معناشناسی«بر» در قرآن

علی معلمی1، علیرضا اکرامیان2*

طلبه درس خارج، استاد حوزه و دانشگاه.

*2:طلبه سطح1:alirezaekramian70@gmail.com

 

 

چکیده:

واژه «بر» یکی از واژه‌هایی است که در حوزه های مختلف و معانی گوناگونی به کار رفته است و موجب اختلاف کثیری بین علما گشته است تا جایی که برخی گفته اند درباره  «بر»  به معنای دقیقی دست نیافته‌اند (ابن منظور،1414،ه.ق،ص52) و به همین سبب مترجمین و اهل لغت با دیدگاهی تسامحی آن را به لفظی با مفهومی عام، مانند نیکی ترجمه می‌کنند، در این مقاله تلاش شده است تا با بررسی آیات و روایات تفسیری و بررسی واژه «بر» در آنها انواع و اقسام آن را شناسایی کنیم تا بتوانیم در موارد تفسیری و یا تفصیل روایاتی که این واژه در آن‌ها استفاده شده است از معانی صحیح و معادل درست فارسی استفاده کنیم. با بررسی جهات مختلف استفاده از واژه «بر» در قرآن به این نکته دست یابیم که «بر»  در آیات مختلف در ابواب مختلف و معانی مختلف استفاده گشته است و این نظر را که مفهوم واژه «بر»  بسیار عام و گسترده می باشد که در ابواب فقهی، اخلاق فردی، اخلاق اجتماعی و حتی ابواب کلامی مورد استفاده قرار گرفته است و می توان با جمع کردن این موارد  به معانی دقیق این واژه در قرآن پی برد و ثمرات آن فهم کامل کلام الهی خواهد بود، تایید نمود.

 

کلمات کلیدی:

بر؛ احسان،؛ نیکی؛ قرآن،؛ معناشناسی

مقدمه

پس از گسترش اسلام در سرزمین‌های مختلف و عرصه های زبانی گوناگون علی الخصوص در عصر کنونی، فهم آیات و روایات به لحاظ دارا بودن ثمرات فراوان در علوم دینی مانند علم تفسیر و حدیث اهمیت بسیاری دارد و همچنین در علوم نوین در مشخص کردن چهارچوب های اخلاقی و حتی فقهی تاثیر به سزایی دارد و می توان مدخل ورود به تفسیر و بررسی روایات را پس از علم صرف و نحو، معنا شناسی دانست و در معنا شناسی با بررسی ارتباط معنایی بین واژگان مانند تضاد، ترادف و… و دسته بندی کارکردی همواره می‌توان به تحلیلی صحیح و ذوفایده‌ای درباره مفهوم و معنایی که آن واژه برای آن بر اساس انواع وضع(تعیینی، تعیّنی و…) وضع شده است، دست یافت و یکی از مفاهیمی که در قرآن و احادیث واژگان بسیار با دایره مفهومی فراوانی دارد نیکی و خوبی کردن است که واژگان کثیری مانند احسان، انفاق، بر، خیر، زکات و … هرکدام در دایره ای مفهومی و عملکردی خاص خود قرار دارد و وفور واژگان حول یک مفهوم کلی در کلام خداوند و معصومین با وجود اینکه این واژگان هرکدام دارای مصادیق و کارکرد های متفاوتی می‌باشند، نشان از اهمیت مفهوم خیر و نیکوکاری در فرهنگ اسلامی دارد اما در میان تمام این واژگان بیان شده و بیان نشده واژه «بر» به جهت دارا بودن مفاهیم کثیر و در ظاهر متفاوت( هم به معنای خشکی  و هم به معنای نیکی است) که گاهی این تفاوت موجب استیصال اهل لغت گشته تا آنجا که موجبات اعتراف آنها به ناتوانی در فهم معنای دقیق این واژه فراهم آورده  است. و این ویژگی‌های باعث شد تا با بررسی آیات و روایات تفسیری «بر»  و  دسته بندی مفاهیم در آیاتی که از این واژه با معنای نیکی  استفاده شده است به مفهومی دقیق و کاربردی برای استفاده از این واژه در محل‌های استعمال دیگر بدست آوریم، زیرا واژه ای که خداوند در قرآن و معصومین در روایات از آن استفاده کرده اند بلاشک نشان دهنده صحت وضع آن لفظ برای آن معنا است با وجود اینکه شاید بتوان گفت صحت یا عدم صحت وضع سایر الفاظ برای آن معنا یا استعمال آن لفظ در سایر معانی را اثبات نمی‌کند و بر این اساس می‌توان گفت استفاده از «بر» در معانی آورده شده در قرآن صحیح و قابل استفاده و استناد در تفاسیر و منابر می‌باشد.

