نمی شد امروز از مهم­ترین خلا های جامعه محسوب شود از همین رو نیازشناسی مناطق و افراد شرطی بسیار مهم در امر وقف مخصوصا در دنیای امروز تلقی می­شود.

به عنوان مثال اگر در آغاز اسلام و دوره بادیه نشینی نیاز به ایجاد کاروانسرا یا حفر قنات و یا بعد­ها نیاز به مراکز آموزشی و درمانی احساس می­شد امروز شاید یک نفر محتاج بیان یک مطلب یا تذکر باشد تا زندگی­اش حفظ شود، شاید ایجاد کاری با سرمایه های اندک و جمع شدن ده نفر از جوانان بشود فرصت اشتغال را با کارآفرینی ایجاد کنیم شاید … . کمک های معنوی و حمایت های روحی و روانی نیز از جمله مصادیق احسان است که در جای خود تاثیر بسزایی دارد.

در این بین اگر رسانه و فضای مجازی وجود نداشت، شاید بسیاری کارهای خیر و بزرگی که در زمینه کمک صورت گرفته هرگز انجام نمی­شد. فضایی که رسانه و صداوسیما در برنامه های اجتماعی به وجود آورده است باعث بالارفتن سطح آگاهی مردم و حتی آشنا شدن عموم مردم از مشکلات و کمبودهایی شده است که اگر اینها نبود هرگز اتفاق نمی افتاد.

حرکتی که در برنامه های اجتماعی صداو سیما و به دنبال آن در فضای مجازی به راه افتاد باعث شد تا بسیاری از افراد نیکوکار حامی و سرپرست کودکان بی­سرپرست شوند که در جای خود حرکتی بسیار ارزشمند بوده و هست؛ همچنین اتفاقی که پیرامون جمع آوری هزینه برای احداث مرکز تفریحی- آموزشی- درمانی برای کودکان معلول و ناتوان ایجاد شد که تقریبا در فاز بهره برداری قرار دارد بسیار ستودنی است، و یا حرکت مردمی و خودجوش تعدادی از جوانان خوش ذوق کشور که مدرسه ای را برای تحصیل کودکان کار تاسیس کرده و بی هیچ منتی در آن به کودکان آموزش داده و فضایی برای آرامش آنان فراهم کرده اند را نباید نادیده گرفت. ساخت برنامه هایی که در جهت آگاهی دادن به مردم از وجود برخی بیماری های نادر که شاید درصد بعضی از آنها یک در هزار باشد و هزینه های درمانشان بسیار سنگین و گزاف است می تواند با کمک های مردمی شاهد بهبود و سلامت مبتلایان شود، کمپی که به استقبال معتادین می رود و منتظر مراجعه آنها نیست تا زندگی را نه تنها به خود شخص معتاد که به خانواده او بازگرداند. و هزار و یک نمونه دیگر از این قبیل که اگر رسانه نبود در مقیاسی به این بزرگی و همگانی هیچ وقت محقق نمی­شد. تمام این اطلاع­رسانی­ها می تواند جرقه ای را در ذهن چند نفر برای کمک های بزرگتر و بیشتر ایجاد کند.

تاثیر فضای مجازی نیز بیشتر از رسانه نباشد کمتر نیست چراکه فضای مجازی و تلفن های همراه جزء لاینفک زندگی هر فردی شده است. کسی که قصد کار خیر دارد و نیاز عده ای، گروهی و یا سازمانی را می­شناسد چه بسا ایجاد شبکه، گروه و کانالی که در راستای رفع آن نیز باشد که یا به جمع آوری مبلغی برای مورد خاصی ازجمله تهیه جهزیه، کمک به مرکزی خاص، رفع نیازی از فردی در خانواده و گذاشتن مطلبی که به اصلاح ذات بین دو نفر بینجامد و یا مباحث تربیتی، اخلاقی، دینی- شرعی که گره گشا از کار حتی یک نفر باشد و … نیز وقف و صدقه جاریه برای او محسوب شود؛ و حتما نباید مدرسه یا مسجدی بنا کرد تا واقف به حساب آید، چراکه امروزه وقف معنای گسترده­تری نسبت به گذشته پیدا کرده است؛ ایجاد فضاهای گروهی و بزرگ در دنیای مجازی که به رفع نیازهای مردم بپردازد و فعالیت هایی که به عنوان خیر­مجازی انجام شود را می­توان به عنوان وقف سایبری به حساب آوریم.