 

 

بررسی واژه بر در لغت:

(بَرَّ) الْبَاءُ و الرَّاءُ  به صورت مضاعف(ابن فارسی،1404ه.ق،ج1،ص177)  در لغت به معنی خشکی است(مصطفی و همکاران،1410ه.ق،ص48)   و به نقل از التهذيب و الصحاح گفته اند خلاف بحر(مصطفی زبیدی،1414 ه.ق،ج6،ص71) است   که در اکثر معاجم به آن اشاره شده است اما معنای اصلی آن توسعه است که به خشکی به سبب اینکه ابتدا بیشتر دنیا دریا بوده است و سپس خشکی ها توسعه یافته اند، تعلق گرفته است و سپس شایع شده است به مترادف احسان و صله(مصطفی زبیدی،1414 ه.ق،جلد6،ص70)    پس الْبِرُّ که معنای توسعه در کار خیر و نیکی(راغب اصفهانی،1412 ه.ق،جلد1،ص114)  است و این معنای کلید فهم استفاده از بر در جایگاه های مختلف و معانی مختلف در قرآن است و در باب استفاده از واژه بر به معنای نیکی باید گفت که فرق اساسی بر با تمام واژگان دیگر مترادف با نیکی مانند احسان و انفاق و خیر گسترده تر بودن و به معنای دیگر رابطه بر با دیگر واژگان قریب المعنا، عموم و خصوص مطلق است.

بر در قرآن

«بر»در قرآن در معانی مختلفی استفاده شده است و این تقسیم بندی عبارتند است:

1. بر در معنایی عام

لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَيْ‏ءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَليمٌ (آل عمران92)

در ترجمه کلمه «بر» در این آیه مانند آیات قبلی واژه نیکی آمده است(قرشی بنایی،1375ه.ش، ج2،ص131) اما زجاج در تفسیر این آیه می گوید هر چیزی از انفاق که موجب تقرب انسان به خداوند را فراهم می‌آورد(مصطفی زبیدی،1414 ه.ق،ج6، ص49)  و «بر» را نعمت تقرب الهی می‌داند که جز نعمت های اخروی است و از «بر» به معنی باز بودن دست و پای آدمی در انجام کار خیر اعم از قلبی و عملی نام برده است یعنی هم به معنای مسائل اعتقادی و هم در برگیرنده مسائل عملی مانند انفاق است(طباطبایی،1374،ج3،ص532)  و با در نظر گرفتن آیه 177 سوره مبارکه بقره کهتوضیحات آن در آینده خواهد آمد و  «بر» را مبنی بر افعال واجب و فقهی می‌داند و این آیه شریف که شرط «بر» را انفاق میداند و انفاق واژه ای عام است که شامل پرداختی‌های واجب و مستحب می‌باشد، بنابر این «بر»، هم بر عمل واجب و هم بر عمل مستحب تعلق می‌گرد، در حدیثی که از امام صادق علیه السلام به عنوان مفسر این آیه آورده شده است از قول مفضل نقل شده است که اهل بیت علیهم السلام بر و تقوی و سبیل هدایت هستند(بحرانی،1415 ه.ق،ج1، ص653)  لذا می توان گفت اعم ترین معنای «بر» نزد مکاتب تفسیری و مذاهب مختلف از این آیه شریف فهمیده شده است.

 

 

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَ لاَ الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لاَ الْهَدْيَ وَ لاَ الْقَلائِدَ وَ لاَ آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرامَ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‏ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَديدُ الْعِقابِ (2/مائده)

 

در این آیه جمله تعاونوا…. جمله استینافیه است و عطف به أن تعتدوا نیست(طبرسی،فضل ابن حسن،1375 ه.ش ،ترجمه،ج6،ص194)   و مومنان را امر می‌کند به اینکه در نیکی و تقوا با یکدیگر تعاون داشته باشند و در اثم( که دارای معانی گسترده ای است) و دشمنی با هم متحد نشوند و تعاون نداشته باشند و تعاون در نیکی یک امر مهم برای دستیابی به عدالت اجتماعی(طباطبایی،1374،ج5،ص261)  و برخی مانند صاحب المیزان این آیه را به سبب اهمیت بخشیدن به تعهد به عهود که در ابتدای سوره آمده است دانسته اند اما در این شکی نیست که دستور به «بر» در این آیه شریف یک دستور به مسلمین در سطحی فرا فردی و اجتماعی است و دارای معنایی عام می‌باشد و  قرین با تقوا می باشد.

لا يَنْهاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذينَ لَمْ يُقاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ لَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطينَ (الممتحنة/8)

در این آیه شریف خداوند در توضیحی، مستثنی حکم اول سوره را مشخص می نماید(الممتحنه/1)   و دستور به نیکی و احسان و عدالت به کافرینی که دارای شروط ذکر شده در این آیه می باشند را داده است اما قطعا این دستور به نیکی ها در چهارچوب مسایل فقهی مرتبط با کفاری است که به هر نحوی با مسلمین قرارداد دارند و ذمی می باشند. اما نتیجه ای که از این آیه می توان برداشت کرد این است «بر» از جانب مسلمانان حتی به کافران نیز تعلق می گیرد و به نظر می‌رسد  «بر» در این آیه شریف به معنای عام مورد استفاده قرار گرفته است ولی قرائن لغوی و بحث درباره کفار به آن عام تخصیص می‌دهد و «بر» را شامل معنایی تخصیص یافته و مختص شده برای کافران می‌کند که شرح آن احکام و مسائل خارج از مجال این مقاله است اما در این آیه «بر» به نظر میرسد «بر» را می‌توان در مقام استعمال لفظ به جهت مفهوم عام آن دانست.

 

أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُون‏(بقره/44)

این آیه شریف اولین آیه ای در مصحف است که واژه بر در آن استفاده شده است و در مجموعه ای از آیات است که سرزنش قوم بنی اسرائیل به سبب بد عهدی هایشان آغاز شده است(طباطبایی،1374،ج1،ص227)  و یکی از این بد عهدی‌ها دستور دادن علما به افعال نیک و عدم عمل کردن آنها به اوامر خود بوده است و «بر» در این آیه بر اساس حدیثی از امام حسن عسگری علیه السلام پرداخت صدقات و ادا امانات است(بحرانی،1415 ه.ق، ج1، ص205)  و در روایاتی دیگر از پدر بزرگوارشان امام صادق علیه السلام در کتاب فی مصباح الشریعة در تفسیر این آیه شریف آمده است که: ای خاین آیا از خلق من چیزی را طلب میکنی که خود از آن سرپیچی میکنی و به آن گردن نمینهی(فیض کاشانی،1415 ه.ق،ج1، ص125)  و در نتیجه بر اساس دو روایتی که ذکر شد «بر» به صورت عام در حدیث دوم و به معنای اخص در حدیث اول، که یکی از مصادیق آن عام است آمده است و موئد این نظر، آیات ما قبل این آیه می باشد که مذمت بنی اسرائیل در وجوه مختلف صورت گرفته است.