قدرت رسانه و فضای مجازی تا حدی است که شاید اگر قرار است هزینه سنگینی برای درمان بیماری جمع گردد در چند ساعت با توجه به حجم اطلاع­رسانی بالا که حتی افرادی که در خارج از کشور قرار دارند از این امر مطلع شده و ظرف مدت چند روز خواسته اجابت می­شود که اگر قرار بود با روش های سابق و اطلاع رسانی فیزیکی و یا در سطح شهر پیام درخواست کمک منتشر شود معلوم نبود چه مدت طول می کشید و چه هزینه ای جمع می­شد.

باتوجه به مطالب و مصادیق ذکر شده در این بخش می­توانیم از جمله ابزارهای فضای مجازی برای گسترش امور خیریه در فضای مجازی این­گونه خلاصه کنیم:

موبایل و شبکه­های پیامک رسانی، خیر در شبکه­های اجتماعی با ایجاد حساب­های کاربری مؤسسات و افراد خیّر، طراحی پایگاه­های اطلاع­رسانی و وبسایت­ها، ایجاد دانشگاه­های آنلاین و برخط، بازی­های یارانه­ای با ترویج امور خیریه و وقف از طریق طراحی بازی­های یارانه­ای و سالم برای جامعه از طریق جذب منابع مربوط به امور خیریه. (با تلخیص از بنی اسد، 1395)

البته که تمام این تشکیلات نیازمند برنامه­ریزی و سازمان­دهی و مدیریتی است که از عهده کار برآید وگرنه ممکن است به جای استفاده­های مثبت از همین منابع و امکانات در دسترس سوءاستفاده­های کلانی صورت گیرد.

 

نتیجه گیری

1-بحث احسان و نیکوکاری از مؤکدات دین اسلام است تا حدی که امام صادق (ع) می­فرمایند: هرکس نسبت به امور مسلمین بی­تفاوت باشد مسلمان نیست.

2-در مورد امر امدادگری باید بسیار توجه داشته باشیم که مددجو احساس ترحم و ذلت و خواری و ضعف نکند.

3- قاعده احسان ارزش کار نیک را تا جایی دانسته که مسوولیت مدنی و ضمان از عهده فرد محسن برداشته شده است و از مستندات آن به آیات قرآن کریم از جمله آیه 91 سوره توبه اشاره کردیم.

4-وقف مهم­ترین مصداق کار خیر است که از آن به عنوان صدقه جاریه یاد شده و دارای آثار اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، درمانی، بهداشتی و … می باشد.

5-امور خیر و موقوفات در طول زمان تغییر پیدا کرده و هر دوره زمانی با توجه به شرایط حاکم بر جامعه نیازهای خاصی را میطلبید و امروزه با پدیده خیر و امور خیریه در دنیای مجازی و تاثیر رسانه در گسترش آن مواجه هستیم که در مقایسه با خیر در دنیای فیزیکی و واقعی بیسار سریع­تر از نظر سرعت اطلاع­رسانی و بسیار وسیع­تر از نظر حجم کمک های دریافتی بهتر و مثمره ثمرتر می­باشد.

 

منابع:

قرآن کریم.

بنی اسد، رضا. مقاله نیکوکاری مجازی: راهبردهای تحقق خیر فردی و خیر اجتماعی در فضای مجازی، اولین همایش خیرماندگار (مطالعه و ارزیابی امور خیر در ایران)، بنیاد خیریه راهبری آلاء، 1و2 اسفند 1395

جوادی آملی، عبدالله. مفاتیح الحیاه، مرکز نشر اِسراء، 1392، قم.

حرعاملی، محمدبن حسن. یاقوت احمر، انتشارات اردشیر، 1376.

فرامرز قراملکی، احد. اخلاق کاربردی در ایران و اسلام، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1389، تهران.

مجلسی، محمدباقر. بحارالانوار، دار احیاء التراث العربی، بیروت.

مکارم شیرازی، ناصر. تفسیر نمونه، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، 1393، تهران.

هوشمند فیروزآبادی، حسین. مقاله قاعده احسان و آثار فقهی و حقوقی آن در قرآن، مطالعات فقهی و حقوقی، شماره1، بهار و تابستان 95.

www.imam-khomeini.ir