 

  1. بر در معنای مسایل کلامی و فقهی

لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِيِّينَ وَ آتَى الْمالَ عَلى‏ حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى‏ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكينَ وَ ابْنَ السَّبيلِ وَ السَّائِلينَ وَ فِي الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرينَ فِي الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حينَ الْبَأْسِ أُولئِكَ الَّذينَ صَدَقُوا وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ (177بقره)

در این آیه بر اساس ترجمه های معمول واژه «بر» به نیکی(طباطبایی،1374،ج1، ص648)  ترجمه شده است و  (البرّ)، مصدر سماعی از فعل برّ يبرّ باب فتح وزن آن فعل بكسر فسكون(صافی،ج2،ص354)  است و به نظر می‌رسد که مفهوم در این آیه توسعه در اعمال و اعتقادات است(مصطفی زبیدی،1414 ه.ق،ج6، ص169)  و درباره اعمال عبادی و اعتقادی است و در تفاسیر آمده است این آیه به سبب جدال بین مسیحیان و یهودیان پس از انتقال قبله از بیت المقدس به مکه نازل شده است(طباطبایی،1374، ج1، ص649)،  در روایتی از امام سجاد علیه السلام در باب تفسیر این آیه آمده است «بر» طاعاتی که فکر می‌کنید با انجام آن بهشت و رضوان را می طلبید نیست بلکه «بر» اعتقاد به یوم الاخرة و ملائکه و …است(فیض کاشانی،1415 ه.ق،ج1،ص214)  و در این آیه مصادیق بر به گسترده ترین حالات ممکن آمده است و در ابتدای آیه بر به معنای مسایل کلامی و فقهی است اما مصادیق دیگر «بر» را پس از لکن موارد اعتقادی و فقهی و اخلاقی، اعم از اخلاق اجتماعی و فردی می داند.

 

3. «بر» در مقابل افعال غیر عاقلانه و دور از شأن

يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَواقيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقى‏ وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (بقره189)

در ابتدای این آیه به مساله ایام و گذر ایام و اعمال خاصی مانند روزه و حج که هرکدام دارای زمان‌های خاصی است اما واژه «بر» به منظور نفی ارشادی از عملی است که در عصر جاهلیت اعراب انجام می دادند و هنگام حج اگر به هر دلیلی قصد ورود به خانه ها را داشتند، دیوار را تخریب می‌کردند و وارد خانه می‌شدند  و در اینجا «بر»،  ورود به خانه از در و انجام دادن یک کار عقلایی و در مقابل انجام دادن یک کار غیر عرفی و غیر عقلایی بوده است (طباطبایی،1374،ج2،ص83)  و در این  آیه نیز فاعل «بر» بندگان بوده اند.

 

4. «بر» در معنای صفت خداوند

إِنَّا كُنَّا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحيمُ (طور/28)

این آیه تنها آیه ای در قرآن می‌باشد که «بر» را به خداوند نسبت می‌دهد و «بر» را یکی از صفات خداوند می داند اما در تفاسیری از قبیل المیزان(طباطبایی،1374،ج16،ص22)  آنرا به معنای احسان گرفته اند، اما رحیم، صفت برای «بر» است و «بر» خبر برای جمله با مبتدای هو است و هو خود خبر ان می باشد بنابراین «بر» به خداوند نسبت داده شده است و «بر» را قطعا می توان یکی از صفات خداوند دانست.

 

نتیجه گیری:

تمام آیاتی که «بر» در قرآن به صورت اسم و فعل استفاده شده اند بر آن شرحی بود که گذشت اما آیاتی نیز در قرآن وجود دارد که به فاعلین «بر» و لغت ابرار اشاره می‌کند اما به جهت بررسی ذو ابعادی که بر روی کلمه «بر» و فارغ از قالب لغوی آن صورت گرفته است، بررسی اسم فاعل فاقد فایده معناشناسی بوده و در نتایج بدست آمده تاثیری ایجاد نمی کرده است.و نویسنده مقاله از ورود به آن اجتناب کرده است.

برای نتیجه گیری لازم است تا به نکات احصا شده از آیات فوق دقت کرد که به دو نکته قابل ملاحضه دست می‌یابیم:

  1. با نگاه به معانی «بر» در آیات ذکر شده به این نتیجه دست می یابیم که «بر» واژه ای است دارای معانی گسترده با مصدر اشتقاقی توسیع که که هم بر معنای گسترش خشکی ها در بحر تعلق می‌گیرد و هم بر اثر وضع شیوعی بر گسترش احسان صدق می‌کند اما به هر حال صفت توسیع را نمی توان در مفهوم «بر» نادیده گرفت.
  2. با نگاه به معانی آورده شد در تفاسیر و معاجم و روایات تفسیری در آیاتی که در این مقاله آورده شده است به این مسئله پی می‌بریم که «بر» درمعانی کلامی، فقهی (فردی و اجتماعی)، در باب اخلاق اجتماعی و احسان به معنای نیکی و مهربانی و متعلقات آن، با موضوع قرار دادن خالق و مخلوق به کار رفته است.

با در نظر گرفتن دو مقدمه فوق به این نتیجه دست می‌یابیم که «بر» در قرآن دارای معنایی تشکیکی است که هم شامل خداوند متعال می‌گردد و صفت متصف به او و متصف به بندگان الهی است و با پذیرش این مسئله تبعا باید پذیرا باشیم در انسان‌ها این تشکیک حدِّ اقل و اکثر خواهد داشت که حداکثر ابرار در مخلوقات را باید اولیا و اقربای الهی (که اتم آنها اهل بیت عصمت و طهارت هستند) دانست، و برای سایر بندگان بسته به مجموعی از تلاش آنها در حوزه‌های فقهی، کلامی و اخلاقی، چه در ابعاد فردی و چه اجتماعی درجات متفاوتی وجود خواهد داشت، فلذا تفسیر آیات مشتمل بر «بر» بدون در نظر گرفتن تشکیکی بودن معنای این کلمه و یافتن قراین موجود در کلام ( قراین حالیه، کلامیه و…) غیر ممکن خواهد بود و تشخیص اینکه «بر» در آیات و احادیث دارای چه معنایی است نیاز به دقتی محققانه دارد.

منابع

ابن منظور،محمد ابن مکرم،دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414 ه.ق،بیروت، لسان العرب، جلد4، صفحه52  .

ابن فارسی، احمد ابن فارسی،1404 ه.ق،مکتب الاعلام الاسلامی، مقائیس اللغة.

مصطفی و همکاران،ابراهیم،دارالدعوة،1410ه.ق،معجم الوسیط.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد،دارالشامیة،1412 ه.ق،مفردات الفاظ القرآن.

قرشی بنابی، سید علی اکبر، بنیاد بعثت،1375 ه.ش، تفسير احسن الحديث.

مصطفی زبیدی،محمد بن محمد، دارالفکر،1414ه.ق، تاج العروس من جواهر القاموس.

طباطبایی، محمدحسین،موسوى، محمد باقر(ترجمه)،1374 ه.ش،جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ترجمه تفسير الميزان.

بحرانی، هاشم ابن سلیمان،1415 ه.ق،موسسه البعثة،البرهان في تفسير القرآن.

طبرسى، فضل بن حسن‏، نورى همدانى، حسين‏ (ترجمه)،فراهانی،1375 ه.ش ، ترجمه تفسير مجمع البيان.

فیض کاشانی،محمد ابن شاه مرتضی، مکتبه الصدر، 1415 ه.ق، تفسير الصافي.

صافی،محمود،الجدول فى اعراب القرآن و صرفه و بيانه.

 

 

0 پاسخ

دیدگاه خود را ثبت کنید

تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟
در گفتگو ها شرکت کنید.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *