فرهنگ اسلامی نیکوکاری و برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران

فرهنگ اسلامی نیکوکاری و برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران

ایمان ابراهیمی

سطح 4 حوزه علمیه و دانشجوی دکتری فلسفه تعلیم و تربیت پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. Ebrahimi12345@gmail,com

چکیده:

پرسش اصلی این پژوهش، چیستی مدل جامع تربیت نیکوکارانه بر اساس منابع اسلامی و بررسی نسبتی است که برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران با آن برقرار کرده است. پژوهش در بخش اول، با این پیش فرض که مدل مفهومی کامل و غنی در زمینه تربیت نیکوکارانه از متون دینی اقبل استخراج و بهره برداری است، با رویکرد اکتشافی و استفاده از روش استقرایی یا داده بنیاد و کشف شبکه معنایی، به دنبال مدلی بوده است که سازه مفهومی فوق را با بهترین جامعیت و تعادل، نمایندگی کند. یافته های این بخش نشان می دهد: تغییر نگرش، راهبرد های مدیریتی،  جزای الهی، تقویت فضائل و ایجاد توجه، عوامل مؤثر را تشکیل می دهند، متغیرهای زمینه ساز عبارتند از فطرت و شکوفایی، رشد عقلانی، رشد توحیدی، آخرت گرایی، رشد تقوایی، رشد تولی، ارزش ها و فضائل، آداب، سنن و عادات، و متغیر های بازدارنده، از خود محوری، دنیا دوستی، فرومایگی، سوء مدیریت، فرهنگ ناسپاسی، انحراف فکری، بدخواهی و غفلت، و نتایج و پیامد ها شامل رفع کمبود های فردی و اجتماعی، امنیت، آرامش فردی و اجتماعی، پاکی مال و جان، قرب الهی، پاداش الهی، و نفوذ در دیگران و همبستگی اجتماعی هستند. این یافته ها با نتایج پژوهش های متعددی همخوانی دارد. در بخش دوم با روش تحلیلی و قیاسی به بررسی سند برنامه درسی ملی از جهت تربیت نیکوکارانه پرداخته شده است. یافته های این بخش حاکی از آن است که سند برنامه درسی ملی، همچون اسناد بالادستی خود از جامعیت خوبی برخوردار است. جدا از مبانی، در بخش های چشم انداز، رویکرد، ساحت ها، اهداف، راهبرد ها، ارزشیابی، ساختار و زمان، عناصر بی شماری در این سند، بستر تربیت نیکوکارانه را فراهم می آورد. اما برخی نکات چون کم توجهی به ارزشیابی فرایندی و تمرکز بر دو نوع عملکردی و نتیجه گرا، و در بخش ساختار و زمان، غفلت از فقدان پیش نیاز های برنامه ریزی درسی محلی همچون دانش، نگرش، مهارت و امکانات قابل تأمل است. ارتباط حوزه یادگیری معارف دینی با سایر حوزه ها در این برنامه معلوم نیست. غفلت از برخی از متغیرهای مؤثر به ویژه راهبردهای مدیریتی ، و برخی از متغیرهای بازدارنده و عناصر مهم فرهنگ ایرانی مانند فتوت، مشهود است.

کلید واژگان

فرهنگ اسلامی، فرهنگ نیکوکاری، برنامه درسی ملی، تربیت نیکوکارانه.

 

1. مقدمه

اسلام برای روابط اجتماعی اهمیت زیادی قائل است و دینی است که اساس آیین خود را خیلی روشن بر پایه اجتماع قرار داده است. فرهنگ نوع دوستی و نیکوکاری، از مهم ترین بخش های فرهنگ عمومی و از تأمین کننده های اصلی حیات طیبه در جامعه سالم و اسلامی است.

پس از تکوّن هویّت علمی رشته برنامه ریزی درسی، و تکمیل پایه های هویتی آن، دوره معاصر را می توان دوره نقش آفرینی آن دانست، که با ویژگی های تولید دانش، تدوین دانشنامه برنامه درسی، بومی گرایی در برنامه های درسی، تولید برنامه درسی ملی، بازنگری برنامه های درسی دانشگاهی، عملیاتی شدن آموزش های تخصصی، ارتباط گسترده مراکز آموزشی و مراکز برنامه ریزی درسی، مسؤولیت پذیری برنامه ریزان درسی، و تغییر نقش برنامه ریزان شناخته می شود. (موسی پور، 1387) بی گمان یکی از شاخص ترین اتفاقات در این زمینه، تولید و تولد برنامه درسی ملی است. تدوین و تصویب «برنامه درسی ملی» برای اولین بار در تاریخ آموزش و پرورش ما صورت گرفته است. این برنامه سندی است كه نقشه‌ كلان برنامه‌ درسي و چارچوب نظام برنامه‌ريزی درسي كشور را به منظور تحقق اهداف آموزش و پرورش نظام جمهوری اسلامي ايران تعيين و تبيين مي‌نمايد، و به عنوان یکی از زیر نظام های اصلی سند تحول بنیادین و به منزله نقشه جامع یادگیری است که زمینه ایجاد تحول همه جانبه، گسترده و عمیق در مفاهیم و محتوای آموزشی را فراهم می آورد و باید نقشه راه کلیه سیاست گذاری ها و تولید محتوای آموزشی و تربیتی از جمله تولید راهنمای برنامه‌های درسی دوره ها و پایه های تحصیلی، تعیین زمان و ساعات آموزشی تدوین و تألیف کتاب های درسی و … قرار گیرد. (برنامه درسی ملی، 1391، مقدمه) این امر که برآمده از تقاضای اجتماعی به همراه اعتماد عمومی به برنامه ریزی درسی در کنار اعتماد به نفس برنامه ریزان درسی ایران برای فعالیت های بزرگ است، (موسی پور، 1387) بهره مندی از پژوهش های زیربنایی مناسب محتوایی را در کنار استفاده از توان تخصصی برنامه ریزان درسی ضروری می سازد. بررسی این برنامه از دیدگاه توجه به فرهنگ و تربیت نیکوکارانه، مطلوب این نوشتار است. این بررسی، خود محتاج در دست داشتن یک مدل جامع بر اساس منابع اسلامی است.

 

• مفهوم شناسی[1]

فرهنگ: مفهوم فرهنگ از جمله کلی ترین و فراگیرترین مفاهیم در علوم اجتماعی بوده و واژه نگاران و اندیشمندان، تعاریف گوناگونی از آن ارائه داده اند که در این جا به ذکر چند تعریف متداول و بیان مقصود خود اکتفا می نماییم. دهخدا، فرهنگ را تعلیم و تربیت، یا علم و دانش و ادب دانسته (دهخدا، 1341،  ج31، ص227)، و فرهنگ معین، آن را به معنای مجموعه آداب و رسوم، مجموعه علوم و معارف و هنرهای یک قوم دانسته است. (معین، 1360، ج2، ص2538) در تعاریف دیگری، به مجموعه علوم، دانش ها، هنر ها، افکار و عقاید، اخلاقیات، مقررات و قوانین (سعیدیان، 1378، ج4، ص3414)، آداب و رسوم و سایر آموخته ها و عاداتی که انسان به عنوان یک عضو از جامعه کسب می کند، یا الگوی اندیشه و رفتار گفته می شود و هویت فرهنگی یک ملت به سه عامل عمده بستگی دارد؛ عوامل تاریخی، عوامل زبانی، عوامل روان شناختی که می تواند شامل حفظ و اجرای مراسم ویژه مذهبی یک ملت باشد تعریف شده است. (همان) فرهنگ، مجموعه ارزش های مادی و معنوی جامعه بشری است که در جریان فعالیت های اجتماعی تاریخی آن ایجاد شده است، فعالیت خلاق انسان ها برای به وجود آوردن این ارزش ها و نحوه کسب و انتقال آن هاست که دارای دو جانب به هم پیوسته مادی و معنوی است، و فرهنگ مادی عبارت است از مجموعه وسائیل تولیدی، تکنیک، تجربه تولید و سایر ارزش های مادی که یک جامعه در هر مرحله از تکامل تاریخ خود در اختیار دارد. فرهنگ معنوی مجموعه دستاورد های جامعه را در همه زمینه های علم و هنر و اخلاق و فلسفه تشکیل می دهد. (شکیبا، ص291) در مقدمه اعلامیه هانی تنوع فرهنگی سال 2001 یونسکو، فرهنگ چنین تعریف شده است: «فرهنگ را باید مجموعه ای از خصیصه های مشخص معنوی، مادی، فکری و احساسی جامعه یا گروه اجتماعی تلقی کرد که دربردارنده هنر، ادبیات، شیوه های زندگی، روش های زندگی با هم، نظام های ارزشی، سنت ها و باورهاست» (فراهانی، 1386، ص80) مقصود ما از فرهنگ، مجموعه ارزش ها، رفتار های مبتنی بر آن ها و مبادی اعتقادی توجیه کننده آن ها است.

نیکوکاری: نیکوکاری یعنی کار خیر کردن، دستگیری، احسان. (دهخدا، 1341، ج42، ص1032) و احسان مصدر باب افعال به معنی نیکی کردن است. (قرشی، 1352، ج2، ص136) نیکوکار یعنی خیر خواه و محسن در مقابل بدکار و گنهکار. (دهخدا، 1341، ج42، ص1031). چنان که در بخش جغرافیای واژگانی در متن مقاله تبیین خواهد شد، دو واژه «احسان» و «انفاق» نزدیک ترین واژگان به مفهوم نیکوکاری هستند.

احسان: احسان به معنای انجام کار نیک، نیکی کردن به دیگران، و انجام شایسته کاری در شکل کامل آن است. علامه طباطبایی، واژه احسان را چنین تعریف می کند: نیکوکاری در حقیقت همان انجام دادن کار ها به طرز نیکو و شایسته است، شایستگی از جهت انجام عمل بر پایه ایمان به خداوند سبحان.[1] (طباطبایی، ج2، ص20) و طبرسی می گوید: «لفظ احسان در بر گیرنده تمام کار های خیر و پسندیده است و غالبا در بخشش مال و تلاش برای حل مشکلات دیگران استفاده می شود.» (طبرسی، 1365، ج6، ص585)

این واژه كه در فارسى به‌معناى خوبى، نيكوكارى، بخشش، انعام، افضال و … آمده (دهخدا، 1341، ج‌1، ص‌926)، مصدر باب افعال از ريشه «ح ـ س ـ ن» است. حُسن (مصدر و اسم مصدر) در مقابل سُوء و سَوء (بدى و بد شدن) (الفراهیدی، 1414ق، ص‌180؛ ابن فارس، 1404ق، ج‌2، ص‌58؛ مصطفوی، 1374، ج‌2، ص‌221‌ـ‌222، «حسن») و نيز قُبح (زشتى و زشت‌شدن) (ابن درید، ج‌1، ص‌535؛ ابن فارس، 1404ق، ج‌2، ص‌58؛ جوهری، ج‌5، ص‌2099، «حسن»)، به‌كار رفته و متناسب با موارد كاربرد در معناى اسم مصدرى آن، مفهوم زيبايی (فیروزآبادی، 1417ق، ج‌2، ص‌1563؛ زبیدی، 1414ق، ج‌18، ص‌140؛ الشرتونی، ج‌1، ص‌649، «حسن»)، خوبى، نيكى، شايستگى، مورد پسند و‌… را مى‌رساند. اين واژه و مشتقّاتى چون حَسَن، حَسَنَة، حَسَنَات، حُسنى، محسن و اَحسَن كه در قرآن نيز فراوان آمده است (نحل/16،67؛ بقره/2، 201؛ هود/11، 114؛ اعراف/7،137؛ نساء/4، 59)، در وصف آن دسته از امور دينى و دنيايى به‌كار مى‌رود (راغب اصفهانی، ص‌236‌ـ‌237؛ ابن منظور، ج‌3، ص‌178‌ـ‌179؛ مصطفوی، 1374، ج‌2، ص‌221‌ـ‌222، «حسن») که به ‌سبب داشتن گونه‌اى از زيبايى عقلى، عاطفى، حسّى و ‌… مى‌تواند با برانگيختن احساس خوشى، رضايت، زيبايى و تحسين در انسان، او را به خود جذب كند (راغب اصفهانی، ص236؛ فیروزآبادی، ج2، ص‌67‌).

واژه احسان در مقابل إساءة بوده (إسراء: 7؛ نجم: 31؛ ابن فارس، 1404ق، ج‌2، ص‌58؛ فیروزآبادی، 1417ق، ج‌2، ص‌1564؛ ابن منظور، ج‌3، ص‌179، «حسن») و دو گونه كاربرد دارد: با حرف إلى كه بيش‌تر با آن به‌كار مى‌رود و نيز با حرف لام و باء به‌معناى نيكى و خوبى كردن به كسى و بدون حرف اضافه، مفهوم كار نيكو كردن و نيز انجام دادن نيكو و شايسته يك كار در شكل كامل آن را مى‌رساند (جوهری، ج‌5، ص‌2099؛ ابن منظور، ج‌3، ص‌178‌ـ‌179؛ الفیومی، 1347ق، ص‌136).

حوزه معنایی احسان، در قرآن، احادیث و فرهنگ اسلامی: در قرآن کریم، ریشه «ح س ن» در مجموع، در 177 آیه (نرم افزار جامع التفاسیر2)، و در صِیَغ مشتق باب افعال (احسان)، بنا بر شماره نمودِ مقاله دائرة المعارف قرآن 71 بار در 66 آيه از 28 سوره، و بنا بر شمارش معجم المفهرس 51 مورد (عبدالباقی، 1364، ص204 و 205)، به کار رفته است. قرآن پژوهان كوشيده‌اند تا تعريف واحدى از احسان ارائه كنند، امّا بيش‌تر تعاريف به ‌سبب گستردگى مصاديق و عناصر دخيل در مفهوم احسان و نيز عدم تفكيك كامل بين كاربردهاى متفاوت آن، جامعيت لازم را ندارد. تعاريفى چون، رساندن نفع نيكو و شايسته ستايش به ديگری (الطوسی، ج‌2، ص‌153 و ج‌4، ص‌426 و ج‌6‌، ص‌189)، كارى كه از سر آگاهى و به شكل شايسته انجام پذيرد (طبرسی، 1365، ج‌1، ص‌248)، و نيز انجام كارى به شكل نيكو و با انگيزه خدايى و رساندن خير يا سودى به ديگرى بدون چشم داشت هرگونه پاداش و جبران كردنی (طباطبایی، ج‌4، ص‌20 و ج‌12، ص‌332) از اين قبيلند (آلوسی، 1417ق، مج9، ج‌16، ص48).

مطالعه و تأمّل در آيات نشان مى‌دهد كه احسان، مفهومى انتزاعى، و جامع هر گونه خير و نيكى است (طبری، 1415ق، مج‌8‌، ج‌14، ص‌214؛ طبرسی، 1365، ج‌6‌، ص‌586؛ الشرباصی، 1407ق، ج‌1، ص‌43) واژه احسان به معانی انجام دادن كار نيك، نيكى كردن به ديگران، و انجام دادن شايسته كارى در شكل كامل‌آن در قرآن به‌كار رفته است.

نکته مهم این که اگر چه حُسن احسان، عقلى است و از راه سيره عقلا تأييد مى‌شود (راوندی، 1405ق، ج‌1، ص‌213؛ السبزواری، 1357، ج‌1، ص‌314؛ طباطبایی، ج‌1، ص‌95)، اما قرآن، واژه احسان را كه بيش‌تر در قلمرو روابط انسانى كاربرد داشته به حوزه معنايى نسبتاً جديدى آورده است. از‌جمله پاره‌اى از مصاديق احسان در حوزه ارتباط انسان با خدا، دين و پيامبر (ص) مى‌تواند از اين قبيل باشد. همچنین احسان به ‌صورت يكى از مفاهيم بنيادين و پر‌دامنه قرآن، هر چند بيش از همه در گستره اخلاق به‌كار رفته است، امّا قلمرو معناى قرآنى آن، افزون بر چارچوب كلّى اعتقادى، با ترسيم نظامى از ارزش‌هاى اساسى اسلام كه در هم تنيده و تفكيك‌ناپذيرند، شاكله عاطفى، رفتارى و گفتارى مؤمنان را در حوزه‌هاى گوناگون ارتباط با خدا (بقره: 58؛ آل‌عمران: 148)، خود (اسراء: 7)، ديگران (بقره: 83 و 195؛ آل‌عمران: 4)، دين (انعام: 84؛ توبه: 91) و بيگانگان (مائده: 13) به تصوير مى‌كشد. توجه به تصوير جنبه‌هاى گوناگون شخصيّت شمارى از انبيا و معرّفى آنان در جمع محسنان مى‌تواند دليل ديگرى بر توسعه قلمرو معنايى ياد‌شده باشد (يوسف: 56؛ قصص: 14؛ صافات: 80). از مجموع آيات برمى‌آيد كه عناصر مهمّى چون ايمان، انگيزه و نيّت‌الهى (حُسن فاعلى)، نيك بودن ذاتى يك كار (حُسن فعلى)، شكل شايسته انجام (هيأت صدور)، رساندن خير و خوبى به ديگرى، در مفهوم احسان دخيلند.

ناگفته نماند که احسان، معنای دیگری نیز دارد. رینهارت دوزی در کتاب خود به این معنا پرداخته و می گوید: احسان به معنای اقتدار، توانایی، و محکم کاری است و مانند کلمه فرانسوی «Savoir» به معنای قدرت و توانایی و مهارت در انجام چیزی است. در کلیله و دمنه نیز به همین معنا استعمال شده است.[2] (دوزی، 2011م، ج3، ص173) احسان، در برخی از احادیث نیز به همین معنا است که البته از معنای مورد مطالعه ما در نوشتار حاضر خارج است. مانند «قیمة کل امرئ ما یحسنه»[3] (شریف الرضی، 1414ق، ص482، حکمت 81)

راغب اصفهانی، احسان و عدالت را با هم مقایسه نموده و می نویسد: «احسان از عدالت ارزشمند تر و والاتر است. به این دلیل که عدل یعنی اداء کردن آنچه بر عهده انسان است و گرفتن آنچه که حق او است ولی احسان آن است که انسان بیش از آنچه بر عهده دارد بپردازد و کم تر از آنچه حق او است بگیرد.» (راغب اصفهانی، ص118)

انفاق: انفاق به معنای بخشیدن مال یا چیزی دیگر در راه خدا است. اين واژه از ريشه «ن ـ ف ـ ق» به معناى كم شدن، نابود شدن، هزينه كردن، مخفى كردن و پوشاندن است (ابن منظور، ج14، ص242؛ فیروزآبادی، 1417ق، ج 2، ص 1227؛ ابن فارس، 1404ق، ج 5 ، ص 454، «نفق) در كاربرد رايج قرآن كريم و متون دينى، انفاق اصطلاحاً به اعطاى مال يا چيزى ديگر در راه خدا به فقيران و ديگر راههاى مورد نياز گفته مى‌شود (التعريفات، ج 1، ص 53 ؛ التوقيف، ج 1، ص 100؛ فرهنگ معارف اسلامى، ج 1، ص 323) به نوشته راغب (راغب اصفهانی، ص 819 ، «نفق») انفاق از آن رو به بخشيدن مال اطلاق مى‌شود كه با بخشش، به ظاهر مال فنا و زوال مى‌يابد. به نظر برخى واژه‌شناسان (الفروق اللغويه، ص 82 ـ 83) انفاق با «اعطا» ازآن جهت متفاوت است كه در انفاق همواره مالكيت شىء انفاق شده منتقل مى‌شود؛ ولى در اعطا لزوماً چنين نيست، ازاين‌رو اسناد انفاق را به خداوند مجازى و آن را در آيه «يُنفِقُ كَيفَ يَشاء» (مائده، 64) به معناى رساندن رزق به بندگان دانسته‌اند (تفسير قرطبى، ج 6 ، ص 155). افزون بر واژه «نفق» و مشتقات آن كه بيش از 70 بار و غالباً به معناى اصطلاحى آن در قرآن آمده، قرآن با واژگان و تعابيرى ديگر نيز به اين موضوع اشاره كرده است؛ مانند: صدقه يا صدقات (بقره، 263، 264، 271؛ توبه، 79)، زكات با مشتقات آن (مائده،55)، اعطاء (ليل، 5)، ايتاء (احكام القرآن، ج 2، ص 642) (بقره، 177؛ نور، 22)، جهاد كردن با مال (توبه، 41)، قرض الحسنه دادن به خداوند (بقره، 245؛ حديد، 11، 18 …)، اطعام (بلد، 14؛ انسان، 8)، رزق (نساء، 8)؛ همچنين آيات مربوط به پاره‌اى تكاليف مالى، مانند پرداختن زكات (بقره، 43، 83 …) يا كفاره (مائده، 89 ، 95) را مى‌توان از مصاديق انفاق (به معناى عام آن) دانست. البته در مواردى معدود، مراد از واژه انفاق در قرآن مفهومى جز معناى اصطلاحى دانسته شده است (فیروزآبادی، ج 5 ، ص 106).

جمع بندی: از جمع بندی معانی لغوی و تفاسیری که برای نیکوکاری گفته شد می توان نتیجه گرفت که ارتباط بسیار نزدیکی بین دو معنای آن وجود دارد خصوصا که لغت شناسان واژه نیکوکار را که صفت فاعلی برای مصدر نیکوکاری است در مقابل بدکار و گنهکار دانسته اند و واضح است که گنهکار کسی است که بر خلاف مسیر بندگی خداوند قدم بردارد و اعمالش بر پایه ایمان به خدا نباشد. بنا بر این بعید نیست که بگوییم در قرآن کریم و احادیث معصومین اصطلاح خاصی غیر از همان معنای لغوی و متفاهم عرفی برای نیکوکاری وجود ندارد. لذا مقصود از فرهنگ نیکوکاری در این نوشتار، مجموعه آداب و رسوم، علوم و معارف و دستورات در خصوص نیکوکاری و امور خیر از منظر قران و حدیث و به تعبیر دیگر سنت حسنه نیکوکاری است که شریعت مقدس اسلام مبانی فکری، اعتقادی و اخلاقی آن را مشخص کرده است.

• پرسش پژوهش: پرسش اصلی این پژوهش این بوده است که «مدل جامع تربیت نیکوکارانه بر اساس منابع اسلامی چیست و برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران، چه نسبتی با آن برقرار کرده است؟»
• فرضیه: پژوهش ما از نوع پژوهش های اکتشافی است. بر خلاف پژوهش های تأییدی که فرضیه ای مطرح و در طول تحقیق تأیید یا رد می شود، در پژوهش های اکتشافی نظریه ها، بدون وساطت فرضیه ها، مستقیما با استفاده از داده ها کشف می گردد. اما فرض کلی پژوهش ما بر این است که مدل مفهومی کامل و غنی از متون دینی قابل استخراج و بهره برداری است.
• پیشینه: تا آن جا که ما جست و جو کرده ایم در خصوص موضوع این مقاله، تألیف مستقلی وجود ندارد، کارهای مرتبط را می توان در دو بخش کار های مربوط به فرهنگ نیکوکاری، و اسناد مربوط به برنامه درسی ملی و پژوهش های مرتبط با آن یافت. بعضی از بخش های فرعی تر و به ویژه برخی مصادیق نیکوکاری به عنوان کتاب یا فصل یا بخشی از کتب و مقالات اخلاقی مورد بحث واقع شده است.

آیات و روایات، در مواضع بی شماری سخن از مسائل اخلاقی و اجتماعی به میان آورده اند که بالطبع وادی تاریخی، اجتماعی و علمی را نیز متأثر نموده است. نیکوکاری یکی از مفاهیم محوری حوزه اخلاق است که در گذر زمان مورد توجه اهل قلم بوده و هر کدام به سلیقه خود برخی از عناوین آن را زیر ذره بین کنکاش و تحقیق قرار داده و به جامعه معرف نموده اند. مفهوم احسان، تصوير ارزش و جايگاه آن در نظام فكرى و ارزشى اسلام، در كنار بيان و تحليل مصاديق و پى‌آمدهاى گوناگون روانى، اخلاقى، عرفانى، فردى، اجتماعى، اقتصادى، فرهنگى و آخرتى آن، حوزه بسيار گسترده‌اى از احاديث شيعه[4] و سنّی[5] را در بر گرفته، و نيز مباحث تفسيرى فریقین[6]، اخلاقى[7]، عرفانی[8] و كلامی[9] آنان را تشكيل داده و در زبان و ادبيّات آنان نيز اعمّ از فارسی[10] و عربى بازتاب گسترده‌اى يافته است. استناد به آيات و روايات مربوط به احسان براى استنباط احكام فقهى، در ابواب گوناگونى چون بيع، نكاح، طلاق، جهاد، ضمان و قصاص به شكل گسترده در منابع فقهی شيعه[11] و اهل ‌سنّت[12] صورت گرفته است. همچنین قاعده احسان از قواعد مسلم فقهى و مبتنى بر آيات 92‌ و 93 سوره توبه است كه كاربرد فراوانى در ابواب گوناگون فقهى دارد. این قاعده رافع مسؤولیت مدنی فرد در اتلافی است که در فرایند احسان به دیگری وارد می کند.[13]

در واقع، دانشمندان اسلامی، در کتب روایی و یا اخلاقی و یا تفسیری خود ضمن جمع آوری گنجینه های ارزشمند تراث اسلامی، به کنکاش پیرامون مباحث گوناگون اخلاقی و معرفی اعمال نیک و پسندیده و تحقیق و بررسی درباره آن پرداخته اند که در ذیل به برخی از آن ها اشاره می نماییم:

در میان جوامع روایی بهترین دسته بندی و ارائه مربوط به کتاب کافی، و از آن سامان یافته تر، کتاب وافی مرحوم فیض است.

کلینی در کتاب اصول کافی احادیث بسیاری درباره صله رحم (کلینی، 1405ق، ج2، ص150)، احسان به والدین (همان، ص157)، ادخال سرور در قلب مؤمن (همان، ص188)، اطعام کردن (همان، ص200)، اصلاح بین مردم (همان، ص209)، و در کتاب فروع کافی روایاتی پیرامون مهمان نوازی (همان، ج6، ص285)، و انفاق (همان، ص2-22) آورده است.

مرحوم فیض نیز در جلد دهم وافی (ص361-578)، عناوین ذیل را مطرح، و احادیث فراوانی ذیل آن ها دسته بندی می نماید: فضل صلة الإمام و الذرية المطهرة و شيعتهم ع، أبواب سائر أصناف الإنفاق و المعروف و حقوقهما، الآيات‏، جملة ما يجب في المال من الحقوق، الحق المعلوم‏، حق الحصاد و الجداد، فضل الصدقة، ما يلحق بالصدقة، فضل صدقة السر، مصرف الصدقة، الإيثار على النفس‏، آداب الإعطاء، كراهية السؤال و أدبه‏، التوسيع على العيال و تقديمه على الصدقة، من يلزم نفقته‏، المعروف و فضله‏، أدب المعروف‏، القرض‏، إنظار المعسر و التحليل‏، مئونة النعم و احتمالها، الجود و البخل‏، فضل القصد بين الإسراف و التقتير، فضل إطعام الطعام‏، فضل سقي الماء، أحكام الصدقات‏، الهبة و النحلة، السكنى و العمرى و الرقبى و الحبيس‏، الوقف‏، صدقات النبي و فاطمة و الأئمة ع و وصاياهم‏، النوادر.

اما در مورد سایر جوامع باید گفت پراکندگی ابواب مرتبط در بحار، آن را سخت یاب تر کرده و جوامعی چون وسائل الشیعة و جامع احادیث الشیعة توجه خود را به فقط به ابواب، عناوین و روایات مطروحه در فقه معطوف نموده اند.

از میان سایر کتب و مجموعه های روایی می توان به کتاب سلیم بن قیس هلالی اشاره کرد که اکنون به نام «اسرار آل محمد» ترجمه و منتشر شده، و در زمینه صله رحم، یتیم نوازی، و نیکی به دیگران روایاتی را نقل کرده است (الهلالی، ص640 –642) حسن بن علی بن شعبه در کتاب تحف العقول، احادیثی پیرامون پاداش رفع حوائج مردم (الحرانی، ص52)، صله رحم (همان، ص57)، صدقه دادن (همان، ص105)، اصلاح بین مردم (همان، ص194)، احسان به والدین، (همان، ص269)ذکر کرده است. شیخ مفید در کتاب امالی، احادیثی راجع به صله رحم (مفید، 1365، ص21) و اصلاح بین مردم (همان، ص22)، و در کتاب اختصاص، روایاتی در باب رفع مشکلات دیگران (مفید، 1418 ق، ص26)، انفاق نمودن (همان، ص214)، سخاوت (همان، ص252)، اطعام (همان، ص253)، و ادخال سرور در قلب مؤمن (همان، ص262) نقل نموده است.

از میان کتب اخلاقی، کلامی، تفسیری نیز به این موارد اشاره می نماییم:

غزالی در کتاب احیاء علوم الدین از سخاوت (ج7، ص101)، هدیه دادن (همان، ص103)، صدقه دادن (ج8، ص161)، نیکی به یتیم (همان، ص30)، مهمان نوازی (همان، ص78) سخن گفته و طبرسی در کتاب مکارم الاخلاق پیرامون اطعام (ص134)، صدقه دادن (همان)، و آداب عیادت مریض (ص357) مطالبی آورده است.

خواجه نصیرالدین طوسی در کتاب اخلاق ناصری درباره نیکی به پدر و مادر نوشته (ص211) و دیلمی در کتاب ارشاد القلوب الی الصواب، پیرامون عیادت مریض (ص43) و سخاوت (ص136) مطالبی بیان کرده است.

مرحوم ملا محمد مهدی نراقی، از مباحث «دنیا دوستی»، «مال دوستی»، «غنا»، «حرص»، «طمع»، «بخل»، وارد بحث «سخاوت» می شود و «معرفت بذل و بخشش واجب»، «ایثار»، مباحث مربوط به «انفاقات واجب» شده، ضمن آن سه بحث «زکات»، «خمس» و «نفقه بر عائله» را مطرح، و سپس به «انفاق های مستحب» می پردازد که طیّ آن، «صدقه مستحب»، «هدیه»، «میهمانی و مهمان داری»، «شاد نمودن دیگران»، «حق معلوم»، «حق حصاد و افزونی چیزی»، «قرض دادن»، «مهلت دادن به تنگدست و حلال کردن او»، «بذل پوشاک و مسکن و مانند این ها»، «آنچه برای حفظ آبرو و نفس بذل می شود»، «آنچه در مورد منافع عمومی خرج می شود»، و «فرق بین انفاق و بر و معروف» را بحث می کند. مجموعه این مباحث، که فقط یکی از بحث های اجتماعی کتاب ایشان است، حدود 200 صفحه از ترجمه این کتاب (ج2، ص 24 – 219) را به خود اختصاص داده که به خوبی سطح توجه اخلاق اسلامی به حوزه مسائل اجتماعی را نشان می دهد.

مرحوم ملا احمد نراقی نیز حدود 120 صفحه از کتاب معراج السعادة (ص 323 – 441) را به همان مباحث مربوط به نیکوکاری، که پدر در جامع السعادات بدان پرداخته بودند اختصاص داده و در عین اختصار، مباحثی دیگر را نیز بدان افزوده اند. عناوینی همچون «چگونگی مصرف مال»، «رفع نیاز دیگران»، «اعانت مسلمین»، «دفع شر اشرار»، «ساختن مسجد، مدرسه و پل»، «محبت دنیای دنیه»، «حقیقت دنیا فی نفسه»، و «فقر و غنا و حالت های آن ها»، «مذمت مال و مالداری»، «مفاسد مال»، طرق رهایی از مفاسد مال»، «ظلم»، «عدالت»، «ترک اعانت مسلمین و عدم اهتمام در امور ایشان»، «قضای حوائج مسلمین»، «فضیلت و ثواب آشتی و الفت»، «صله رحم»، «احسان به والدین»، «طول امل و اسباب آن»، «شکر»، «عفو و بخشش»، «خوش خلقی» و … در این قسمت کتاب ایشان به چشم می خورد. ایشان در انتهای این بخش وارد بحث مال حرام و حلال و مشتبه و درجات آن ها می شوند.

مرحوم شبر، در کتاب اخلاق خود، باب هشتم را به نام اسرار زکات و احسان نام نهاده و در آن مطالب نغزی ذکر کرده است. (ص107 – 112) شهید دستغیب در کتاب قلب سلیم راجع به یتیم نوازی (دستغیب، ص355)، نیکوکاری (همان، 441) و اصلاح ذات البین (همان، 670) مباحثی ذکر کرده اند. همچنین بانو امین اصفهانی در کتاب اخلاق و راه سعادت در خصوص احسان و نیکوکاری (اصفهانی، ص265)

شهید مطهری نیز در کتب متعددی به مباحث نیکوکاری پرداخته اند. از جمله در کتاب «تعلیم و تربیت در اسلام»، بحث «محبت»، «توسعه خودی»، «انسان دوستی»، «وجدان عمومی»، «احسان به کافر»، در کتاب «انسان کامل»، (مجموعه آثار، ج23، ص290) بحث های «دعوت قرآن به احسان و ایثار»، «عواطف انسانی در غرب»، «تقدم عدالت بر احسان»، «اشکالات مکتب محبت»، «خدمت به خلق، مقدمه ایمان»، و در مجموعه آشنایی با قرآن، در تفسیر سوره بقره به مباحثی چون «فلسفه انفاق» (همان، ج26، ص124 –  126) و در تفسیر سوره معارج به مباحثی چون «استمرار در انفاق مالی» و آثار تربیتی آن، «فرق سائل و محروم» (همان، ج27، ص712-718) و در مقاله «عدالت از نظر علی علیه السلام» به مقایسه دو مفهوم جود و عدل از دیدگاه اخلاق فردی و اجتماعی، فرق جود با احسان، و فلسفه اجتماعی عدالت پرداخته (همان، ج25، ص224 – 230) و کتاب فلسفه اخلاق ایشان نیز از این جهت قابل توجه است.

و علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، در جاهای متعددی و به عنوان نمونه در زمینه احسان به والدین (ج13، ص79)، صله رحم (ج4، ص138)، انفاق (ج2، ص383)، یتیم نوازی (ج7، ص375)، تعاون و همیاری (ج5، ص163) مباحث ارزشمندی ارائه نموده اند.

و امام خمینی در کتاب اربعین حدیث درباره صدقه دادن (خمینی، ص147) راوایات و مطالبی ارزشمند ذکر نموده اند.

همچنین از کتب جدید در این باب، کتاب «مقدمه ای بر خدمات اجتماعی در اسلام»، نوشته آقای محمد زاهدی اصل است. این اثر به عنوان منبع درسی برای اولین بار در سال 1371 توسط دانشگاه علامه طباطبایی به چاپ رسید و اخیرا با بازنگری کلی نسبت به محتوای کتاب و اصلاحاتی در شکل و محتوا منتشر شده است. این، موضوع خدمات اجتماعی را با تکیه بر متون اسلامی و سایر آثار موجود در این حوزه در پنج فصل و یک مقدمه اصلی شامل مفهوم خدمات اجتماعی، بنیان فلسفی خدمات اجتماعی، تکافل اجتماعی، بودجه های خدمات اجتماعی و سازمان های خدمان تاجتماعی مطرح می کند. مستندات اصلی کتاب، قرآن، سنت و سایر منابع اسلامی، اعم از قدیم و جدید بوده، ولی به ضرورت از سایر سند ها نیز استفاده شده است.

همچنین می توان به کتاب های «مقدمه ای بر خدمات اجتماعی در اسلام»، نوشته آقای محمد زاهدی اصل که به عنوان منبع درسی توسط دانشگاه علامه طباطبایی به چاپ رسید، «انفاق و کمک های بین المللی»، که مجموعه مقالاتی است که توسط کاووس سید امامی گرد آوری شده، «انفاق و صدقه در اسلام»، کار زین العابدین احمدی و حسنعلی احمدی، «سبک زندگی اقتصادی»، نوشته داوود عارفی و از کتب عربی می توان به «الاحسان فی القرآن الکریم»، اثر عبد الله احمد حسین الزیوت، و «الاحسان فی دین الاسلام»، نوشته نوح مصطفی الفقیر، اشاره نمود.

نوزده مقاله علمی پژوهشی نیز در باب یا مرتبط با مفهوم شناسی احسان نوشته شده که در کار ما مورد توجه بوده و در بخش کتابنامه ذکر شده اند.

همچنین جست و جوی ما نشان داد که رهبران انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی و حضرت امام خامنه ای در ده ها سخنرانی خود از موضع حاکم و عالم اسلامی به مسأله نیکوکاری پرداخته اند که خود گنجینه ای ارزشمند و حاوی نکات ظریف و اساسی بوده، و لازم است موضوع یک پژوهش مستقل قرار گیرد.

 

 

 

2. روش شناسی و گزارش مراحل پژوهش
   • در علوم اجتماعی، مدل با بیان عناصر، اجزا و روابط منطقی میان مفاهیم موجود در یک پدیده به نظم‏ بخشی و ساده سازی واقعیت اجتماعی می پردازد. اثربخشی بک مدل وابسته به قدرت نظم دهی، هماهنگی با واقعیت، کاربردی بودن، قدرت تبین و تشریح و پیش بینی پدیده هاست (گودرزی و رودی، 1390).
   • هدف از پژوهش حاضر در مرحله اول، طراحی مدلی است که با بیان مفاهیم و روابط میان آنها بتواند مقوله تربیت نیکوکارانه را مفهوم سازی نماید. لذا پژوهش حاضر در بخش اول خود از حیث رویکرد استقرایی و از حیث هدف، اکتشافی می باشد. برای دستیابی به این منظور استراتژی مفهوم سازی تئوری بنیادی بر گزیده می شود. استراتژی تئوری مفهوم سازی بنیادی با هدف گردآوری داده های بدون سوگیری، مجموعه ای از رویه های فنی را مورد استفاده قرار می دهد. چون این استراتژی نوعی پژوهش کیفی است، مساله پژوهش دقیقا در قالب متغیرهای مستقل و وابسته بیان نمی شود، بلکه فقط سوال اصلی پژوهش مطرح می گردد. محورهای کلیدی در این استراتژی کدها[14]، مفاهیم[15] و مقوله ها[16] هستند (دانایی فرد، 1384). این مراحل در روش های پیشین پژوهش، دارای سابقه است؛ دسته بندی، تیتر زنی و طبقه بندی مفاهیم در مرحله استخراج سؤالات باز در پژوهش های میدانی متداول بوده است (رفیع پور، 1360، ص393-397).
   • در این پژوهش، پس از گردآوری داده­ها که براساس کلیدواژه­ها، و نیز مفاهیم کلیدی، از متون آیات و روایات به دست آمده است، عبارت های مورد نظر دسته بندی شده و از هر عبارت مفهوم یا مفاهیم کلیدی آن عبارت استنتاج می­شود. عبارت کوتاه توصیف کننده یک «کد» نامیده می شود (دانایی فرد، 1384) که ما آن ها را «نمایه» و این مرحله را که به آن «کدگذاری نکات کلیدی» گفته می شود، «نمایه زنی» می نامیم.[17] در گام بعدی کد ها یا نمایه های حاصل، تحلیل و آن دسته از کدها که با یکدیگر موضوع مشترکی دارند، گروه بندی می شوند. این موضوع مشترک تحت عنوان «مفهوم» شناخته می شود. پس از احصای مفاهیم، مفاهیم مشترک در کنار یکدیگر تشکیل یک «مقوله» را می دهند که دارای مفاهیم کلان و انتزاعی­تر­ هستند. شکل گیری مفاهیم و مقوله ها در نهایت به ظهور تئوری منجر می شود. این تئوری می تواند در قالب یک مدل و متشکل از روابط ساده و یا چندگانه نمایش داده شود. (دانایی فرد، 1384؛ پورسعید و شامحمدی، 1391).
   • امکانات و محدودیت های روش داده بنیاد: رویکرد اکتشافی و اتکا به داده ها به جای پیش فرض ها، جمع آوری بسیار گسترده داده ها، نظم مطالعاتی در مراحل پژوهش، حرکت از داده ها به کد های باز، مفاهیم، مقوله ها و نظریه یا مدل مفهومی، از نقاط قوت نظریه زمینه ای است. اما محدودیت هایی هم وجود دارد؛ این که چگونه کدگذاری صورت پذیرد مساله ای قابل مناقشه است و به نظر می رسد خبرگی محقق در این امر دخالت زیادی دارد. روند ارتباط دادن خرده مفاهیم به یک مفهوم نیز جریان پیچیده­ای از تفکر استقرایی و قیاسی است که متضمن مراحل مختلف است. کدگذاری محوری مانند کدگذاری کلیدی، از راه مقایسه­ها و طرح پرسش­ها صورت می­گیرد. این کار مستلزم صرف وقت و حوصله بسیار است، چرا که در ابتدا ارتباط بین آنها چندان آشکار نیست و صرفا انبوهی از داده های خام کمتر مرتبط مشاهده می شوند (مهرابی و همکاران، 1390؛ پورسعید و شامحمدی، 1389). همچنین کیفیت مرحله مقوله بندی نیز به میزان تعقل و اجتهاد محقق یا محققین مرتبط است. محقق باید کوشش نماید تا مقوله­های مستخرج شده برای مخاطبین منجر به تصدیق شود (پورسعید و شامحمدی، 1389). مدل سازی مرحله ای است که ماهیتاً با مراحل قبلی تفاوت دارد؛ چرا که احتمالا نیاز به تفکر، خلاقیت و خبرگی ویژه و متفاوتی دارد. نکته بعد این که عدم اتکا به پیش فرض ها و تکیه صرف بر داده ها در تولید مفهوم و نظریه، اگر چه مورد مناقشاتی قرار گرفت، اما در پژوهش های اسلامی، با توجه به در اختیار داشتن داده های برگرفته از متون وحیانی، تبدیل به نقطه قوت این روش می شود. آخرین نکته این که با توجه به سه ویژگی گستردگی، عمق و پیچیدگی معارف اسلامی و متون آن، ما در حوزه مطالعات دینی، «اشباع نظری» مقید به قید اطلاق را غالبا معنا دار نمی دانیم. چگونه این را بپذیریم در حالی که انس با قرآن و روایات، در هر روز و هر لحظه دریچه هایی جدید از معرفت را به روی پژوهشگران می گشاید و این سیر تا ما لا نهایة له ادامه دارد. این مطلب و از سوی دیگر، نیاز و مأموریت ما به فکر، تدبر و استنباط، لزوم فحص از ادله را مقید به دو حدّ وسع (امکان) و احتمال عقلایی (لزوم جست و جوی مظانّ بحث) و عدم اخلال در فرآیند پژوهش و استنباط می نماید، فلذا احتمالا مفهوم «کفایت نظری» معقول تر است. این پژوهش اگر چه به مراتب از نمونه های مشابه کامل تر است،[18] اما با تواضع تمام و اذعان به کاستی ها در محضر قرآن و اهل بیت ارائه می گردد. در تحقیق ما، کار تهیه الگوی مفهومی، و به ویژه مراحل کشف منظومه واژگان و مفاهیم، جمع آوری و نمایه زنی آیات و روایات، و سازماندهی مفاهیم به دست آمده، با توجه به گستردگی منابع و تعداد بالای آیات و روایات جمع آوری شده، حدود چهار هفته زمان برد.

نمودار مسیر استخراج مقوله «تغییر نگرش» به عنوان یک نمونه، چنین است:

در این نمودار، از معانی مستخرج از آیات و روایات (کد ها یا نمایه ها)، سه نگرش مفهومی جدید در مورد خدا و صفات و افعال او، اموال و دارایی ها، و معنای نیکوکاری به وجود می آید که به همین ترتیب بر یکدیگر نیز تأثیر گذار هستند، مجموع این ها با عنوان «تغییر نگرش» مقوله بندی و در مدل، در قسمت « عوامل مؤثر» مفصل بندی شده اند.

• قلمرو موضوع: فرهنگ اسلامی نوع دوستی و نیکوکاری، جنبه های تربیت اسلامی در آن، و این مضمون در برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران موضوع مورد مطالعه ماست. ترجیح آن است که هر مقاله ای تنها در پی حل یک مسأله باشد (قراملکی، 1391، ص198) لکن از آن جا که مدل قابل اتکایی در دست نبود، بخش عمده کار، مصروف تهیه آن شد و مقاله در حقیقت، مندمج از دو فاز (مرحله) است.
• حوزه (میدان) معنا شناختی: جست و جوی وسیع واژگان مرتبط و تلاش در جهت انکشاف حوزه (میدان) معنا شناختی، طوری که اگر همه این کلمات با هم به عنوان یک کل در نظر گرفته شود، در برابر ما به صورت یک دستگاه سازماندار تشکیل شده از عناصر مستقل و یک شبکه همبستگی معنا شناختی در می آید (ایزوتسو، 1381، ص23 و 24)، ایزوتسو، در فصل سوم از بخش اول کتاب خود، هفت مورد را که ساخت معنای واژه ای را می توان از آیه یا آیاتی که در آن ها آمده است دریافت، ذکر می کند و بدین طریق روش کار و معیار های تحقیق خود را معرفی می کند. این هفت مورد عبارتند از: 1- تعریف بافتی یا تعریف متنی، یعنی واژه ای در آیه ای می آید و آنگاه عبارتی آن را توصیف یا تعریف می کند؛ 2- مواردی که واژه ای همراه با مترادف هایش در آیه ای می آید؛ 3- مواردی که معنی واژه ای از واژه متضاد آن معلوم می شود؛ 4- جایی که معنی واژه ای را صورت منفی آن واژه روشن می کند؛ 5- مواردی که تقارن الفاظ با یکدیگر یک گروه یا ترکیب یا حوزه معنایی را به وجود می آورد؛ 6- ترادف عبارات، یعنی واژه هایی در یک بافت واحد می آید و بدین طریق میان آن ها ارتباط معنایی ایجاد می شود؛ 7- به کار رفتن واژه ای در بافت غیر دینی، که معنی غیر دینی آن واژه را معلوم می کند. (ایزوتسو، 1381، ص 44 – 50) این دسته بندی واژگان بر حسب نوع ارتباط با واژه هسته ای، و همچنین توجه به بافت و بافتار، ویژگیی بوده است که در قسمت توضیح درباره «واحد تحلیل» آن را توضیح داده ایم.
• جهت گيري بنيادي-کاربردی: پژوهش در جهت استخراج مؤلفه ها و مدل تربیت نیکوکارانه، و بررسی کاربردی استفاده از آن در برنامه درسی ملی است.
• رويکرد استقرايي- قیاسی: تلاش خواهيم کرد در فاز اول با استفاده از داده‌هاي جزيي، به يک مدل جامع دست يابيم و در مرحله دوم با بهره گیری از مدل اقدام به بررسی سند برنامه درسی ملی خواهیم نمود.
• موانع و محدودیت های پژوهش: از موانع مربوط به تحقیق و محقق، می توان به حجم وسیع کار و کوتاه بودن زمان در اختیار محقق اشاره کرد. مطالعات اسلامی فراگیر، اغلب وقت‌گیر است و گاه به حجم عظیمی از داده‌ها منجر می‌شود، که خلاصه کردن آن، بسیار دشوار است. از سوی دیگر، همین حجم عظیم، به اجزای نیازمند اجتهاد تقسیم می شوند که طی مراحل آن، حساس و زمان بر است.
• مراحل: مراحل این پژوهش که در حدود پنج هفته به طول انجامید، به صورت ساده سازی شده بدین شرح اند:

	مراحل پژوهش
1.	تهیه فهرست واژگان، دسته بندی آن ها، انتخاب واژه کانونی.
2.	فیش برداری از فراز های قرآنی و روایات موضوع.
3.	نمایه زنی آیات و روایات.
4.	بازبینی نمایه ها و استخراج عناصر مورد نیاز از آن ها.
5.	دسته بندی عناصر در پنج مقوله ابعاد، عوامل مؤثر، متغیر های زمینه ساز، متغیر های بازدارنده، نتایج و پیامد ها.
6.	کشف ارتباط عناصر درون هر مقوله، مفصل بندی بین آن ها و گزینش واژه ای جامع برای رأس هر هرم.
7.	چینش این کلید واژه ها در کنار یکدیگر و حک و اصلاح آن ها تا زمانی که با حفظ تناسب و هم نوایی با یکدیگر، محتوای مقوله را در بر بگیرند و آن را به نحو متعادل پشتیبانی کنند.
8.	طراحی و نمایان شدن مدل صوری.
9.	تهیه منابع برنامه درسی ملی، از جمله متن سند، متن سند تحول بنیادین، اسناد پشتیبان، معرفی برنامه درسی ملی، روند تدوین برنامه درسی ملی، بازبینی و گزینش منابع مورد استفاده.
10.	مطالعه منابع اصلی به ویژه متن برنامه درسی ملی و نمایه زنی و یادداشت برداری.
11.	تحلیل مقایسه ای با استفاده از یادداشت ها و نمایه ها، و مدل جامع تربیت نیکوکارانه.

• ترسیم جغرافیای واژگانی؛ کشف شبکه واژگانی و تهیه فهرست کامل و دسته بندی نوع ارتباط آن ها با مفهوم نیکوکاری: با مرور بسیار گسترده ای که در آیات، روایات، لغت، و … داشتم، مجموعه بزرگی از واژگان و مفاهیم اولیه منکشف شد که در چند بخش اصلی قابل دسته بندی بود. این دسته ها عبارتند از: تقابل مفهومی، تقابل مصداقی، همپوشانی و همسایگی مفهومی، ارتباط و حساسیت مفهومی، مصادیق، و موارد. در ذیل دسته ها را مشاهده می نمایید:

شبکه واژگانی نیکوکاری در قرآن و روایات

·         تقابل مفهومی: اسائه، نفاق (مقابل اعمّ مفهوم صدقه در بسیاری از موارد قرآنی)، شرّ، منکر، بخل، شُحّ، حرص، تکاثر، فجور، ظلم، افساد، عقوق، قطع، اقتار و تقتیر، ادّخار و کَنز (ذخیره کردن)، امساک،

·         تقابل مصداقی: اکل اموال الناس، اکل اموال الیتامی،

·         همپوشانی و همسایگی مفهومی: الجهاد (فی سبیل الله و المستضفین، باموالهم و انفسهم)، الدفاع (عن دماء المسلمین و اعراضهم و اموالهم)، عدل (به معنای عام / به معنای خاص)، احسان، صدقه و تصدّق، انفاق و نفقه، زکات، ایتاء، عطاء و اعطاء، اِنعام، بِرّ، فضل، کرم، مروّت، معروف، خیر، نفع، الجود، سخاوت، بسط الید، رحمت، مودّة و تودّد، مواساة، الماعون، تعاون و اعانه، رأفت، حق و تأدیه حق، صله، نصرت و انصار، اصلاح، صالحات و عمل صالح، تقوا، اهتمام به امور مسلمین، عمل صالح و الصالحات، نصح و نصیحت (توبه 91)،

·         ارتباط و حساسیت مفهومی: الحض علی طعام المسکین، منع الخیر، تعفف، الحاف، اجابة الدعوة، رد الإحسان، صبر و مصابرة و مرابطه، مصلحت، مال حلال و حرام، صد عن سبیل الله، اسراف، اتلاف، ایثار، خصاصة، رأفت، برکت، مال، تدبیر، المعیشة، المؤونة، اولوا الطول، مترفون، مائدة، لذت، ثروت و غنا، ضعیف و مستضعف، والی و حاکم، خلیفه و مستخلفین، فقر و فقیر، مسکنت و مسکین، سؤال و سائل، احصار، حاجة و محتاج، فاقة، مسغبة، عسر و معسر، یسر و موسر، مریض، مدین، هم و مهموم، کرب و مکروب، یتیم، ایتام آل محمد، رحم و ارحام و مقربة، والدین و پدر و مادر، اخوة، بعض من بعض، بعض اولیاء بعض، شکر (خالق و مخلوق)، کفران، قرض دادن به خدا، اجر، جزاء، مغفرت، طول عمر، افزایش روزی، حساب، صراط، ورود به بهشت، لا خوف علیهم و لا هم یحزنون (آرامش)، آبادی شهر ها، تطهیر و تزکیه نفوس، ربا و مضاعفه، رزق، مشیئت، تقدیر، ربوبیت، ایمان به خدا، ایمان به روز واپسین، یقین، توحید و شرک، اخلاص، ابتغاء مرضاة الله، فی سبیل الله (نیات)، ریا، مَنّ، أذی، نفاق،

·         مصادیق: اطعام، اطعام مساکین، هدیه، اکرام یتیم، احسان به والدین، قرض، صلح، اصلاح ذات البین، وقف، صله رحم، فدیه، کفاره، قربان، زکوات واجب و مستحب، صدقات واجب و مستحب، ادخال السرور فی قلب المؤمن، ضیافة و تضییف (مهمانی دادن و مهمان داری کردن)، عفو و صفح و مغفرت، ضمانت، کفالت، هبه، هدیه، نذر، فکّ رقبة یا تحریر رقبة (مؤمنة)، عیادت، تشییع جنازه، هدایت و آموزش شریعت و احکام، امهال مدین،

·         موارد: والدین، فرزند، اهل، ارحام، مؤمنان، مسلمانان، فقراء، مساکین، العاملین علیها، المؤلفة قلوبهم، الرقاب، الغارمین، فی سبیل الله (مصادیق)، ابن السبیل، الفقراء المهاجرین، المظلوم و نداؤه، الضیف، الجائع و العطشان و العاری،

فخار نوغانی (1393) گستردگی شبکه معنایی واژه احسان در فرهنگ قرآنی را به دلیل چرخش اساسی معیار حسن از سلایق شخصی به معیار توحیدی دانسته است.

• استخراج عناصر مرتبط با موضوعِ محوری و درجه بندی میزان اهمیت و کشف و انتخاب هسته مرکزی (کلمه کانونی): گزینش واژه مرکزی یا کلمه کانونی، که مقصود از آن، یک کلمه کلیدی خاص است که نماینده و محدود کننده یک حوزه و محوطه تصوری، یا «میدان معنی شناختی» نسبتا مستقل و متمایز در درون یک کل بزرگ تر از واژگان است؛ به این ترتیب گروهی از کلمات مهمّ، یعنی کلمات کلیدی، در اطراف کلمه ای فراهم می آیند که همه گروه را نمایش می دهد و متحد می کند، و از این راه میدانی نسبتا مستقل از تصور ها پدید می آورد. (ایزوتسو، 1381، ص 28 – 30) کلمات متعددی در برابر نیکوکاری وجود دارد، اما در این مرحله پس از بررسی فراوان و چند مرحله ای، به این نتیجه رسیدیم که هسته مرکزی را با محوریت ترکیبیِ واژگان احسان و انفاق تشکیل دهیم و منظومه معانی را حول این هسته ردیابی نماییم. به عبارت دیگر، همان طور که توضیح آن خواهد آمد، ترکیبی از دو واژه «احسان» و «انفاق» با یک سری ملاحظات و ظرافت ها، می تواند بهترین پوشش دهنده و منسجم کننده حوزه معنایی نیکوکاری باشند. هر چند در مراحل بعدی بسیاری دیگر از مفاهیم را بررسی کردیم که احیانا جنبه ای یا آیه ای از نظر دور نمانده باشد.
• واحد تحلیل: مفهوم سازی داده بنیاد، کار خود را از «عبارات کلیدی»، شروع می کند، در کاری که ما انجام دادیم، به جهت فهم درست آیات، ناگزیر بودیم که واحد تحلیل را به صورت شناور در نظر بگیریم، در اغلب موارد، واحد تحلیل ما «آیه» است، اما در برخی موارد بهتر دیدیم، مجموعه ای از آیات و یا حتی سوره های کامل را به عنوان واحد تحلیل در نظر گرفته، مطالعه و تحلیل و نمایه زنی کنیم. به عنوان مثال داستان قارون در سوره قصص، داستان باغ در سوره قلم، بخش اول سوره انسان (تا آیه 22 و بیان شکر و جزای الهی)، آیات 13 تا 17، 130 تا 136، و 170 تا 180 سوره آل عمران، 34 تا 40 سوره نساء، 17 تا 22، و 75 تا 121 سوره توبه، 26 تا 33 سوره یونس، 19 تا 35 سوره معارج، و هر یک از سوره های مدثر، فجر، لیل، بلد، تکاثر، همزه و ماعون یک فراز به هم پیوسته و معنا دار و یک واحد تحلیل در نظر گرفته شده اند.
• محدوده مطالعه: از آن جا که آیات قرآن، یکدیگر را تفسیر می نمایند، و استفاده از بعضی و رها کردن دیگر آیات، هم در روایات و هم در خود قرآن به شدت نکوهش شده است، جمع آوری داده های پژوهش از کل قرآن صورت گرفته است. جهت تکمیل، روایات غرر الحکم به صورت کامل، و روایات وافی به عنوان مکمل و کنترل کننده در نظر گرفته شده تا مضامین پوشش قابل قبولی داشته باشند. همچنین متون تفسیری، اخلاقی و … از بزرگانی همچون علامه طباطبایی، شهید مطهری و مرحومان نراقی در تفسیر این آیات و روایات به دست آمد. نحوه طبقه بندی استفاده از منابع به این صورت بود که مهم ترین مفاهیم و گزاره ها از آیات و سپس روایات استخراج و استفاده شد، و از تحقیقات بزرگان برای کمک فهم لطایف آیات و روایات و تکمیل نمایه ها استفاده شد.
• روش گرد آوری داده های خام: برای جست و جو در منابع و متون اسلامی، دو روش متداول است: 1- روش لغت کاوی 2- روش معناکاوی. روش اول آن است که آیات و روایاتی که در متن آن ها، به لغت مورد نظر یا مشتقات اشاره شده، استخراج شود و مورد استفاده قرار گیرد. اما در روش دوم محقق خود را محدود به لغت و کلمه خاصی نمیکند، بلکه محتوای سند، برای وی رجحان دارد. هرچند ممکن است در متن سند، هیچ اشاره ای به واژه مورد نظر نشده باشد ولی پژوهشگر از قرائن و شواهد دیگر در می یابد که محتوا، بر مفهوم مورد تحقیق، اشاره دارد. به دلیل نیاز به تخصص و خبرگی بالا (اجتهاد) در روش دوم، اغلب محققین از روش اول استفاده می کنند. در مورد دستیابی به کلید واژه ها و متون، شیوه ما شیوه موسوم به گلوله برفی بوده است. یعنی از سرنخ های به دست آمده از هر کدام از منابع و صاحب نظران، به موارد دیگر رسیدیم و این کار را تا آنجایی ادامه دادیم تا به حصول فراگیری مفهومی نسبی اطمینان یافتیم. به هر حال با جست و جو و دست یابی و جمع آوری متون آیات و روایات با استفاده از انواع فهرست ها، نرم افزار ها، فرهنگ نامه ها، جست و جوی دستی و ذهنی و خبرگانی، در این مرحله به بیش از حدود 600 فراز و آیه دست یافتیم و هزار روایت نیز یادداشت برداری شد که در مرحله دوم با یک گزینش، به حدود 300 روایت تقلیل یافت.
• شیوه نمایه زنی: نمایه زنی متون جمع آوری شده، با تمرکز بر اساس مؤلفه های مرتبط با موضوع محوری صورت گرفت. ذکر این نکته از آن جهت اهمیت داشت که گستردگی کار در قسمت جمع آوری داده ها، با این روش، به همگرایی موضوعی باز می گردد. در واقع ما در این مرحله عناصری را می جستیم که سازه مفهومی نیکوکاری و تربیت نیکوکارانه را تکمیل نمایند. نمونه ای از جداول نمایه زنی آیات[2] و روایات[3]، در انتهای مقاله و در بخش پی نوشت ها ارائه شده است.
• روش تحلیل داده ها: روش تحلیل داده ها در بخش اول، روش اجتهادی و سپس قیاس استقرایی و استعلایی، و در بخش دوم روش تحلیلی و قیاسی[19] است.
• اعتبار و روایی: جهت حفظ اعتبار استنادی و روشی، و روایی نتایج پژوهش، تخصص نویسنده، تلاش فراوان برای حفظ انضباط و روشمندی، جمع آوری داده ها از گستره ای وسیع و بی سابقه در پژوهش های قبلی و بهره گیری از ابزارهای قوی و معتبر مانند فرهنگنامه های لفظی و به ویژه موضوعی و دائرة المعارف ها و بهترین و پیشرفته ترین نرم افزار های مرتبط، مشورت مستمر با خبرگان و استفاده از کارهای فراوان و به ویژه آثار برجسته قبلی بوده است. از مهم ترین موارد مورد توجه، پرهیز از خطاهای روش شناختی در پژوهش های مبتنی بر متون دینی بوده است، از جمله: برداشت عامیانه و غیر فنی و علمی به علت فقدان آموزش های تخصصی یا به کار نبستن آن ها، برداشت های تحمیلی در تطبیق یافته های علمی یا تفسیر های سلیقه ای، پژوهش مبتنی بر جست و جوی واژه ای صرف، تمرکز بر تک واژه های متونی که نقل به معنا شده اند به ویژه تمرکز بر واژه های خاص برخی از این گونه متون، اتکا بر یک گزارش از گزارش های مختلف یک حدیث، اتکا بر متون ضعیف که برخی اصلا حدیث نیستند، برخی عباراتشان صحیح نیست و …
• طراحی مدل: مبتنی بر مفاهیم و مقولات بدست آمده از مرحله کشف مفاهیم و مقولات، که در بالا آمد، می­توان مدل جامع تربیت نیکوکارانه را مبتنی بر منابع اسلامی و زیر مجموعه های ابعاد، عوامل مؤثر، متغیر های زمینه ساز، متغیر های بازدارنده و نتایج و پیامد ها ترسیم نمود.

____________________________________________________________________

                                                       مدل جامع تربیت نیکوکارانه بر اساس منابع اسلامی

 

 

3. تبیین مدل

مدل از پنج بخش عمده تشکیل شده است:

• ابعاد: بخش مرکزی که حول تربیت نیکوکارانه ترسیم شده، ابعاد موضوع را نشان می دهد که شامل نیات، احکام، آداب، مدیریت، موارد، و مصادیق است. نیات اشاره دارد به مجموعه ای عظیم از آیات و روایات که حسن فاعلی و مسأله اخلاص و پرهیز از شرک افعالی و خفی و مسأله ریا، یا انفاق به قصد منت و اذیت را مطرح می نمایند. احکام، اشاره به تقسیم انفاق به متعلق احکام پنج گانه است. انفاق واجب مانند خمس و زکات و دیه و فدیه و نفقات واجب، و انفاق مستحب مانند صدقات مستحب، و انفاق حرام مانند انفاق برای بستن راه خدا. آداب، اشاره دارد به سنت ها و روش ها و ظرایفی که در چگونگی انجام کار خیر مورد توجه اسلام است. مواردی چون ترجیح نیکوکاری پنهان بر آشکار از این دستند. درباره مدیریت، موارد، و مصادیق، در بخش عوامل مؤثر، صحبت خواهیم کرد. پژوهش حیدری و کاردوست (1393) توجه به ابعاد گوناگون نیکوکاری و به خصوص موارد، مصادیق و احکام را در کتب الهی پیشین نیز نشان داده است.

• عوامل مؤثر، عواملی هستند که متغیر های ثابت اصلی در فرایند تربیت، یا همان راهبرد های اساسی نظام تربیت نیکوکارانه را تشکیل می دهند.

در این میان، تغییر نگرش، غالب ترین راهبرد تربیتی قرآن در تأثیر گذاری بر رشد نیکوکاری است. انس با قرآن نشان می دهد که این کتاب آسمانی، نگرش رایج در مورد مفاهیم زندگی دنیایی، اموال و امکانات، انفاق و احسان، و … را در پرتو توجه به صفات الهی، رنگی دیگر می زند. تأثیر مثبت سرمایه دینی بر انفاق در پژوهش عزتی و شفیعی (1392) و صادقی و همکاران (1392) مورد تأکید قرار گرفته است.

راهبرد های مدیریتی، شامل مجموعه ای از وظایف حاکمیتی و مدیریت اجتماعی مطرح شده در قرآن است که در این جا در مقیاس نظام رسمی تعلیم و تربیت مورد توجه است. از جمله مهمترین راهبرد های مدیریتی، تثبیت خط فرمان[20] در شبکه پیوند ولایی، که شامل دستورات الهی به مؤمنین، دستورات خداوند متعال به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)[21]، و امر به معروف و نهی از منکر در دو حیطه حاکمیتی و عمومی است. خلق موقعیت های تربیتی و نظام اعمال تقویت های مدیریتی، از این راهبرد ها هستند. ترویج فرهنگ شکر، نیکی به نیکوکاران، مقابله به بهتر، عدم ناشکری، کم شکری و مقابله به بدی، و همین طور بزرگداشت نکوکاران و تقویت های غیر مستقیم مانند الگو سازی و تقویت مشاهده ای از همین دست است. صادقی و همکاران (1392) در مقاله ای به بررسی عوامل مؤثر بر انفاق و رفتار تابع انفاق با توجه به آموزه های اسلامی پرداخته اند که نتایج پژوهش آن ها و پژوهش دیگری (عزتی 1393) نشان می دهد که نتايج مطالعه نشان مى‌دهد تابع‌ انفاق‌ به صورت تابعى نمايى مـى‌باشد و تـابعى فزاينده از مدیریت سایر نهاد های اجتماعی است. همچنین تأثیر متغیر های اقتصاد کلان بر انفاق در پژوهشی دیگر نشان داده شده است. (عزتی، 1391) مطالعه دیگری (عزتی و شفیعی، 1392) نیز نشان می دهد وضعیت ساختارهای اقتصادی، با انفاق رابطه معنا داری داشته است. در پژوهش موسایی (1387) تأثیر پایگاه اجتماعی بر انفاق تأیید شده است. نوسازی باورهای اساسی و دیدگاه های دست اندرکاران تربیت، توجه به این که امـور فـرهنگی در تعامل‌ بـا‌ همدیگرند‌ و روابطی پیچیده دارند، تغییر آن‌ها‌ به‌ کندی‌ و به تدریج صورت می‌گیرد، نتیجه حاصل از فعالیت فرهنگی کـم‌جلوه است، لزوم مشارکت همگانی و دانش فنی، سنجیده عمل کردن، مشخص کردن انتظارات از هر اقدام، شروع با برنامه‌ریزی و ختم به ارزشیابی‌ نتایج و پیامد های هر اقدام، از راهبرد های مهم مدیریتی است. (موسی پور، 1381)

جزای الهی، یکی از ابزارهای پر بسامد در ایجاد سه نوع جاذبه منطقی و عاطفی در مخاطب است و این دریافت با نتایج پژوهش مسعودی پور و خیری (1393) هماهنگ است. جزای الهی اشاره دارد به وعده پاداش و عقوبت در دو بخش دنیوی و اخروی.

تقویت فضائل، بخش مهمی از رسیدگی به مبادی افعال نیکوکارانه است. قرآن کریم، اعمال ما را بر اساس شاکله یا شخصیت که برآیند صفات ماست می داند و در واقع ریشه اعمال ما به حساب می آید. تقویت توحید و ایمان به ربوبیت و مالکیت حقیقی خدا در رأس این فضائل است و تقوا و خدا ترسی و پروای دنیا و عقبا از آن ناشی می گردد. تکرار کلمه فضل در روایات بسیار زیاد به عنوان ریشه احسان، و همین طور صفاتی چون کرامت (مهم ترین و پر بسامد ترین)، مروت، صبر، نیک سرشتی، شرافت، همت بلند، دور اندیشی، عادات پسندیده و عادت به نیکوکاری، در این فضا است. بخل و حرص به عنوان صفات مقابل مطرح شده است. خود احسان و انفاق، یکی از عوامل از بین برنده این ریشه های منفی است.

همچنین آیات و روایات بی شماری در توجه دادن به مصادیق نیکوکاری و موارد شایسته آن وارد شده، که نشان دهنده تأثیر این توجه در ترویج و رشد این فضیلت عامّ است. از مصادیق برجسته نیکوکاری می توان به زکات و پرداخت های مالی واجب و مستحب، اطعام، صله، تعاون، هدیه، مهمان نوازی، قرض الحسنه، شاد ساختن دیگران با رفع احتیاجشان، اصلاح ذات البین و یتیم نوازی اشاره کرد و از موارد مصرف مورد تأکید، به پدر و مادر، نزدیکان، نیازمندان، نجیبان و مؤمنان، که دو مورد اخیر در پژوهش شمشیری و همکارانش (1394) به عنوان موارد مورد تأکید اسلام شناخته شده اند. این البته در کنار توجه به احسان عام حتی نسبت به مخالفان غیر محارب است، (موحدی ساوجی، 1387) که خود نمونه ای از توجه به این مقوله است.

• متغیر های واسطه ای: بخش های سوم و چهارم، متغیر های زمینه ساز و بازدارنده هستند که با تأکید بر متغیر های دارای نقش های واسطه ای و زمینه ای، از طریق تأثیر بر عوامل مؤثر، و در عین حال تأثیرات فرعی مستقیم و غیر مستقیمی که در تربیت می گذارند در شبکه ای بسیار پیچیده، کارکرد دارند. به عنوان مثال تربیت زیبایی شناختی و ارزش های وابسته به آن، به طور توأمان در مؤلفه های «شکوفایی فطرت» و «ارزش ها» دنبال می شود و زمینه را برای گرایش به انفاق فراهم می نماید. دنیا دوستی، با زیر مجموعه هایی چون تکاثر، اسراف و تبذیر، ذخیره سازی و اکتناز (گنج پردازی)، حرام خواری و ربا و اکل مال بالباطل و مال مردم خوری، ترس از انفاق، ترس از آینده، و بدخواهی با مؤلفه هایی نظیر گناه پیشگی (اثم) و سرکشی (عدوان)، دو رویی و نفاق و بد خواهی برای دیگران، جامعه و نظام اسلامی، و فرومایگی با اشاره به دنائت های نفسانی و رذائل اخلاقی به عنوان کلید واژه هایی در کنار سوء مدیریت، فرهنگ ناسپاسی، خود محوری، انحراف فکری و غفلت که شرح برخی دیگر در بخش های بالا آمد، نماینده بازدارنده ها هستند. از پژوهش های مرتبط با این بخش، کار سعدی و همکاران (1393) است که به ابعاد زیبایی شناختی و تصویر سازی هنری درباره انفاق در سور مسبحات، و مقاله فخار نوغانی (1393) که به چرخش اساسی معیار حسن به سمت معیارهای توحیدی توجه کرده است. همچنین نتایج پژوهش عزیزی ابرقویی، در بحث متغیر های زمینه ساز با پژوهش حاضر هماهنگ و البته محدود تر است. (عزیزی ابرقویی، 1392، ص167-178)
• خروجی: بخش پنجم، به خروجی مدل اشاره می کند که با عنوان نتایج و پیامد ها، آثار مستقیم و غیر مستقیم تربیت نیکوکارانه را نشان می دهد. رفع کمبود های فردی و اجتماعی، به رفع فقر و تبعات آن همچون آسیب های اجتماعی، ضروریات جامعه و از جمله مخاطرات و نیاز های امنیتی و فوریتی همچون جهاد و دفاع، و سایر نیاز های فردی و اجتماعی اشاره می نماید. امنیت، مقوله ای است که با مؤلفه هایی چون ثبات، محافظت، تأمین نیاز های امنیتی، انسجام و همبستگی اجتماعی مرتبط و در حوزه های فردی و اجتماعی صادق است. ایمنی از عذاب های دنیوی و اخروی، از جمله از بین رفتن نعمت ها و برکت ها نیز بخشی از همین مقوله است. مقوله آرامش، به آرامش روحی فردی و اجتماعی اشاره می کند که با مؤلفه های دیگر همچون امنیت، همبستگی و نفوذ، ارتباط پر معنا دارند. پاکی مال و جان به مفهومی پر بسامد در آیات و روایات اشاره دارد که تزکیه و تطهیر جان ها از بیماری هایی مانند خودمحوری، دنیا دوستی، بخل، فرومایگی، بدخواهی و نفاق، و پاکی مال از آلودگی ها و مشتبهات را شامل می گردد. قرب الهی، نماینده مفاهیمی چون محبت، مغفرت، رحمت و هدایت الهی است، و پاداش الهی نیز شامل پاداش دنیوی اعم از جبران، تثبیت، و افزایش و برکت مال و جان و عمر، و پاداش اخروی و فرجام نیک است. ابن قرناس در کتاب خود، آثار اجتماعی متعددی را برای انفاق برشمرده و ماهیت دینی انفاق را در آثار آن کاملا مهم دانسته است. (2012، ص102-105، و130-131) پژوهش حسینی (1388) نیز رفاه، عدالت اجتماعی، و معنویت را به عنوان آثار انفاق تأیید است. در کشور ما، انفاق در چارچوب کمیته امداد بر کاهش فقر اثر داشته است. (عزتی و محمودیان، 1393) تحقیق سبحانی و مهربانی (1387) نیز بر اساس داده های دوره 1363-1385 نشان داده است که انفاق، عامل کاهنده نابرابری درآمدها بوده است. مصلایی پور یزدی، ایزدی، کریمی و کریمی خوشحال تأثیرات اخلاقی، آثار فردی و اجتماعی، و آثار انفاق در تشکیل امت واحده را بررسی کرده اند که با یافته های ما هماهنگ است. (سید امامی، 1391، صص31-68، و 91-122، و 123-164)
• معنا و ارزش این مدل تربیتی زمانی مشخص می شود که با مدل مقابل خود که همان مدل لیبرال – سرمایه داری است مقایسه شود. به عنوان مثال، در بازدارنده های نیکوکاری، مسأله دنیا دوستی و حب مال و ثروت اندوزی دیده می شود در حالی که همین ها به عنوان ارزش ها و غایت سرمایه داری اند. در نگرش سرمایه دارانه، ثروت، از به دست آوردن مال محتاجان زیاد می شود در حالی که در نگرش اسلامی، ثروت ثروتمند، با مشارکت مالش با نیازمندان، جایگزین، تثبیت، تصفیه و نموّ می یابد. در حالی که در سرمایه داری دستیابی به اموالی که در دست دیگران است به عنوان هدف مطرح می شود، در نگاه نیکوکارانه یاری دیگران هدف است. رضایی و حسنی مقدم (1391) انفاق و پرهیز اسراف و تبذیر را دو اصل مهمی می دانند که بحث مصرف در اقتصاد اسلامی را از اقتصاد متعارف متمایز می کند. نویسنده کتاب النفقات العامة فی الاسلام، بخش سوم کتابش را به چنین مقارنه ای اختصاص داده است. (ابراهیم یوسف، 1408ق، ص324-429)

 

4. بررسی و ارزیابی برنامه درسی ملی بر اساس مدل تربیت نیکوکارانه:
   • مبانی: مبانی فلسفی و علمی این برنامه همانند سایر اسناد همطراز خود مبتنی بر مبانی نظری سند تحول بنیادین نظام تعلیم و تربیت رسمی و عمومی (مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی) می باشد و از این مجموعه، بر آن بخش از مبانی که مستقیماً به حوزه ی برنامه درسی دلالت دارد و به عنوان مبانی خاص برنامه درسی تلقی می شود، و بر دلالت های مهم زیر که باید نگرش حاکم بر عناصر و مؤلف ههای برنامه درسی ملی را شکل دهد، تأکید می ورزد. با نگاهی به مبانی برنامه درسی ملی، در می یابیم که بسیاری از این مبانی، زمینه ساز تربیت نیکوکارانه متربیان است که به نمونه هایی اشاره می نماییم.[22]
   • مبدأیت و غاییت (1/1/1)، خالقیت، مالکیت، مدبریت، و ربوبیت (1/1/2)، خیر بنیادین و بنیاد خیر بودن خدا (1/1/3)، عرصه تربیت الهی بودن نظام آفرینش (1/1/11)، اصالت حیات اخروی (1/1/12)، هستی فراطبیعی نظام آفرینش (1/1/14) فطرت الهی (1/2/3) تساوی کرامت و شأن انسان ها (1/2/4) تکلیف و مسوولیت الهی و اجتماعی (1/2/17) برخورداری همه انسان ها از حقوق ذاتی (1/2/20) تفاوت های فردی (1/2/21) تهدید های بیرونی و درونی مانند نفس اماره و دنیا (1/2/22) فقر محض انسان در برابر خدا (1/2/23)، یادگیرندگی و تربیت پذیری انسان (1/2/26)، ویژگی های چون حرص، بخل، عجله و… در نفس انسان (1/2/27)، آزمایش مستمر و دائمی انسان (1/2/28)، منبعیت اصالی دین (عقل و فطرت، قرآن و سنت) در همه ارزش ها (1/4/1)، همکاری، تعاون و مشارکت اجتماعی و احترام به آحاد جامعه (1/4/34)، رأفت، احسان و خدمات عام المنفعه و ماندگار (1/4/35)، پاسداشت خدمات انسان های مؤثر (1/4/36) ولایتمداری (1/4/37) وطن دوستی، ایثارگری، فداکاری و شهادت طلبی در جهت حفظ ارزش های الهی و کیان جمهوری اسلامی ایران (1/4/41)، وحدت و همبستگی بین مسلمانان (1/4/43)، دفاع از مسلمانان تحت ستم و کمک و یاری آنان در حدّ توان (1/4/44)، اهتمام و سعی و کوشش در جهت حلّ معضلات و مشکلات مسلمانان (1/4/45)، مشارکت فعال در همکاری با مسلمانان (1/4/46) ارزش های مربوط به جامعه جهانی: احترام به حقوق انسان ها در راستای تعمیم سعادت و ایجاد امید و آینده ای روشن برای همه انسان ها (1/4/48)، مبارزه با استکبار جهانی و صهیونیزم بین الملل در جهت ایجاد صلح و عدالت در جهان (1/4/49)، احترام به پیمان های معتبر جهانی (1/4/50)، حضور فعال در عرصه های جهانی بر اساس حفظ عزت ملی و عدالت و مساوات در بین ملت ها (1/4/51)، احترام به ادیان الهی و تقویت روابط انسانی با پیروان آنها (1/4/52)، گسترش مبانی ارز شهای اسلامی به ویژه عدالت و فضایل اخلاقی و معنوی در جهان (1/4/53)، ترویج انتظار ظهور حضرت مهدی(عج) در جهت ایجاد حکومت عدل جهانی (1/4/54)، تلاش در جهت حل مشکلات جهانی از قبیل روابط ظالمانه، فقر، بیماری و تبعیض (1/4/56)، ترکیب حقیقی جامعه و روح جمعی متأثر از اندیشه ها، انگیزه ها، عاطفه ها، رفتارها و خواسته های افراد (1/7/1)، امکان انسان برای تأثیر در جامعه (1/7/2)، هدفگیری برنامه درسی برای ایجاد رابطه تعاملی با جامعه و استعلای فردی و اجتماعی (1/7/4)، تربیت افرادی جامعه پذیر و اصلاح هنجارهای نامطلوب در جامعه (1/7/5)، ایجاد تعادل و توازن در جامعه و آگاه کردن متربیان در ایفای نقش مسئولانه در جامعه (1/7/6)، پاسخگویی به نیازهای متنوع اجتماعی (1/7/7)، اهمیت نهاد تعلیم و تربیت به عنوان مهم ترین بخش فرهنگ، ارتباط متقابل آن با سایر نهادها و پاسخ گویی به نیازهای جامعه و مطالبات اجتماعی (1/7/8)، و از جمله پیشگیری از بازتولید نابرابری های اجتماعی و گسترش عدالت در جامعه (1/7/9)، نهادینه کردن مسئولیت پذیری در متربیان (1/7/10) و اصلاح و ارتقاء فرهنگ جامعه (1/7/11).[4]
   • چشم انداز: آنچه در پی می آید، گزیده ای از متغیر های مرتبط با برنامه درسی تربیت نیکوکارانه در چشم انداز برنامه درسی ملی است. این برنامه در چشم انداز خود، زمینه تربیت نسلی موحد، مؤمن و معتقد به معاد و آشنا و متعهد به مسئولیت ها و وظایف در برابر خدا، خود، دیگران و طبیعت، عدالت خواه و صلح جو، ظلم ستیز، جهادگر، شجاع و ایثارگر و وطن دوست، مهرورز، جمع گرا و جهانی اندیش، ولایت مدار و منتظر و تلاش گر در جهت تحقق حکومت عدل جهانی، پاکدامن و با حیا، آزاد منش، متخلق به اخلاق اسلامی، خلاق و کار آفرین، مقتصد و ماهر، قانون مدار و نظم پذیر، وفاداربه ارزش های اسلامی، ملّی و انقلابی و آماده ورود به زندگی شایسته فردی، خانوادگی و اجتماعی بر اساس نظام معیار اسلامی را مبتنی بر مبانی و ارزش ها و معارف اسلام ناب محمدی (ص)، در راستای فرهنگ و تمدن اسلامی ایرانی، و ناظر به ویژگی‌ها، نیازها و فطرت الهی دانش‌آموزان و نیازهای اساسی جامعه، و با تأکید بر نقش مدرسه به عنوان جلوه ای از تحقق مراتبی از حیات طیبه و زمینه ساز جامعه عدل مهدوی (عج) فراهم می سازد.
   • رویکرد: رویکرد برنامه های درسی و تربیتی «فطرت گرایی توحیدی» است که همان رویکرد دینی است. حاصل آن، نگاه به عوامل تربیت همچون معلم(مربی)، و مدیر مدرسه، به عنوان آفرینندگان فرصت های تربیتی و آموزشی، در مسیر راه انبیا و ائمه اطهار(ع)، نگرش به محیط های اجتماعی، طبیعی، اقتصادی، صنعتی و فرهنگی به عنوان محیط های یادگیری، و در رأس آن ها مدرسه و خانواده، نگاه به فرآیند یاددهی یادگیری به عنوان فرآیندی زمینه ساز برای ابراز گرایش های فطری، و حاصل تعامل خلاق، هدفمند و فعال یادگیرنده با محیط های متنوع یادگیری که دیدگاه دانش آموزان را به طور معنادار نسبت به ارتباط با خود، خداوند، دیگران و مخلوقات، تحت تأثیر قرار می دهد، به محتوا، به مثابه مجموعه ای منسجم و هماهنگ از فرصت ها و تجربیات یادگیری مبتنی بر ارزش های فرهنگی و تربیتی و سازوار با آموزه های دینی و قرآنی است که زمینه شکوفایی فطرت الهی و رشد عقلی و … را فراهم می آورد و دربرگیرنده مفاهیم و مهارت های اساسی و ایده های کلیدی مبتنی بر شایستگی های مورد انتظار از دانش آموزان است، و به دانش آموز به عنوان امانت الهی و دارای کرامت ذاتی و فطرت الهی قابل شکوفایی که همواره در موقعیت است و می تواند آن را درک کرده و با انتخاب احسن خویش در راستای اصلاح مداوم آن حرکت نماید … است. این رویکرد دینی، در دل خویش، زمینه ساز تربیت نیکوکارانه است.
   • ساحت های تربیت: سند تحول بنیادین – به منزله سند بالا دستی برنامه درسی ملی – تعلیم و تربیت را در ساحت های اعتقادی، عبادی و اخلاقی، اجتماعی، زیباشناختی، اقتصادی و حرفه ای، و … دیده است (سند تحول بنیادین آموزش و پرورش مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی آذر ماه 1390 ) که تأمین کننده حوزه های مربوط به نیکوکاری می باشد.
   • اهداف: در الگوی هدف گذاری، پنج عنصر تعقل، ایمان، علم، عمل و اخلاق و چهار عرصه ارتباط دانش آموز با خود، خدا، خلق و خلقت به صورت بهم پیوسته و با محوریت ارتباط با خدا تبیین و تدوین شده است. هدف کلی برنامه های درسی و تربیتی، تربیت یکپارچه عقلی، ایمانی، علمی، عملی و اخلاقی دانش آموزان به گونه ای که بتوانند موقعیت خود را نسبت به خود، خدا، دیگر انسان ها و نظام خلقت به درستی درک و توانایی اصلاح مستمر موقعیت فردی و اجتماعی خویش را کسب نمایند. انتظار می رود دانش آموزان طی دوره تحصیلات مدرسه ای، در مجموعه عناصر پنج گانه ی الگوی هدف گذاری، به مرتبه ای از شایستگی های پایه دست یابند. این شایستگی ها بیان تفصیل یافته ای از هدف کلی برنامه های درسی و تربیتی است. اولین شایستگی پایه، تعقل است که به درک وجود خود، نیازها، توانمندی ها، ظرفیت ها و ابعاد هویت متعالی خویش، بصیرت نسبت به آثار و پیامد های سبک زندگی خود، تدبر در صفات، افعال و آیات خداوند متعال به عنوان خالق هستی، و تدبر در نظام خلقت و شگفتی های آن اشاره دارد. ایمان، شامل ایمان آگاهانه به توحید، نبوت، معاد، امامت، عدل، عالم غیب و حیات جاودانه، باور به ربوبیت و حضور حکیمانه همراه با لطف و رحمت خالق یکتا در عرصه هستی، ایمان به انبیاء الهی، قرآن، پیامبر خاتم(ص)، ائمه معصومین علیهم السلام و ولایت مطلقه فقیه و نقش بی بدیل آ نها در هدایت و رستگاری بشر، باور به نقش دین مبین اسلام و نظامات آن به عنوان تنها مکتب جامع و کارآمد برای تحقق حیات طیبه، ایمان به ارزشمندی، هدفمندی و قانون مندی خلقت و باور به زیبایی های جهان آفرینش به عنوان مظاهر فعل و جمال خداوند، ایمان به هویت الهی انسان، کرامت او و توانمندی های جمعی و فردی انسان می شود. علم نیز شناخت خود، ظرفیت ها و هویت خویش، شناخت حق تعالی، صفات، افعال و آیات الهی، معارف دینی و منابع آن، علم نسبت به روابط، نقش ها، حقوق و وظایف خود و افراد و اهمیت آن ها در زندگی اجتماعی را در بر می گیرد. عمل به آموزه های دینی و انجام آگاهانه و مؤمنانه واجبات و ترک محرمات، به کارگیری ظرفیت های وجودی خود برای دست یابی به هویت متعادل و یکپارچه درمسیر رشد و تعالی خود و جامعه، بکارگیری آداب و مهار تها و سبک زندگی اسلامی ایرانی، تولید و کارآفرینی، اهداف حوزه عمل را تشکیل می دهند. در حوزه اخلاق، رعایت تقوی الهی در تمام شئون زندگی فردی و اجتماعی، تعهد به ارزش های اخلاقی از جمله: صدق، صبر، احسان و رأفت، حسن خلق، حیا، شجاعت، خویشتن داری، قدر شناسی، رضا، عدالت، قناعت، نوع دوستی و تکریم والدین و معلم در شئون و مناسبات فردی و اجتماعی، تقدم بخشیدن منافع ملی بر گروهی و منافع جمعی بر فردی، ارزش قائل شدن برای مخلوقات هستی و محیط زیست، اهدافی هستند که زمینه ساز تربیت نیکوکارانه هستند. همچنین نتایج و پیامد های تربیت نیکوکارانه، تأمین کننده برخی از این اهداف هستند. لذا همگرایی و تعامل بین غایات و زمینه های آن ها وجود دارد که البته تربیت نیکوکارانه اخص از کل نظام «تربیت عمومی» است.
   • محتوا و روش:
   • حوزه‌های تربیت و یادگیری: از نقطه نظر محتوایی، این بخش، مهم ترین قسمت برنامه درسی ملی است. حوزه های تربیت و یادگیری، حدود محتوایی، روش ها، فرآیند ها، و عناصر کلیدی یادگیری را روشن می سازند. این حوزه ها با یکدیگر ارتباط داشته و بنا بر اظهار این سند، مفاهیم حوزه های یادگیری به صورت تلفیقی ارائه می شوند. در این جا و بخش های بعد است که برنامه درسی، کارآمدی خویش را در پاسخگویی به دلالات مبانی و رسیدن به اهداف و چشم اندازها نشان می هد. حوزه های تربیت و یادگیری حکمت و معارف اسلامی، قرآن و عربی، حوزه زبان و ادبیات فارسی، فرهنگ و هنر، کار و فن آوری، علوم انسانی و مطالعات اجتماعی حوزه هایی هستند که ارتباط مهمی با تربیت نیکوکارانه دارند. ما متن بخش های دارای ارتباط را در پی نوشت آورده ایم.[5]
   • اصول حاکم بر انتخاب راهبرد های یاددهی یادگیری: یادگیری موقعیتی، کاوشگرانه، بازبینانه، نظری و عملی، فعالانه، خلاقانه و تعالی بخش، تعاملی، فن آورانه، از مهمترین اصول حاکم بر انتخاب راهبرد های یادگیری است.
   • توجه به ماهیت فعالیت های نیکوکارانه، تناسب این راهبرد ها را با تربیت نیکوکارانه به خوبی نشان می دهد.
   • ارزشیابی: طبق این سند، ارزش یابی پیشرفت تحصیلی و تربیتی باید با استفاده از انواع رو شها و ابزارها، بتواند توانایی دانش آموزان، را در بهره گیری از شایستگی های پایه در موقعیت های مختلف، به صورت معنادار منعکس نماید و با ارائه شواهد متنوع و کافی، امکان قضاوت در خصوص سطح دستیابی دانش آموزان به اهداف برنامه درسی را تعیین نمای. همچنین با تأکید بر بهره گیری از تکالیف عملکردی در سنجش میزان دستیابی دانش آموزان به شایستگی ها و تلاش برای تحقق جامعه عدل مهدوی(عج) و دستیابی به مراتبی از حیات طیبه، گزارش عملکرد تحصیلی و تربیتی آنان با همکاری دانش آموز، اولیا مدرسه و والدین تنظیم و ارایه شود. توجه به ارزشیابی تربیتی به جای ارزشیابی آموزشی و ذهنی در این سند بسیار ارزشمند و مناسب با اهداف به نظر می رسد، اما غفلت از ارزشیابی فرایندی، و تمرکز بر دو نوع عملکردی و نتیجه گرا، و همچنین اهمیت توجه به چگونگی امکان پذیری و انجام چنین ارزشیابی فاخری دو نکته اساسی به نظر می رسد.
   • ساختار و زمان آموزش: در این بخش تمهیدات بسیار خوبی دیده شده که می توان از بهترین زمینه های پرورش دو رویکرد بصیرت گرایانه و عملگرایانه تربیت نیکوکاری باشد.

از آن جمله، اختصاص 50 ساعت به فعالیت های خارج از کلاس و مدرسه متناسب با اقتضائات برنامه درسی هر حوزه یادگیری و قرارگیری 50 ساعت متناسب با شرایط و اقتضائات محیطی در اختیار استان ها، مناطق و مدارس (جمعاً 100 ساعت) در تمامی پایه ها،

و با عنایت به راهکار 5 5 سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و بنا به ضرورت پاسخگویی به نیازها و اقتضائات محلی و منطقه ای، اختیار استان، منطقه و مدرسه جهت برنامه ریزی و تأمین و اجرای محتوای بخشی از زمانِ رسمی تعلیم و تربیت در چارچوب آئین نامه های ابلاغی، و همچنین فهم و برعهده گیری مسئولیت زمینه سازی لازم برای هدایت و غنی سازی زمان غیررسمی تعلیم تربیت در خانه، مدرسه و خارج از مدرسه توسط وزارت آموزش و پرورش، از این دست تمهیدات اند.

از میان نمونه فعالیت های رسمی خارج از کلاس و مدرسه که در سند نام برده شده است، مشاهده طبیعت، انجام فعالیت میدانی و بازدید از نمایشگاه ها و مراکز علمی، تولیدی، فرهنگی، مذهبی، نهادها و مؤسسات اجتماعی را می توان در همین راستا فرض و بهره برداری نمود.

همچنین رویکرد برنامه درسی در اختصاص حداقل 10 درصد و حداکثر 20 درصد از برنامه های آموزشی به معرفی حرفه ها، هنرها، جغرافیا، آیین و رسوم، نیازها و شرایط اقلیمی و جغرافیایی استان ها به ویژه مناطق روستایی و عشایری با رعایت استانداردهای ارتقای کیفیت و تقویت هویت اسلامی ایرانی دانش آموزان در چارچوب ایجاد کارآمدی و تقویت هویت ملی کاملا مناسب این امر ارزیابی می شود.

نکته قابل تأملی که وجود دارد، توجه به پیش نیازهای برنامه ریزی درسی مدرسه محور است. در عوض چهار متغیر اصلی این مسأله، شامل دانش، نگرش، مهارت و امکانات (موسی پور، 1390) تنها چیزی که در سطور بالا به چشم آمد عبارت «در چارچوب آئین نامه های ابلاغی» بود. گویی هیچ تمهیدی دیگر به عنوان بستر سازی در نظر گرفته نشده است.

• ارزشیابی برنامه درسی ملی: توجه به عناصر جامعیت، کار آمدی و اثربخشی در بخش ارزشیابی برنامه درسی ملی، لزوم فراهم آوری امکان مشارکت تمامی افراد ذی نفع و ذی ربط در فرآیند ارز شیابی، زمینه را برای امکان ارزیابی میزان ارزشمندی اجتماعی و عملی تربیت های نیکوکارانه در این برنامه را فراهم می آورد و بازنگری آن در فواصل زمانی منظم، امکان به روز رسانی را با توجه به تغییرات سبک زندگی و شرایط اجتماعی و تکنولوژیکی به دست می دهد.
• ادیان و مذاهب: بر طبق اصول دوازدهم، سیزدهم و چهاردهم قانون اساسی، پیروان ادیان و مذاهب رسمی، اجازه آموزش ویژه مذهبی را دارند، اما این آموزش ها باید تحت نظارت دولت باشد تا با مقتضیات زندگی مسالمت آمیز و توأم با تفاهم بین پیروان ادیان و مذاهب، منافاتی نداشته باشد. (مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تربیت رسمی و عمومی جمهوری اسلامی ایران آذر ماه 1390 ص 243) با توجه به اهمیت مسئله اقلیت ها و قومیت ها در اتحاد و انسجام ملی و اسلامی، رعایت حقوق اقلیت ها اشاره شده در قانون اساسی (اصل دوازدهم، اصل چهاردهم، اصل نهم و اصل دوم بند ششم) آموزش وجوه مشترک ادیان و مذاهب، سیاست مناسبی برای برنامه درسی در نظر گرفته شده است. (همان منبع). جهان شمولی اصول نیکوکاری، و اشتراک مسائل اساسی نیکوکاری و نوع دوستی در ادیان و مذاهب آسمانی، نه تنها این امکان را می دهد که انتقال مناسب و هماهنگ میراث فرهنگ ملی و اسلامی و انسانی صورت پذیرد، مایه تفاهم، تعاطف و تعامل میان فرهنگی و زمینه حفظ وحدت و انسجام فرهنگی ملی خواهد بود.

 

5. جمع بندی و نتیجه گیری
   • مدل تربیت نیکوکارانه دارای پنج بخش است: ابعاد، عوامل مؤثر، متغیر های زمینه ساز، متغیر های بازدارنده، نتایج و پیامد ها.
   • ابعاد، شامل نیات، احکام، آداب، مدیریت، موارد، و مصادیق است. نیات، مسأله اخلاص و حسن نیت را نشان می دهد، احکام، اشاره به تقسیم انفاق به متعلق احکام پنج گانه است، آداب، اشاره دارد به سنت ها و شیوه ها است، و درباره مدیریت، موارد، و مصادیق، در بخش عوامل مؤثر، صحبت شده است.
   • عوامل مؤثر، متغیر های اصلی یا راهبرد های اساسی، عبارتند از تغییر نگرش، راهبرد های مدیریتی، جزای الهی، تقویت فضائل، و توجه دادن.
     • تغییر نگرش، به عنوان غالب ترین راهبرد تربیتی قرآن در تأثیر گذاری بر رشد نیکوکاری است. انس با قرآن نشان می دهد که این کتاب آسمانی، نگرش رایج در مورد مفاهیم زندگی دنیایی، اموال و امکانات، انفاق و احسان، و … را در پرتو توجه به صفات الهی، رنگی دیگر می زند.
     • راهبرد های مدیریتی، شامل مجموعه ای از وظایف حاکمیتی و مدیریت اجتماعی مطرح شده در قرآن است که در این جا در مقیاس نظام رسمی تعلیم و تربیت مورد توجه است. تثبیت شبکه ولایت و امر به معروف و نهی از منکر، خلق موقعیت های تربیت و فرهنگ سازی، تثبیت نظام های تقویت، اصلاح ساختاری و نهادی، و … از این دست است.
     • جزای الهی، یکی از ابزارهای پر بسامد در قرآن است که در ایجاد سه نوع جاذبه منطقی و عاطفی در مخاطب مؤثر است، و به پاداش و عقوبت در دو بخش دنیوی و اخروی اشاره دارد.
     • تقویت فضائل، بخش مهمی از رسیدگی به مبادی افعال نیکوکارانه است. تقویت توحید و ایمان به ربوبیت و مالکیت حقیقی خدا در رأس این فضائل است و تقوا و خدا ترسی و پروای دنیا و عقبا از آن ناشی می گردد. خود احسان و انفاق، یکی از عوامل تقویت فضائل و از بین برنده رذائل مربوط است.
     • آیات و روایات بی شماری در توجه دادن به مصادیق نیکوکاری و موارد شایسته آن وارد شده، که نشان دهنده تأثیر این توجه در ترویج و رشد این فضیلت عامّ است. از موارد مصرف مورد تأکید می توان به این ها اشاره کرد: پدر و مادر، نزدیکان، نیازمندان، نجیبان، مؤمنان، و از مصادیق برجسته نیکوکاری به زکات و پرداخت های مالی واجب و مستحب، اطعام، صله، تعاون، هدیه، مهمان نوازی، قرض الحسنه، شاد ساختن دیگران با رفع احتیاجشان، اصلاح ذات البین، یتیم نوازی.
   • متغیر های واسطه ای، متغیر های زمینه ساز و بازدارنده هستند که با تأکید بر متغیر های دارای نقش های واسطه ای و زمینه ای، از طریق تأثیر بر عوامل مؤثر، و در عین حال تأثیرات فرعی مستقیم و غیر مستقیمی که در تربیت می گذارند کارکرد دارند. دنیا دوستی، با زیر مجموعه هایی چون تکاثر، ذخیره سازی و اکتناز (گنج پردازی)، حرام خواری و ربا و اکل مال بالباطل و مال مردم خوری، ترس از انفاق، ترس از آینده، و بدخواهی با مؤلفه هایی نظیر گناه پیشگی (اثم) و سرکشی (عدوان)، دو رویی و نفاق و بد خواهی برای دیگران، جامعه و نظام اسلامی، و فرومایگی با اشاره به دنائت های نفسانی و رذائل اخلاقی به عنوان کلید واژه هایی در کنار سوء مدیریت، فرهنگ ناسپاسی، خود محوری، انحراف فکری و غفلت، بازدارنده ها هستند.
   • خروجی یا نتایج و پیامد ها، آثار مستقیم و غیر مستقیم تربیت نیکوکارانه را نشان می دهد. رفع کمبود های فردی و اجتماعی، شامل رفع فقر، ضروریات جامعه و از جمله مخاطرات و نیاز های امنیتی و فوریتی همچون جهاد و دفاع، و سایر نیاز های فردی و اجتماعی، امنیت، که با مؤلفه هایی چون ثبات، محافظت، تأمین نیازهای امنیتی، انسجام و همبستگی اجتماعی مرتبط و در حوزه های فردی و اجتماعی صادق است، ایمنی از عذاب های دنیوی و اخروی، از جمله از بین رفتن نعمت ها و برکت ها نیز بخشی از همین مقوله است. مقوله آرامش، به آرامش روحی فردی و اجتماعی اشاره می کند که با مؤلفه های دیگر همچون امنیت، همبستگی و نفوذ، ارتباط پر معنا دارند. قرب الهی، نماینده مفاهیمی چون محبت، مغفرت، رحمت و هدایت الهی است، و پاداش الهی نیز شامل پاداش دنیوی اعم از جبران، تثبیت، تزکیه و تطهیر و افزایش و برکت مال و جان و عمر، و پاداش اخروی و فرجام نیک است.
   • معنا و ارزش این مدل تربیتی زمانی مشخص می شود که با مدل مقابل خود که همان مدل نظام لیبرال – سرمایه داری است مقایسه شود.
   • سند برنامه درسی ملی، همچون اسناد بالا دستی خود و به ویژه سند تحول بنیادین، بسیار پر محتوا و جامع است. جدا از مبانی، در بخش های چشم انداز، رویکرد ها، اهداف، راهبرد ها، ارزشیابی و ساختار و زمان، عناصر بی شماری در این سند، بستر تربیت نیکوکارانه را فراهم می آورد.
   • اما حال که این سند نویسی سابقه درازی در کشور ما و به ویژه در بخش آموزش و پرورش پیدا کرده است،[23] لازم است با دقت به فرایند نقد و اصلاح و بازپرسی علل عدم توفیق شایسته خویش بپردازیم. از این بین، به نکاتی در بخش های مختلف متن اشاره شد. در این جا به ذکر چند نکته کلی تر اکتفا می کنیم:
   • از آن جا که ارتباط حوزه یادگیری معارف دینی با سایر حوزه ها در این برنامه معلوم نیست، برخی از حوزه ها متأثر از علوم انسانی و بدون توجه به دین تبیین شده و لذا مثلا موارد و مصادیق نیکوکاری که باید در بخش های مختلفی چون حوزه تربیت اجتماعی تحقق یابد و در فعالیت های تربیتی مدرسه نمود یابد، در حالی به صورت یله و رها و سلیقه ای اداره خواهد شد که پایه آن ها را باید در احکام و سنن دینی بجوییم، در غیر این صورت به خیال بومی سازی آموزش، به ترویج برخی خرافات و انحرافات فکری و فرهنگی و سنن غلط اجتماعی، به عنوان تربیت معیار جمهوری اسلامی ایران خواهیم پرداخت و برخی از ارزشمند ترین ها را در بوران بازتولید فرهنگ ها و خرده فرهنگ های رایج مهاجم به این دلیل از دست می دهیم که توجه و بلکه تصویر روشنی از موارد و مصادیق سنن نیک با استناد معتبر به فرهنگ خودی فراهم نیاورده ایم.
   • غفلت از ارزشیابی فرایندی و تمرکز بر دو نوع عملکردی و نتیجه گرا، و غفلت از پیش نیاز های برنامه ریزی درسی محلی همچون دانش، نگرش، مهارت و امکانات قابل تأمل است.
   • مدل تربیتی نیکوکارانه، پنج بعد اهمّ، شامل ابعاد مفهوم، عوامل مؤثر، متغیرهای زمینه ساز و متغیر های بازدارنده دارد. آنچه در برنامه درسی ملی بدان توجه شده، عمدتا از متغیر های زمینه ساز، و بعضا عوامل و بازدارنده ها است. غفلت از برخی دیگر از عوامل همچون راهبرد های مدیریتی، و برخی متغیر های بازدارنده، موانع، آفات و پارازیت های تربیت،[24] در حالی است که در سند مورد بحث فهم و برعهده گیری مسئولیت زمینه سازی لازم برای هدایت و غنی سازی زمان غیررسمی تعلیم تربیت در خانه، مدرسه و خارج از مدرسه از وظایف وزارت آموزش و پرورش دانسته شده است. انحرافات فکری، خرده فرهنگ های معارض، سوء مدیریت، بد خواهی ها، و ضعف های فرهنگی مورد توجه کافی قرار نگرفته و برای آن تدبیری اندیشیده نشده است. در بخش مبانی نیز با وجود توجه نسبتا بالا به مبانی اسلامی، توجه کمی به عناصر فرهنگ بومی شده است که اتفاقا می تواند در راستای همان فرهنگ اسلامی مورد تأکید به یاری تربیت بشتابد. به عناصری چون جوانمردی و فتوّت که سرتاسر تاریخ و فرهنگ ایرانی را فرا گرفته بسیار کمرنگ تر از اهمیتش پرداخته شده است. همین متغیر های مهم و اندازه و ابعاد آن ها است که می تواند در مدل تربیتی، نقش زمینه های پیشران و اهرمی، و به عنوان نشانگر های جامع، امکان کنترل و ارزیابی و رصد و پیش بینی تمرکزی (داشبوردی) را در مدیریت اجرای برنامه درسی فراهم نماید. برنامه درسی ملی، متأثر از رویکرد غالب به «زمینه» در تربیت است، به نظر، بسیار بهتر و بلکه کاملا ضروری است بخش هایی چون «عوامل»، «موانع، «مراحل تربیت» علاوه بر اشارات پراکنده و به جا در سطح متن، به صورت مستقل نیز مورد توجه و ذکر قرار گیرند.

 

 

[1] ان الاحسان، اتیان الاعمال علی وجه الحسن من جهة الاستقامة و الثبات علی الایمان بالله سبحانه.

[2] أحسن: اقتدر استطاع، اتقن (لین) و هی مثل (Savoir) بالفرنسیه تعنی القدرة و الاستطاعة و المهارة فی عمل شیء. ففی کلیلة و دمنة (ص276) لا أُحسِن الرقا أی لا أعرف السحر. و فی کوسج (مختار ص56): اتحسِن مثل هذا. فقلت أُحسن خیرا منه أی اتجید صنع مثل هذا فقلت اجید صنع خیر منه (معجم مسلم) (دوزی، ج3، ص173)

[3] ترجمه: ارزش هر کس، همان چیزی است که خوب انجام می دهد.

[4] مثلا نگاه کنید: المحاسن، ج‌1، ص‌255؛ الكافى، ج‌2، ص‌107، 157 و 432 و ج‌5، ص‌511 و ج‌8، ص‌11؛ من‌لا‌يحضره الفقيه، ج‌3، ص‌165، 272‌ـ‌273.

[5] به عنوان نمونه: مسند احمد، ج‌1، ص‌46 و ج‌5، ص‌103؛ صحيح‌البخارى، ج‌1، ص‌22؛ صحيح مسلم، ج‌3، ص‌34 و ج‌6‌، ص‌72.

[6] از باب نمونه از تفاسیر شیعه نگاه کنید به: تفسير عياشى، ج‌2، ص‌267 و ج‌1، ص‌146؛ مجمع‌البيان، ج‌6، ص‌631‌ـ‌632؛ الميزان، ج‌13، ص‌98 و از سنّی ها: الكشاف، ج‌2، ص‌658‌ـ‌660‌؛ احكام‌القرآن، ج‌3، ص‌291، 511 و 516؛ الدرالمنثور، ج‌1، ص‌174 و 501.

[7] مثلا نگاه کنید به: شعب‌الايمان، ج‌7، ص‌501؛ احياء علوم‌الدين، ج‌2، ص‌793‌ـ‌799 و ج‌3، ص‌182‌ـ‌184؛ جامع‌السعادات، ج‌3، ص‌73.

[8] همچون: شرح فصوص‌الحكم، ص‌615؛ مصباح‌الانس، ص‌22‌ـ‌23؛ تمهيد‌القواعد، ص‌136‌ـ‌137 و 145‌ـ‌146.

[9] از باب نمونه: الاقتصاد الهادى، ص‌48 و 121‌ـ‌123؛ كشف‌المراد، ص‌418‌ـ‌419 و 460؛ شرح المواقف الايجى، ص‌203 و 306.

[10] مثلا رجوع کنید به: كليات، ص‌241‌ـ‌264؛ ر.ك: مثنوى مولوى؛ ديوان پروين اعتصامى.

[11] همچون شرايع الاسلام، ج‌2، ص‌20؛ الدروس، ج‌3، ص‌181؛ جواهرالكلام، ج‌20، ص‌291 و ج‌21، ص‌24 و 180.

[12] همچون الانتصار، ص‌443؛ المبسوط سرخسى، ج5، ص46‌ـ‌47 و 190‌ـ‌201؛ المغنى، ج‌7، ص‌433، ج‌8‌، ص‌48 و ج‌10، ص‌460.

[13] برای آگاهی بیشتر در این زمینه می توانید به این منابع مراجعه بفرمایید: العناوين الفقهيه، ج‌2، ص‌473؛ الموسوعة الفقهيه، ج‌1، ص‌323‌ـ‌327؛ القواعد الفقهيه، ج‌2، ص‌251‌ـ‌279.

[14] codes

[15] concepts

[16] categories

[17] در عربی به آن «تکشیف» می گویند.

[18] به عنوان نمونه نگاه کنید به این کار: سروری مجد، علی، ابعاد فرهنگ احسان در قرآن و سنت، مطالعات فرهنگ ارتباطات، سال پانزدهم، شماره 57، بهار 1393

[19] محققان، در روش قیاسی با فنونی مانند قیاس مقاومت و معارضت و همچنین نقد مبانی، ادله و لوازم، و در روش تحلیلی با فنونی همچون تحلیل مفهومی، گزاره ای و سیستمی تلاش می کنند به نقد و ابطال یا تقویت یک دیدگاه بپردازند.

[20] Command Prompt

[21] در فقه به این گونه دستورات، اصطلاحا «امر به امر» گفته می شود و فقها در مورد آن قائل به افاده وجوب هستند.

[22] علاوه بر این، بسیاری از مبانی دیگر، به صورت مستقیم و غیر مستقیم، زمینه ساز ترویج و تربیت معنای نیکوکاری در وجود دانش آموزان هستند که چکیده کاملی از این دست مبانی مرتبط با فلسفه تربیت نیکوکارانه را در پی نوشته ها آورده ایم.

[23] و به عنوان نمونه می توان به «سند تغییر بنیادی نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی» مصوب سال 1364 که در زمان وزارت آقای اکری تصویب و ابلاغ شده است اشاره نمود. این سند اکنون نزد بنده موجود است.

[24] همچون شأن جدی رسانه های همگانی (Mass Media)

پی نوشت:

[1] در بخش مفهوم شناسی این مقاله از دائرة المعارف قرآن، به ویژه مدخل های احسان (ج2، ص283-298) و انفاق (ج4، ص557-577) و برخی مدخل های دیگر به همراه تلخیص و تعدیل و اضافات، استفاده شده است.

[2]

بخشی از جدول آیات و نمایه ها

·         الأنفال : 28   وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ وَ أَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظيمٌ

·         اموال و اولاد فقط آزمایشند/ اجر عظیم فقط پیش خداست/ (تغییر نگرش، عامل)

·         التوبة : 69   كَالَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ كانُوا أَشَدَّ مِنْكُمْ قُوَّةً وَ أَكْثَرَ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ بِخَلاقِهِمْ وَ خُضْتُمْ كَالَّذي خاضُوا أُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ

·         این بهره ها و فعالیت های دنیوی برای همه بوده و هست؛ مهم و خطرناک، حبط اعمال در دنیا و آخرت و خسارت است/ تغییر نگرش

·         الكهف : 46   الْمالُ وَ الْبَنُونَ زينَةُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ الْباقِياتُ الصَّالِحاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَواباً وَ خَيْرٌ أَمَلاً

·         مفهوم باقیات صالحات (در آیه 76 سوره مریم نیز)/ مال و فرزندان زینت حیات نزدیک تر/ مقایسه مال با باقیات/ وعده پاداش الهی/

·         الروم : 39   وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ رِباً لِيَرْبُوَا في‏ أَمْوالِ النَّاسِ فَلا يَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ زَكاةٍ تُريدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ

·         مال با ربا افزایش نمی یابد بلکه با زکات/ تغییر نگرش/ وعده

·         فصلت : 34   وَ لا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتي‏ هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَميمٌ

·         فطرت عقل سنجش/ دفع (امنیت)/ نیکی موجب ولایت و گرمی محبت/ سرعت اثر نیکی (فإذا)/ اثر عملی (ولو عداوتی هم هست اما طوری عمل می کند که گویا ولی حمیم است)/

·         الذاريات: إِنَّ الْمُتَّقِينَ فىِ جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ(15) ءَاخِذِينَ مَا ءَاتَئهُمْ رَبهُُّمْ  إِنهَُّمْ كاَنُواْ قَبْلَ ذَالِكَ محُْسِنِينَ(16) كاَنُواْ قَلِيلًا مِّنَ الَّيْلِ مَا يهَْجَعُونَ(17) وَ بِالْأَسحَْارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ(18) وَ فىِ أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِّلسَّائلِ وَ المَْحْرُومِ(19)

·         نیکوکاری مبتنی بر دو پایه رابطه با خدا و توجه به مردم/ مجموع این دو می شود تقوا/ پیامد احسان «فی جنات و عیون» بودن است/

·         النجم : 31   وَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ لِيَجْزِيَ الَّذينَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ يَجْزِيَ الَّذينَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَى

·         مالکیت مطلق خدا در جهان/ تهدید بدکاران به مقدار جرم/ بهترین و زیبا ترین پاداش برای نیکوکاران/ تقویت ایمانی و عاطفی/

·         الرحمن : 60   هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلاَّ الْإِحْسانُ

·         قاعده/ پاداش/ سوال: فطری؛ فطرت شناخت و گرایش نیکوکاری و شکر گزاری و پاداش نیک/

·         الحديد : 10   وَ ما لَكُمْ أَلاَّ تُنْفِقُوا في‏ سَبيلِ اللَّهِ وَ لِلَّهِ ميراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا يَسْتَوي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا وَ كُلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنى‏ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبيرٌ

·         مالکیت مطلق خدا در جهان، و آگاهی همواره خدا به اعمال، پشتوانه انفاق/ تغییر نگرش/ زمان و شرایط و سابقیت در انفاق/ توجه به موارد و مصادیق و شرایط/ ارزش گذاری ها و درجه بندی ها و اعلام ملاک ها/ راهبرد های مدیریتی

·         الحديد : 11   مَنْ ذَا الَّذي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ كَريمٌ

·         قرض زیبا: زیبایی شناسی/ تغییر نگرش/ قرض به خدا: اطمینان، عامل، تغییر نگرش / عوض مضاعف/ اجر بزرگوارانه / اجر الهی/ ساختار سوالی: تحریک احساسات و تحریض/ عامل

·         الحديد : 18   إِنَّ الْمُصَّدِّقينَ وَ الْمُصَّدِّقاتِ وَ أَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً يُضاعَفُ لَهُمْ وَ لَهُمْ أَجْرٌ كَريمٌ

·         توجه به تفاوت ها و تحریک اقشار/ مالکیت و استقلال مالی زن/ قرض زیبا: زیبایی شناسی/ قرض به خدا: اطمینان/ عوض مضاعف/ اجر بزرگوارانه

·         التغابن : 17   إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً يُضاعِفْهُ لَكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ شَكُورٌ حَليمٌ

·         قرض زیبا: زیبایی شناسی/ قرض به خدا: اطمینان/ عوض مضاعف/ مغفرت/ شکر و حلم در مقابل نیکوکاران

·         المزمل : 20   إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنى‏ مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ طائِفَةٌ مِنَ الَّذينَ مَعَكَ وَ اللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَيْكُمْ فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضى‏ وَ آخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ آخَرُونَ يُقاتِلُونَ في‏ سَبيلِ اللَّهِ فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنْهُ وَ أَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ أَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَيْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ

·         حتی در عین مشکلات/ نیکوکاری برای خود پیش فرستادن است نه برای دیگران/ هر خوبی (مادی، معنوی …)/ رابطه عینیت و رقیقت و حقیقت بین عمل و اجر/ نیکوکاران باید استغفار کنند و خدا را غفور و رحیم بدانند/ مدام زکات با نماز و بعد از آن ذکر می شود؛ ممکن است برخی آثار، ویژه این ترکیب باشد یا نماز زمینه ساز زکات باشد/

·         البقرة : 177   لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِيِّينَ وَ آتَى الْمالَ عَلى‏ حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى‏ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكينَ وَ ابْنَ السَّبيلِ وَ السَّائِلينَ وَ فِي الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرينَ فِي الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حينَ الْبَأْسِ أُولئِكَ الَّذينَ صَدَقُوا وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ

·         شرط نیکی اعطای مال مورد علاقه است (آیه دیگر: لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون)/ ایمان مقدم بر همه نیکی ها/ نیکوکاری، از نشانه ها (مواد آزمون) صداقت و تقوا/

·         المائدة : 2   يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَ لاَ الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لاَ الْهَدْيَ وَ لاَ الْقَلائِدَ وَ لاَ آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرامَ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‏ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَديدُ الْعِقابِ

·         تعاون اسلامی، زمینه نیکی و تقوا/ راهبرد های مدیریتی/ تقابل با تعاون بر گناه و سرکشی/ تقابل بر و تقوا با اثم و عدوان (به قرینه تکرار در آیه تناجی نیز)/ تعاون بر گناه و سرکشی، بازدارنده نیکی و تقوا/ تقوا و ترس از شدت عقاب خدا: زمینه ساز و عامل نیکی

·         المجادلة : 9   يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا تَناجَيْتُمْ فَلا تَتَناجَوْا بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِيَةِ الرَّسُولِ وَ تَناجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوى‏ وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذي إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ

·         نیکوکار، امکانات یا اختیارات ویژه می خواهد (نجوا)؛ راهبرد مدیریتی/ اثم و عدوان مقابل بر و تقوا (آیه تعاون نیز این گونه بود)/ تقوای از خدا و حشر پیش او زمینه نیکی

·         الَّذينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ في‏ سَبيلِ اللَّهِ ثُمَّ لا يُتْبِعُونَ ما أَنْفَقُوا مَنًّا وَ لا أَذىً لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ

·         تصریح در انفاق مالی/ دنبال آمدن منت و اذیت آفت نیکوکاری/ وعده پاداش الهی/ انفاق مخلصانه موجب آرامش از ترس و غم

·         البقرة : 274   الَّذينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ

·         اولویت انفاق نهانی (آداب، سنن، احکام)/ اجر شخصی (تغییر نگرش)/ تضمین الهی/ آرامش از ترس و غم (نتایج و پیامد ها)/

·         سورة الإنسان بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ هَلْ أَتىَ‏ عَلىَ الْانسَانِ حِينٌ مِّنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُن شَيًْا مَّذْكُورًا(1) إِنَّا خَلَقْنَا الْانسَانَ مِن نُّطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَّبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعَا بَصِيرًا(2) إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَ إِمَّا كَفُورًا(3) إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ سَلَاسِلَاْ وَ أَغلَالًا وَ سَعِيرًا(4) إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِن كَأْسٍ كاَنَ مِزَاجُهَا كَافُورًا(5) عَيْنًا يَشْرَبُ بهَِا عِبَادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونهََا تَفْجِيرًا(6) يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ يخََافُونَ يَوْمًا كاَنَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا(7) وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلىَ‏ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَ يَتِيمًا وَ أَسِيرًا(8) إِنمََّا نُطْعِمُكمُ‏ْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكمُ‏ْ جَزَاءً وَ لَا شُكُورًا(9) إِنَّا نخََافُ مِن رَّبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا(10) فَوَقَئهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَالِكَ الْيَوْمِ وَ لَقَّئهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُورًا(11) وَ جَزَئهُم بِمَا صَبرَُواْ جَنَّةً وَ حَرِيرًا(12) … ان هذا کان لکم جزاء و کان سعیکم مشکورا (22)

·         انسان چیزی نیست مگر به همین اعمال نیکوکارانه الهی (نگرش/ زمینه)/ ترس از خدا و قیامت، انگیزه ای عالی و فاخر است (عامل/ نگرش/ زمینه)/ پاداش های بسیار بسیار بزرگ برای نیکوکاری سخت و خالصانه (عامل)/ توجه به موارد مصرف (ابعاد)/ بیان اخلاص و عدم اراده جزا و شکور به فقیر تا احساس راحتی و سبکی کند (آداب)/ بندگی و تقوا و پذیرش هدایت، شکر است/ نیکوکاری فقط با اخلاص و بدون خواستن پاداش و تشکر (9) (ابعاد)/ خدا جزا و شکر می نماید (22) (نگرش، آثار و نتایج)

·         البقرة : 271   إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ يُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئاتِكُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبيرٌ

·         صدقه آشکار هم خوب است/ ترویج/ مخفی بهتر از آشکار/ آداب/ جبران سیئات/ توجه به آگاهی الهی/ عامل

·         البقرة : 273   لِلْفُقَراءِ الَّذينَ أُحْصِرُوا في‏ سَبيلِ اللَّهِ لا يَسْتَطيعُونَ ضَرْباً فِي الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسيماهُمْ لا يَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَليمٌ

·         توجه خاص به برخی موارد مصرف/

·         النساء : 6   وَ ابْتَلُوا الْيَتامى‏ حَتَّى إِذا بَلَغُوا النِّكاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوالَهُمْ وَ لا تَأْكُلُوها إِسْرافاً وَ بِداراً أَنْ يَكْبَرُوا وَ مَنْ كانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ كانَ فَقيراً فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذا دَفَعْتُمْ إِلَيْهِمْ أَمْوالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَيْهِمْ وَ كَفى‏ بِاللَّهِ حَسيباً

·         با تدابیری، فقرا هم می توانند نیکوکاری کنند / راهبرد های مدیریتی/ شاهد گرفتن در برخی نیکوکاری ها/ آداب/ از جهت وجدانی خدا کافی است/

·         التوبة : 60   إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكينِ وَ الْعامِلينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْغارِمينَ وَ في‏ سَبيلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبيلِ فَريضَةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَليمٌ حَكيمٌ

·         توجه جدی و فریضه ای به موارد مصرف/ ابعاد

·         المجادلة : 12   يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا ناجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْواكُمْ صَدَقَةً ذلِكَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ أَطْهَرُ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ * المجادلة : 13   أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْواكُمْ صَدَقاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ فَأَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ أَطيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ اللَّهُ خَبيرٌ بِما تَعْمَلُونَ

·         صدقه آزمون صداقت/ صدقه به عنوان عوارض/ بر حسب توان و ظرفیت و عدم مشقت/ مدیریت/

·         البينة : 5   وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفاءَ وَ يُقيمُوا الصَّلاةَ وَ يُؤْتُوا الزَّكاةَ وَ ذلِكَ دينُ الْقَيِّمَةِ

·         مدام زکات با نماز و بعد از آن ذکر می شود؛ ممکن است برخی آثار، ویژه این ترکیب باشد یا نماز زمینه ساز زکات باشد/ اساسا دین قیم با نیکوکاری تمام و کامل می شود به علاوه بندگی مخلصانه و اقامه نماز/ و دیگر هیچ (استثنا)/ امر/ عامل/

·         ق : 25   مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ مُريبٍ

·         منع کنندگان نیکی/ بازدارنده ها/ مقابله تبلیغاتی با آن ها/ زمینه ها

·         سورة الماعون بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ أَرَءَيْتَ الَّذِى يُكَذِّبُ بِالدِّينِ(1) فَذَالِكَ الَّذِى يَدُعُّ الْيَتِيمَ(2) وَ لَا يحَُضُّ عَلىَ‏ طَعَامِ الْمِسْكِينِ(3) فَوَيْلٌ لِّلْمُصَلِّينَ(4) الَّذِينَ هُمْ عَن صَلَاتهِِمْ سَاهُونَ(5) الَّذِينَ هُمْ يُرَاءُونَ(6) وَ يَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ(7)

·         تحریک و تشویق بر اطعام بیچارگان/ عامل/ تکذیب روز جزا مانع نیکوکاری/ سبک شمارندگان نماز، منع کنندگان انفاقات/ بازدارنده ها

·         البقرة : 282   … فَإِنْ كانَ الَّذي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفيهاً أَوْ ضَعيفاً أَوْ لا يَسْتَطيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ … وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عَليمٌ

·         توجه به موارد کار خیر/ توجه به جزئیات/ توجه به اقشار ضعیف/ انواع ضعف روحی و ذهنی و …/

·         النساء : 9   وَ لْيَخْشَ الَّذينَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّيَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَيْهِمْ فَلْيَتَّقُوا اللَّهَ وَ لْيَقُولُوا قَوْلاً سَديداً

·         خود و عزیزان خود را به جای طرف مقابل گذاشتن/ توجه

·         النساء : 95   لا يَسْتَوِي الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ وَ الْمُجاهِدُونَ في‏ سَبيلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدينَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقاعِدينَ دَرَجَةً وَ كُلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنى‏ وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدينَ عَلَى الْقاعِدينَ أَجْراً عَظيماً

·         جهاد هم با مال است و هم با جان/ شمول مفهوم و گزاره های مربوط به جهاد نسبت به نیکوکاری/ تقدم جهاد با مال بر جهاد بر نفس در همه آیات/ تغییر نگرش

·         سورة الفجر بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ وَ الْفَجْرِ(1) وَ لَيَالٍ عَشْرٍ(2) وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ(3) وَ الَّيْلِ إِذَا يَسْرِ(4) هَلْ فىِ ذَالِكَ قَسَمٌ لِّذِى حِجْرٍ(5) أَ لَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعَادٍ(6) إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ(7) الَّتىِ لَمْ يخُْلَقْ مِثْلُهَا فىِ الْبِلَدِ(8) وَ ثَمُودَ الَّذِينَ جَابُواْ الصَّخْرَ بِالْوَادِ(9) وَ فِرْعَوْنَ ذِى الْأَوْتَادِ(10) الَّذِينَ طَغَوْاْ فىِ الْبِلَدِ(11) فَأَكْثَرُواْ فِيهَا الْفَسَادَ(12) فَصَبَّ عَلَيْهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذَابٍ(13) إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ(14) فَأَمَّا الْانسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَئهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبىّ‏ِ أَكْرَمَنِ(15) وَ أَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَئهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبىّ‏ِ أَهَانَنِ(16) كلاََّ  بَل لَّا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ(17) وَ لَا تحََضُّونَ عَلىَ‏ طَعَامِ الْمِسْكِينِ(18) وَ تَأْكُلُونَ الترَُّاثَ أَكْلًا لَّمًّا(19) وَ تحُِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا(20) كلاََّ إِذَا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكاًّ دَكاًّ(21) وَ جَاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا(22) وَ جِاْى‏ءَ يَوْمَئذِ  بجَِهَنَّمَ  يَوْمَئذٍ يَتَذَكَّرُ الْانسَانُ وَ أَنىَ‏ لَهُ الذِّكْرَى‏(23) يَقُولُ يَالَيْتَنىِ قَدَّمْتُ لحَِيَاتىِ(24) فَيَوْمَئذٍ لَّا يُعَذِّبُ عَذَابَهُ أَحَدٌ(25) وَ لَا يُوثِقُ وَثَاقَهُ أَحَدٌ(26) يَأَيَّتهَُا النَّفْسُ الْمُطْمَئنَّةُ(27) ارْجِعِى إِلىَ‏ رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً(28) فَادْخُلىِ فىِ عِبَادِى(29) وَ ادْخُلىِ جَنَّتىِ(30)

·         این سوره کلا در مورد نیکوکاری است مانند چند سوره دیگر/ با قسم های متعدد که برای هر عاقلی کافی است/ یاد آوری سرنوشت اقوام مقابل که واقعا قوی تر بوده اند و طغیان و فساد فراوان کردند و خدا بر سرشان عذاب ریخت و در کمین است/ انسان حواسش به نعمت ها است که اگر خدا بدهد آن را اکرام و اگر نداهد اهانت می داند/ در حالی که مسأله، چیز دیگری است؛ مسأله مهم ترک نیکوکاری ها است: اکرام یتیم؛ تحریض بر طعام بیچارگان، چسبیدن به بلعیدن و حب میراث و اموال دنیا/ مسأله زلزله آخرت و صحنه حساب و در برابر خدا و ملائکه و جهنم و به خود آمدن بی فایده و بیجای انسان است/ کاش چیزی فرستاده بودم/ عذاب بی مانند/ اما نفس آرام و مطمئن راضی و مورد رضایت به سمت ربّش باز می گردد و داخل بندگان و داخل بهشت می شود/

·         الأنفال : 3   الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ * الأنفال : 4   أُولئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَريمٌ

·         اقامه نماز و انفاق از رزق موجب رزق کریم الهی می شود / نیز گواهی حقیقت ایمان است و درجات عند رب و مغفرت/ (تغییر نگرش، پاداش الهی، تقویت، عامل)

·         هود : 6   وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلاَّ عَلَى اللَّهِ رِزْقُها وَ يَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها كُلٌّ في‏ كِتابٍ مُبينٍ

·         روزی همه بر عهده خدا است/ خدا به حال روزی خورانش کاملا دانا است/ (تغییر نگرش)

·         داستان قارون‏: إِنَّ قَرُونَ كَانَ مِن قَوْمِ مُوسىَ‏ فَبَغَى‏ عَلَيْهِمْ  وَ ءَاتَيْنَاهُ مِنَ الْكُنُوزِ مَا إِنَّ مَفَاتحَِهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ أُوْلىِ الْقُوَّةِ إِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ لَا تَفْرَحْ  إِنَّ اللَّهَ لَا يحُِبُّ الْفَرِحِينَ(76) وَ ابْتَغِ فِيمَا ءَاتَئكَ اللَّهُ الدَّارَ الاَْخِرَةَ  وَ لَا تَنسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا  وَ أَحْسِن كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ  وَ لَا تَبْغِ الْفَسَادَ فىِ الْأَرْضِ  إِنَّ اللَّهَ لَا يحُِبُّ الْمُفْسِدِينَ(77) قَالَ إِنَّمَا أُوتِيتُهُ عَلىَ‏ عِلْمٍ عِندِى  أَ وَ لَمْ يَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَكَ مِن قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَ أَكْثرَُ جَمْعًا  وَ لَا يُسَْلُ عَن ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ(78) فَخَرَجَ عَلىَ‏ قَوْمِهِ فىِ زِينَتِهِ  قَالَ الَّذِينَ يُرِيدُونَ الْحَيَوةَ الدُّنْيَا يَالَيْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتىِ‏َ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِيمٍ(79) وَ قَالَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْعِلْمَ وَيْلَكُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَيرٌْ لِّمَنْ ءَامَنَ وَ عَمِلَ صَالِحًا وَ لَا يُلَقَّئهَا إِلَّا الصَّابرُِونَ(80) فخََسَفْنَا بِهِ وَ بِدَارِهِ الْأَرْضَ فَمَا كَانَ لَهُ مِن فِئَةٍ يَنصُرُونَهُ مِن دُونِ اللَّهِ وَ مَا كاَنَ مِنَ الْمُنتَصِرِينَ(81) وَ أَصْبَحَ الَّذِينَ تَمَنَّوْاْ مَكاَنَهُ بِالْأَمْسِ يَقُولُونَ وَيْكَأَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَ يَقْدِرُ  لَوْ لَا أَن مَّنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا لَخَسَفَ بِنَا  وَيْكَأَنَّهُ لَا يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ(82) تِلْكَ الدَّارُ الاَْخِرَةُ نجَْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فىِ الْأَرْضِ وَ لَا فَسَادًا  وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ(83) مَن جَاءَ بِالحَْسَنَةِ فَلَهُ خَيرٌْ مِّنهَْا  وَ مَن جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلَا يجُْزَى الَّذِينَ عَمِلُواْ السَّيَِّاتِ إِلَّا مَا كاَنُواْ يَعْمَلُونَ(84)

·         قارون/ الگوسازی منفی/ تجاوز (بازدارنده)/ ثروت بی اندازه (بازدارنده)/ سرخوشی به دنیا (بازدارنده)/ به دنبال خانه آخرت بودن (عامل)/ فراموش نکردن نصیب از دنیا؛ طبق روایت امام صادق ع: ان تطلب بها الآخرة (عامل)/ عدم شکر احسان خداوند با احسان به خلق (بازدارنده)/ دنبال فساد در زمین بودن (بازدارنده)/ چون خدا مفسدان را دوست ندارد (تقویت منفی عاطفی)/ خود محوری (بازدارنده)/ عدم توجه به قدرت و خشم و عذاب خدا (بازدارنده)/ توجه به ثواب خدا و صبر(زمینه ساز)/ نظر به ماجرا و سرنوشت قارون ها: تقویت توحید (زمینه ساز)/ آخرت برای کسانی است که در زمین برتری و فساد نمی خواهند: متقین (تغییر نگرش)/ پاداش نیکوکاری بهتر و بدکرداری همان اندازه / تأکید بر تقویت مثبت و تشویق و وعده/ در عین حال مجازات های متناسب با جرائم/ (راهبرد مدیریتی، پاداش الهی، عامل)/

 

[3]

بخشی از جدول روایات و نمایه ها

8688 أَحْسَنُ الصَّنَائِعِ مَا وَافَقَ الشَّرَائِعَ (389/ 2).	موافقت شریعت در نیکوکاری/ احکام و آداب
8693 أَجْمَلُ أَفْعَالِ ذَوِي الْقُدْرَةِ الْإِنْعَامُ (399/ 2).	تحریض/ زیبایی شناسی/ تغییر نگرش/
8695 إِنَّ مَكْرُمَةً صَنَعْتَهَا إِلَى أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ إِنَّمَا أَكْرَمْتَ بِهَا نَفْسَكَ وَ زَيَّنْتَ بِهَا عِرْضَكَ‏ فَلَا تَطْلُبْ مِنْ غَيْرِكَ شُكْرَ مَا صَنَعْتَ إِلَى نَفْسِكَ (542/ 2).	تحریض/ فقط به نفع کرامت خودت و تزیینت با آن است/ تغییر نگرش/ عدم طلب شکر/ آداب/
8703 خُذْ عَلَى عَدُوِّكَ بِالْفَضْلِ فَإِنَّهُ أَحَدُ الظَّفَرَيْنِ (439/ 3).	تحریض/ تغییر نگرش/ توجه به موارد و مصادیق/ توجه به پیامد ها و فواید/
8715 فِي كُلِّ مَعْرُوفٍ إِحْسَانٌ (403/ 4).	توسعه مفهومی/ مفهوم سازی/ تغییر نگرش/
8731 مِلَاكُ الْمُرُوَّةِ صِدْقُ اللِّسَانِ وَ بَذْلُ الْإِحْسَانِ (148/ 6).	فضائل اخلاقی/ ریشه/ عامل/ تغییر نگرش/
8746 الْكَرِيمُ مَنْ بَدَأَ بِإِحْسَانِهِ (241/ 1).	فضائل/ ریشه ها/ تحریض/ تغییر نگرش/ مبادرت/ آداب/
8758 الْمَعْرُوفُ ذَخِيرَةُ الْأَبَدِ (241/ 1).	پاداش اخروی/ پیامد ها/ تحریض/ تغییر نگرش/
8771 الْإِنْسَانُ عَبْدُ الْإِحْسَانِ (68/ 1).	نتایج و پیامد ها/ پاداش دنیوی/ تحریض/
8797 مَا اسْتُعْبِدَ الْكِرَامُ بِمِثْلِ الْإِكْرَامِ (113/ 6).	نتایج و پیامد ها/ پاداش دنیوی/ تحریض/ تغییر نگرش/ زیر بار منت کسی نرفتن / توجه به موارد /
8799 أَفْضِلْ عَلَى النَّاسِ يَعْظُمْ قَدْرُكَ (177/ 2).	امر/ تحضیض/ بزرگی قدر/ نتایج و پیامد ها/
8811 مَنْ أَحْسَنَ إِلَى النَّاسِ اسْتَدَامَ مِنْهُمُ الْمَحَبَّةَ (354/ 5).	دوام محبت/ نتایج و پیامد ها/ پاداش دنیوی/ تحریض/
8818 الْكَرَمُ أَعْطَفُ مِنَ الرَّحِمِ (372/ 1).	محبت و عاطفه/ نتایج و پیامد ها/ پاداش دنیوی/ تحریض/ تغییر نگرش/
8819 الْمُحْسِنُ حَيٌّ وَ إِنْ نُقِلَ إِلَى مَنَازِلِ الْأَمْوَاتِ (393/ 1).	سعدیا مرد نکونام نمیرد هرگز مرده آن است که نامش به نکویی نبرند/ نتایج و پیامد ها/ پاداش دنیوی/ تحریض/ تغییر نگرش/
8820 الْكَرِيمُ عِنْدَ اللَّهِ مَحْبُورٌ مُثَابٌ وَ عِنْدَ النَّاسِ مَحْبُوبٌ مُهَابٌ (151/ 2).	محبت و با ابهت/ نتایج و پیامد ها/ پاداش دنیوی/ تحریض/ تغییر نگرش/
8828 كُلُّ مُحْسِنٍ مُسْتَأْنِسٌ (527/ 4).	انس مردم/ نتایج و پیامد ها/ پاداش دنیوی/ تحریض/ تغییر نگرش/
8829 كُلُّ نِعْمَةٍ أُنِيلَ مِنْهَا الْمَعْرُوفُ فَإِنَّهَا مَأْمُونَةُ السَّلْبِ مُحَصَّنَةٌ مِنَ الْغِيَرِ (543/ 4).	حفظ نعمت هایی که از آن ها خیر رسانده می شود/ نتایج و پیامد ها/ پاداش دنیوی/ تحریض/ تغییر نگرش/
8830 كَثْرَةُ اصْطِنَاعِ الْمَعْرُوفِ تَزِيدُ فِي الْعُمُرِ وَ تَنْشُرُ الذِّكْرَ (594/ 4).	افزایش عمر/ گستردن یاد نیک/ نتایج و پیامد ها/ پاداش دنیوی/ تحریض/ تغییر نگرش/
8834 مَنْ أَحْسَنَ إِلَى النَّاسِ حَسُنَتْ عَوَاقِبُهُ وَ سَهُلَتْ لَهُ طُرُقُهُ (377/ 5).	نیکویی پایان کار ها و آسانی راه ها/ نتایج و پیامد ها/ پاداش دنیوی/ تحریض/ تغییر نگرش/
8849 إِنَّ كَرَامَتَكَ لَا تَتَّسِعُ لِجَمِيعِ الْخَلْقِ فَتَوَخَّ بِهَا أَفَاضِلَ الْخَلْقِ (606/ 2).	محدودیت/ توجه به موارد/
8862 رَأْسُ الرَّذَائِلِ اصْطِنَاعُ الْأَرَاذِلِ (52/ 4).	رأس پستی ها نیکی کردن به اراذل است/ توجه به موارد/ آداب/ ابعاد/ آثار و پیامد ها/
8867 مَرَبَّةُ الْمَعْرُوفِ أَحْسَنُ [خَيْرٌ] مِنِ ابْتِدَائِهِ (128/ 6).	راهبرد مدیریتی/ حفظ و پرورش، مهم تر از شروع / آداب/ ابعاد/ آثار و پیامد ها/
8868 وَاضِعُ مَعْرُوفِهِ عِنْدَ غَيْرِ مُسْتَحِقِّهِ مُضَيِّعٌ لَهُ (241/ 6).	نیکی کننده به غیر مستحق، ضایع کننده آن است/ توجه به موارد/ آداب/ ابعاد/ آثار و پیامد ها/
8872 لَا مَعْرُوفَ أَضْيَعُ مِنِ اصْطِنَاعِ الْكَفُورِ (399/ 6).	ضایع شدن نیکی به ناسپاس/ توجه به موارد/ آداب/ ابعاد/ آثار و پیامد ها/
8873 الْإِحْسَانُ إِلَى الْمُسِي‏ءِ أَحْسَنُ الْفَضْلِ (354/ 1).	نیکی به بدکار/ توجه به موارد/ آداب/ ابعاد/ آثار و پیامد ها/
8883 الْمُحْسِنُ مَنْ عَمَّ النَّاسَ بِالْإِحْسَانِ (29/ 2).	نیکوکار واقعی کسی است که احسان عمومی می کند/ آداب/ ابعاد/ ریشه ها/ عامل/
8887 الْمَعْرُوفُ لَا يَتِمُّ إِلَّا بِثَلَاثٍ بِتَصْغِيرِهِ وَ تَعْجِيلِهِ [وَ سَتْرِهِ‏] فَإِنَّكَ إِذَا صَغَّرْتَهُ فَقَدْ عَظَّمْتَهُ وَ إِذَا عَجَّلْتَهُ فَقَدْ هَنَّأْتَهُ وَ إِذَا سَتَرْتَهُ فَقَدْ تَمَّمْتَهُ (147/ 2).	اتمام/ کوچک شمردن/ شتاب کردن/ پوشاندن/ آداب و روش ها/
8897 خَيْرُ الْمَعْرُوفِ مَا أُصِيبَ بِهِ الْأَبْرَارُ (426/ 3).	نیکی به خوبان/ توجه به موارد/ مصادیق/ آداب/ ابعاد/ تحریض/
8958 إِذَا صُنِعَ إِلَيْكَ مَعْرُوفٌ فَاذْكُرْ (199/ 3).	یادکردن نیکوکاری دیگران/ آداب
8965 مَنْ هَمَّ أَنْ يُكَافِيَ عَلَى الْمَعْرُوفِ [وَ عَجَزَ] فَقَدْ كَافَى [كَافَأَ] (356/ 5).	اهتمام به جبران، جبران است/ آداب/ نگرش
8972 لَا يَسْتَقِيمُ قَضَاءُ الْحَوَائِجِ إِلَّا بِثَلَاثٍ بِتَصْغِيرِهَا لِتَعْظُمَ وَ سَتْرِهَا لِتَظْهَرَ وَ تَعْجِيلِهَا لِتَهْنَأَ (422/ 6).	کوچک شمردن و پنهان کردن و شتاب کردن/ آداب/

 

[4]

چکیده جامع مبانی پشتیبانی کننده از تربیت نیکوکارانه در برنامه درسی ملی

گزیده مبانی هستی شناختی

این مبانی، با فلسفه قرآنی ویژه تربیت نیکوکارانه هم جهت است و دلالت های مورد نیاز برای برنامه درسی آن را تأمین می نماید: مبدأیت و غاییت (1/1/1)، خالقیت، مالکیت، مدبریت، و ربوبیت (1/1/2)، خیر بنیادین و بنیاد خیر بودن خدا، هدایت همه موجودات به سوی کمال شایسته شان (1/1/3)، عرصه تربیت الهی بودن نظام آفرینش (1/1/11)، اصالت حیات اخروی (1/1/12)، هستی فراطبیعی نظام آفرینش (1/1/14)

گزیده مبانی انسان شناختی

این مبانی در فلسفه تربیت نیکوکارانه از دیدگاه قرآن پر رنگ هستند: ترکیب انسان از جسم و روح (1/2/1) اصالت روح (1/2/2) فطرت الهی (1/2/3) تساوی کرامت و شأن انسان ها (1/2/4) اختیار (1/2/5) هدفمندی و هماهنگی با غایت هستی (1/2/6)، اجتماعی بودن و تأثیر متقابل با جامعه (1/2/10)، نوع ارتباط انسان با خویشتن، خدا، خلق و خلقت، تعیین کننده هویت انسانی او (1/2/11)، نقش اساسی انسان در تکوین و تحول هویت خود (1/2/12)، دو وجه فردی و جمعی هویت آدمی (1/2/13)، اصالت عناصر تفکر و تعقل، ایمان و باور، علم و معرفت، اخلاق و عمل مداوم در شکل دهی و ارتقای هویت انسانی (1/2/14) اهمیت موقعیت (1/2/15)، نیازمندی به هدایت الهی (1/2/16)، تکلیف و مسوولیت الهی و اجتماعی (1/2/17) حاکمیت سنت های الهی (1/2/18) حیات بی پایان و بسته بودن آن به انتخاب او (1/2/19)، برخورداری همه انسان ها از حقوق ذاتی (1/2/20) تفاوت های فردی (1/2/21) تهدید های بیرونی و درونی مانند نفس اماره و دنیا (1/2/22) فقر محض انسان در برابر خدا (1/2/23)، یادگیرندگی و تربیت پذیری انسان (1/2/26)، ویژگی های چون حرص، بخل، عجله و… در نفس انسان (1/2/27)، آزمایش مستمر و دائمی انسان (1/2/28)، نیاز های گسترده و متنوع انسان (1/2/30)، نوسان مراتب انسان (1/2/31) موانع نفس اماره، دنیا طلبی و شیطان در حرکت متعالی (1/2/32)،

گزیده مبانی معرفت شناختی

توانایی انسان در درک موقعیت خود و دیگران در هستی (1/3/1) تعدد منابع شناخت شامل وحی (قرآن و عترت)، عقل، قلب، تجربه (جامعه، تاریخ و طبیعت) (1/3/3) توانایی عقل ورزی انسان در مقام نظر و عمل (1/3/4) همراه بودن شناخت با موانعی چون پیروی از هوای نفس (1/3/9)،

گزیده مبانی ارزش شناختی

منبعیت اصالی دین (عقل و فطرت، قرآن و سنت) در همه ارزش ها (1/4/1)، تحقق عمل و انتخاب آدمی در پرتو ارزش گذاری او (1/4/3)، تقسیم ارزش ها به ثابت و متغیر (1/4/4) ناظر بودن ارزش زیباشناختی به واقعیت های عینی و ادراک فرد (1/4/5)، تابعیت تأثیر ارزشمداری، به حسن فعلی و فاعلی (1/4/6) ارتباط ارزش ها با غایت زندگی (1/4/7)، اهم مصادیق ارزش ها: ارزش های مرتبط با خدا: غاییت توحید، قرب الی الله و حیات طیبه نسبت به حیات و همه ارزش ها (1/4/10)، محوریت اساسی تفکر، تعقل و حکمت/ ایمان و باور به مبدأ و معاد/ علم، معرفت و بصیرت/ کار مفید، مجاهدت و عمل صالح/ اخلاق کریمه و فضائل نفسانی نسبت به ارزش ها (1/4/11)، اهمیت انس با قرآن و عترت و اطاعت آنها (1/4/12)، تولّی و تبرّی، امر به معروف و نهی از منکر (1/4/13) در جهت نیل به حیات طیبه، و تعیین کنندگی توجه به ارز های الهی تعیین کننده هویت ارزشی انسان (1/4/14)، ارزش های مرتبط با خود: عمل مبتنی بر ایمان و تفکر (1/4/16)، کسب روزی حلال (1/4/17)، برخورداری از حیا و عفت (1/4/19)، فعالیت و تلاش و پرهیز از بطالت و بیکاری (1/4/20)، پرهیز از اسراف و زیاده خواهی (1/4/21)، حفظ عزت نفس و کرامت انسانی (1/4/22) قناعت و صبر (1/4/24)، سعی و اهتمام در کسب، حفظ و تکمیل ارزش های اخلاقی (1/4/25)، تقید به اوامر شرعی (1/4/26)، ارز شهای مرتبط با خانواده: احترام، احسان و مهرورزی به والدین و اعضای خانواده (1/4/27)، احترام و خدمت به بزرگسالان، محبت به خردسالان و توجه به نیاز و تربیت کودکان و رعایت حقوق آنان (1/4/28)، توجه به حقوق همسر و فرزندان (1/4/30)، ارزش های مربوط به جامعه و کشور: ترجیح منافع جمعی بر منافع فردی و منافع ملی بر منافع حزبی و گروهی (1/4/31)، توجه به آزادی مسئولانه و عدالت اجتماعی (1/4/33)، همکاری، تعاون و مشارکت اجتماعی و احترام به آحاد جامعه (1/4/34)، رأفت، احسان و خدمات عام المنفعه و ماندگار (1/4/35)، پاسداشت خدمات انسان های مؤثر (1/4/36) ولایتمداری (1/4/37)، تعظیم شعائر اسلامی (1/4/39)، وطن دوستی، ایثارگری، فداکاری و شهادت طلبی در جهت حفظ ارزش های الهی و کیان جمهوری اسلامی ایران (1/4/41)، ارزش های مربوط به امت اسلامی: وحدت و همبستگی بین مسلمانان (1/4/43)، دفاع از مسلمانان تحت ستم و کمک و یاری آنان در حدّ توان (1/4/44)، اهتمام و سعی و کوشش در جهت حلّ معضلات و مشکلات مسلمانان (1/4/45)، مشارکت فعال در همکاری با مسلمانان (1/4/46) ارزش های مربوط به جامعه جهانی: احترام به حقوق انسان ها در راستای تعمیم سعادت و ایجاد امید و آینده ای روشن برای همه انسان ها (1/4/48)، مبارزه با استکبار جهانی و صهیونیزم بی نالملل در جهت ایجاد صلح و عدالت در جهان (1/4/49)، احترام به پیمان های معتبر جهانی (1/4/50)، حضور فعال در عرصه های جهانی بر اساس حفظ عزت ملی و عدالت و مساوات در بین ملت ها (1/4/51)، احترام به ادیان الهی و تقویت روابط انسانی با پیروان آنها (1/4/52)، گسترش مبانی ارز شهای اسلامی به ویژه عدالت و فضایل اخلاقی و معنوی در جهان (1/4/53)، ترویج انتظار ظهور حضرت مهدی(عج) در جهت ایجاد حکومت عدل جهانی (1/4/54)، تلاش در جهت حل مشکلات جهانی از قبیل روابط ظالمانه، فقر، بیماری و تبعیض (1/4/56)، ارزش های مربوط به خلقت: طبیعت: رعایت موازین اخلاقی و معنوی در ارتباط با طبیعت و محیط زیست (1/4/57)؛ احساس مسئولیت و در برابر پدیده های خلقت و محیط زیست (1/4/58 – 60) کشف قابلیت های طبیعت و بهره برداری عاقلانه و مسئولانه (1/4/61)، ماوراء طبیعت: علاقه به مراتب فوق طبیعت در هستی و برقراری ارتباط سازنده با آن (1/4/63)، توجه به عالم غیب و ملائکه و تأثیرگذاری ایشان در زندگی انسان (1/4/64)، توجه به استمرار و جاودانگی حیات انسان بعد از مرگ و تأثیر سازنده آن در زندگی انسان  (1/4/65).

گزیده مبانی دین شناختی

به هم پیوستگی معارف اسلام که انسان را در چهار عرصه ارتباط با خود، خدا، خلق و خلقت، حول محور ارتباط با خدا راهبری کرده و او را به سعادت جاویدان می رساند (1/5/1)، ابتنای اسلام بر دستورهای الهی به واسطه عقل، قرآن، سنت و عترت پیامبر علیهم السلام (1/5/2)، جهانی، اجتماعی، و همه جانبه بودن اسلام بر اساس اجتهاد معتبر (1/5/3)، هدف تربیت افرادی متفکر، مؤمن، عالم، عامل، مؤدب و دارای اخلاق کریمه در اسلام (1/5/4)، هدف تقویت روحیه مسؤولیت پذیری در برابر خدا (1/5/5)، هدف ایجاد جامعه ای پویا، مجاهد، مسئول و اثرگذار در زندگی بشریت (1/5/6)، زمینه سازی جهت رشد و شکوفایی فطرت الهی انسان به منظور دستیابی به کمال فردی و نیز گسترش عدالت و تشکیل تمدن اسلامی در راستای ظهور و تشکیل دولت عدل جهانی به عنوان مقصد نهایی حکومت در اسلام (1/5/7)، استلزام شناخت صحیح و جامع دین اسلام، نسبت به فهم مؤمنانه و روش مند قرآن کریم و تبیین عینی و علمی آن توسط حضرات معصومین علیهم السلام (1/5/9)، تکلیف به اندازه ظرفیت (1/5/11)، (1/5/12) هویت توحیدی، به عنوان متعالی ترین لایه هویتی انسان، و فراتر از مرز بندی های جنسیتی، قومی، نژادی، … (1/5/13) تأکید اسلام بر تنوع در روش های یاددهی یادگیری (مشاهده آیات، تدبر و تعمق، صحبت و گف توگو، تجربه، تفکر فردی و جمعی، تهذیب نفس، داستان گویی، تأسی از اسوه های حسنه وغیره) و تکثر در محیط یادگیری (خانواده، طبیعت، مسجد، مدرسه، محیط اجتماعی، محیط کار و غیره)، (1/5/14) اهمیت خانواده و تعامل عاطفی اش در تربیت (1/5/15)، مسؤولیت والدین در تربیت (1/5/16)، جایگاه محوری مربی و پذیرش آن به مثابه الگوی هدایت کننده متربی، ادامه دهنده راه انبیا و تسهیل کننده تحقق اهداف آن ها (1/5/17)، معرضیت انسان به صورت مستمر و دائمی در آزمون الهی و در مواجهه با سختیها برای تربیت (1/5/18)،

گزیده مبانی روان شناختی

یکپارچگی شخصیت آدمی و تشکل از خرده نظا مهای شناختی، عاطفی، ایمانی، اخلاقی و تجارب عملکردی (1/6/1) آغاز فرایندهای شناختی، از عملکرد ساده حواس پنجگانه ظاهری و رسیدن به دریافت و استنتاج پیچیده انتزاعی و عقلانی (1/6/3)، به وجود آمدن رشد اخلاقی از تعامل عوامل متعددی نظیر تفکر و تعقل، ایمان، علم و عمل، به ویژه تلا شهای خودسازی درونی (1/6/3)، رشد تفکر در متربیان از طریق سازماندهی و سازگاری متربی با تجارب جدید (1/6/6)، رشد ایمانی حاصل تفکر و معرفت، وابستگی عاطفی و باورهای قلبی و اراده و تصمیم گیری (1/6/7)، رفتار آگاهانه و ارادی بودن عمل، مبتنی بر مبانی و علل و عواملی مانند علل زیستی، اجتماعی، فرهنگی و محیطی (1/6/9)، زمینه سازی انگیزش های درونی و بیرونی به موقع، جهت رشد متربیان (1/6/15)، محصول تربیت بودن رشد (1/6/16)، تحولی بودن فرایند تربیت، و تابعیت آن نسبت به تفکر، تعقل، شهود، ایمان، علم، عمل، تجربه و تقویت ملکات نفسانی (1/6/17)، یادگیری (1/6/18)، سنن و قوانین جهان شمول که در خلقت انسان قرار داده شده است (1/6/19)، محیط و زیستن (1/6/20)، و مدیریت فعال (1/6/21).

گزیده مبانی جامعه شناختی

ترکیب حقیقی جامعه و روح جمعی متأثر از اندیشه ها، انگیزه ها، عاطفه ها، رفتارها و خواسته های افراد (1/7/1)، امکان انسان برای تأثیر در جامعه (1/7/2)، هدفگیری برنامه درسی برای ایجاد رابطه تعاملی با جامعه و استعلای فردی و اجتماعی (1/7/4)، تربیت افرادی جامعه پذیر و اصلاح هنجارهای نامطلوب در جامعه (1/7/5)، ایجاد تعادل و توازن در جامعه و آگاه کردن متربیان در ایفای نقش مسئولانه در جامعه (1/7/6)، پاسخگویی به نیازهای متنوع اجتماعی (1/7/7)، اهمیت نهاد تعلیم و تربیت به عنوان مهم ترین بخش فرهنگ، ارتباط متقابل آن با سایر نهادها و پاسخ گویی به نیازهای جامعه و مطالبات اجتماعی (1/7/8)، و از جمله پیشگیری از بازتولید نابرابری های اجتماعی و گسترش عدالت در جامعه (1/7/9)، نهادینه کردن مسئولیت پذیری در متربیان و پاسداری از آن ها در مقابله با هرگونه هجوم هویتی و فرهنگی، ضمن ایجاد تعامل منطقی با جامعه و اثرگذاری مثبت در لایه های مختلف آن (1/7/10) و اصلاح و ارتقاء فرهنگ جامعه (1/7/11)، زمینه سازی مدرسه پس از خانواده جهت کسب نخستین تجربه اجتماعی از طریق فراهم کردن شرایط برای ارتباط مناسب متربیان با یکدیگر (1/7/13 و 14)، و کسب شایستگی های آحاد جامعه (1/7/14) لزوم همسویی جامعه با برنامه درسی ملی (1/7/15)، و رابطه تعاملی و دو سویه برنامه های درسی و تربیتی (1/7/16).

 

[5]

عبارات مرتبط با تربیت نیکوکارانه در بخش حوزه های تربیت و یادگیری در برنامه درسی ملی:

حوزه تربیت و یادگیری حکمت و معارف اسلامی، بستری برای تقویت اندیشه، ایمان و عمل دینی است. تعمیق معرفت و ایمان متربیان به اعتقادات، اخلاق و احکام الهی که همان معرفت و ایمان به دین اسلام است، مهمترین رسالت تعلیم و تربیت در نظام اسلامی است. دین اسلام، که از جانب خدای متعال بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده شامل اعتقادات، اخلاق، احکام و کلیه نظاماتی است که انسان ها برای رسیدن به مقصد متعالی خود بدان نیاز دارند. آمادگی برای دینداری و عمل به وظایف دینی مبتنی بر ایمان توأم با معرفت و شناخت؛ احساس خرسندی و رضایت از هویت اسلامی خود و علاقه و تلاش برای حفظ آن؛ تلاش برای رشد شعائر و فرهنگ دینی جامعه در شرایط مختلف اجتماعی؛ احساس مسئولیت نسبت به نظام اسلامی و مشارکت در پیشرفت نظام و اقتدار و سربلندی آن در جهان؛ بهره مندی از حکمت نظری و عملی از نتایج یادگیری دانش آموزان در حوزه حکمت و معارف اسلامی در پایان دوره های تحصیلی اند.

حوزه تربیت و یادگیری قرآن و عربی: تعمیق معرفت و ایمان دانش آموزان به اعتقادات، اخلاق و احکام الهی که همان معرفت و ایمان به دین اسلام است، مهمترین رسالت تعلیم و تربیت در نظام اسلامی است. قرآن کریم، به عنوان منبع وحی الهی و منبع اصلی اعتقادات، اخلاق و احکام است. توانایی خواندن همراه با درک معنا، تدبر در قرآن و انس با آن، سبب ورود هر فرد مسلمان به دریای معارف اسلامی است. یادگیری زبان عربی به عنوان زبان قرآن سبب می شود که فرد بتواند به طور مستقیم با کتاب الهی ارتباط برقرار کند، آن را بفهمد و از رهنمودهای آن بهره ببرد. همچنین آموزش این زبان سبب می شود که متربیان بتوانند از معارف اهل بیت علیهم السلام و فرهنگ غنی اسلام استفاده کنند.

حوزه تربیت و یادگیری زبان و ادبیات فارسی: مجموعه تجربیات ارائه شده در قالب های گوناگون زبان و ادبیات فارسی، دانش آموزان را افرادی پایبند به ارز شهای ملی و دینی و متخلق به آداب و اخلاق متعلق به این سرزمین می پرورد، و آنان را در حفظ فرهنگ و تمدن خویش توانمند می کند. جهت گیریهای کلی در سازماندهی محتوا و آموزش این حوزه در دوره های تحصیلی بالاتر از ابتدایی، توجه به کارکرد هنری زبان با هدف انتقال ارزش های فرهنگی و رشد و تقویت توانمند یهای هنری متربیان و کسب هویت ملی صورت می گیرد.

حوزه تربیت و یادگیری فرهنگ و هنر: فرهنگ شامل: باورها و ارزش ها، تاریخ گذشته، مفاخر ملی، آداب و سنت ها، قوانین، آثار باستانی، هنر و ادبیات گذشته و معاصر است. حوزه یادگیری فرهنگ و هنر ناظر به درک معنا و روابط میان پدید هها (آیه بینی و آیه خوانی)، زیبای یشناسی و قدرشناسی نسبت به نشانه های جمال الهی و زیبای یها در پیشینه فرهنگی جامعه (نمادها، آداب و رسوم، ارز شها، اسوه ها و اسطوره ها) و حفظ و تعالی آن است. هنر به عنوان تجلّی باورهای جامعه از وجوه تمایز انسان با سایر موجودات است و می تواند به عنوان یکی از بارزه های هویت و به ویژه هویت فرهنگی و معنوی، موجب رشد و ارتقاء تمدن و فرهنگ جوامع مورد توجه قرار گیرد. تربیت فرهنگی و هنری سبب شناخت پیشینه فرهنگی و توانایی های فردی و توسعه ظرفیت های وجودی و کسب بخشی از شایستگی های مورد نیاز برای زندگی می شود. دست یابی به کمال در اخلاقیات و ارزیابی فرهنگ بشری بر اساس نظام معیار، در گرو دست یابی دانش آموزان به ابزار و رسانه هایی با توان بازنمایی دامنه و عمق ارزش هاست. استفاده از هنر و قالب های هنری مناسب ترین طریق بازنمایی تجربیات غنی از احساس و عواطف انسانی است.

حوزه تربیت و یادگیری کار و فن آوری: با توجه به آموزه های اسلامی، کار و اشتغال از ارزش تربیتی برخوردار است و انسان از طریق کار، نفس سرکش را رام کرده و شخصیت وجودی خویش را صیقل داده، هویت خویش را تثبیت کرده و زمینه ارتقاء وجودی خویش را مهیا و امکان کسب روزی حلال و پاسخگویی به نیاز های جامعه را فراهم می آورد. آموزش فنّاوری، کار و مهارت آموزی، باعث پیشرفت فردی، افزایش بهره وری، مشارکت در زندگی اجتماعی و اقتصادی، کاهش فقر، افزایش درآمد و توسعه یافتگی خواهد شد.

حوزه تربیت و یادگیری علوم انسانی و مطالعات اجتماعی: حوزه تربیت و یادگیری علوم انسانی و مطالعات اجتماعی به مطالعه کنش ها و تعاملات انسانی و توانایی ایجاد رابطه مثبت و سازنده با خلق حول محور رابطه با خدا؛ درک موقعیت و فراموقعیت و عناصر آن در ابعاد مختلف (زمان، مکان، عوامل طبیعی و اجتماعی) و سنت های الهی حاکم بر فرد و جامعه م یپردازد؛ و در پی تقویت و پرورش کن شهای مطلوب، متناسب با نظام معیار اسلامی است. ضرورت و کارکرد حوزه: زندگی توحیدی نیازمند درک سن تهای الهی، مطالعه محیط طبیعی و انسانی (سیر در آفاق و انفس)، احساس همدلی، نوع دوستی و احترام نسبت به دیگران و کنترل هیجانات و احساسات به هنگام قرارگرفتن در موقعی تهای واقعی و چالش برانگیز (خانوادگی، اجتماعی، بی نالمللی) است. حصول تربیت متعالی در گرو رابطه و تعامل متقابل فرد و جامعه است. آموزش های این حوزه برخاسته از فرهنگ و تاریخ جامعه، در خدمت هویت تاریخی و فرهنگی آن م یباشد و بسترهای لازم برای تحقق عدالت و پیشرفت را فراهم می آورد. دانش آموزان نیاز دارند در آموزش های مدرسه ای فرصت هایی برای به چالش کشیدن ایده های خود و دیگران در خصوص مسایل اجتماعی در سطح محلی، ملی و جهانی در اختیار داشته باشند تا از این طریق روحیه حقیقت جویی، عدالت خواهی، حق طلبی، تکلیف مداری، دعوت گری، مذاکره، انصاف، و نوع دوستی و پذیرفتن مسئولیت الهی خود در قبال نوع بشر، خصوصاً محرومان و مستضعفان را پرورش دهند. آموزش تعامل مسئولانه با جامعه و مسائل آن و نیز ارتقای شایستگی ها برای اصلاح دین مدارانه مسائل زندگی فردی و جمعی از کارکردهای مهم این حوزه است. درک چگونگی حاکمیت سنت های الهی بر زندگی انسان در طول تاریخ و کسب مهارت های اجتماعی (مهارت در فعالیت های گروهی، توسعه روابط انسانی بردباری، وفاق و همدلی و مسالمت جویی، نوع دوستی و… رعایت حقوق و انجام تکالیف) و اقتصادی (مهار تهای اقتصادی، صرفه اقتصادی، داد و ستد، تولید، توزیع، مصرف و قناعت) به عنوان یک عضو مسئول جامعه ایران اسلامی جزو قلمرو این حوزه است. جهت گیری های کلی در سازماندهی محتوا و آموزش حوزه: شایستگی های مورد انتظار تا پایان دوره آموزش عمومی در قالب تجربیات یادگیری تلفیقی ارائه می شود و فرصت درک مفهوم موقعیت در ابعاد مختلف آن را فراهم می کند. همچنین دانش آموزان توانایی لازم برای مشارکت آزادانه و آگاهانه در فعالیت های اجتماعی را کسب می کنند. این شیوه سازماندهی محتوا، فرصت هایی را برای کسب تجربیات دست اول در سطح کلاس درس، مدرسه و جامعه محلی در اختیار مدارس و مربیان قرار می دهد. دانش آموزان ضمن روبرو شدن با موقعیت های واقعی و چالش برانگیز توانایی لازم برای حل مسایل واقعی زندگی فردی و اجتماعی و دست یابی به مرتب های از عقلانیت اجتماعی را کسب می کنند. آموزش در دوره متوسطه دوم به موقعیت های واقعی زندگی نزدی کتر بوده و فرصت های بیشتری را برای مشارکت در فعالیت های اجتماعی، در اختیار دانش آموزان قرار می دهد. در این دوره ضمن تأکید بر پرورش مهارت های کار گروهی و شرکت در ارائه خدمات اجتماعی فرایند یاددهی یادگیری مبتنی بر پرسشگری نقادانه و استدلالی و استفاده از روش های کاوشگری به شیوه مشارکتی، پژوهش مشارکتی، پروژه، مطالعه موردی، مطالعه کتابخانه ای اسنادی، موقعیت های واقعی(برنامه ریزی، تأمین منابع برای ارائه خدمات اجتماعی به گروه های نیازمند) و مشارکت در فعالیت های جمعی در سطح جامعه (اردوهای عمرانی، خدماتی، پژوهشی) از روش های مورد تأکید این حوزه یادگیری است.

 

 

منابع

1. قرآن کریم.
2. ابراهیم یوسف، یوسف، النفقات العامة فی السلام: دراسة مقارنة، دوحه، دار الثقافة للطباعة و النشر و التوزیع، الطبعة الثانیة، 1408ق.، 1988م.
3. ابن حنبل الشیبانی، احمد، مسند احمد بن حنبل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق.
4. ابن حیون، نعمان بن محمد، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار ع، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، 1409 ق.
5. ابن درید، محمد بن حسن، جمهرة اللغة، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ اول، بی تا.
6. ابن فارس، ابو الحسین احمد، معجم مقاییس اللفة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، 1404.
7. ابن قرناس، رسالة فی الشوری و الانفاق، بغداد-بیروت، منشورات الجمل، 2012م.
8. ابن منظور، ابو الفضل جمال الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1408ق.
9. احمد حسين الزيوت، عبد الله، الاحسان في القران الکريم: دراسه موضوعيه، اردن، دار ورد الاردنيه، ‎۲۰۱۱م.
10. احمدی میانجی، مکاتیب الائمة علیهم السلام، قم، دار الحدیث، چاپ اول، 1326 ق.
11. اصفهانی، بانو امین، اخلاق و راه سعادت، اراک، ثقفی، بی تا.
12. ایزوتسو، توشیهیکو، خدا و انسان در قرآن، معنی شناسی جهان بینی قرآنی، ترجمه احمد آرام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1368.
13. ایمانیان، حسین، و ایروانی زاده، عبد الغنی، دریچه ای بر نقد اجتماعی در قرآن – جامعه جاهلی و بخشش -، علوم قرآن و حدیث، شماره 81، پاییز و زمستان 1387.
14. آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1417ق.
15. البخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1418ق.
16. برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران، 28 شهریور 1391.
17. پورسعید، سیدمسعود، شامحمدی، محمد، طراحی الگوی جهاد علمی از منظر مقام معظم رهبری، اولین همایش جهاد علمی و مدیریت جهادی (جهاد دانشگاهی)، منتشر نشده، 1390.
18. تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، قم، دفتر تبلیغات، چاپ اول، 1366.
19. تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، تهران، دانشگاه تهران، چاپ چهارم، 1366.
20. جدید
21. الجرجانی، السید علی، شرح المواقف الایجی، مصر، مطبعة السعادة، چاپ اول، 1325ق.
22. الجرجانی، علی بن محمد، التعریفات، بیروت، دار الکتاب العربی، 1405ق.
23. الجصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی تا.
24. جلالی، مهدی، شمشیری، رحیمه، و حیدریان شهری، زهره، بررسی احادیث اختصاص احسان به افراد نجیب و دیندار، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال دوازدهم، شماره 26، تابستان 1394.
25. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ اول، بی تا.
26. حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعة، قم، موسسه آل البیت لإحیاء التراث، 1409 ق.
27. الحرانی، حسن بن علی بن الحسین بن شعبه، تحف العقول، تهران، انتشارات اسلامیه، 1400 ق.
28. حسینی، سید رضا، الگوی مطلوب مصرف در چارچوب الگوی تخصیص درآمد اسلامی، اقتصاد اسلامی، شماره 34، تابستان 1388.
29. حکمت نیا، محمود، و فیاضی، مسعود، احسان به جمع (احسان جمعی) و نقش آن در مسؤولیت مدنی، فقه و اصول، شماره 101، تابستان 1394.
30. الحلی، حسن بن یوسف، کشف المراد عن تجرید الاعتقاد، قم، نشر اسلامی، چاپ دوم، 1419ق.
31. حیدری، حسین، و کاردوست فینی، خدیجه، کند و کاوی در گستره احسان در عهد عتیق، پژوهشنامه ادیان، شماره 13، بهار و تابستان 1392.
32. دانایی فرد، حسن، تئوری پردازی با استفاده از رویکرد استقرایی: استراتژی مفهوم سازی بنیادی، دانشور رفتار، سال دوازدهم، شماره 11، 1384.
33. دستغیب، سید عبد الحسین، قلب سلیم، تهران، دار الکتب الاسلامیة، قلب سلیم، چاپ اول، 1351.
34. دوزی، رینهارت، تکملة المعاجم العربیة، ترجمه به عربی: دکتر محمد سلیم النعیمی، بیروت، الدار العربیة للموسوعات، الطبعة الاولی، 2011 م؛ 1432 ق.
35. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، افست گلشن، 1341.
36. الدیلمی، ابومحمد الحسن بن محمد، ارشاد القلوب الی الصواب، بیروت، موسسة الاعلمی، چاپ دوم، 1398 ق.
37. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، معجم مفردات الفاظ القرآن، دار الکتب العربی، 1392 ق.
38. راوندی، سعید بن هبة الله، فقه القرآن، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، چاپ دوم، 1405ق.
39. رضایی، محسن، حسنی مقدم، رفیع، بررسی و بهینه سازی رفتار مصرف کننده در اقتصاد اسلامی با استفاده از تکنیک برنامه ریزی پویا، پژوهش های اقتصادی ایران، سال هفدهم، شماره 51، تابستان 1391.
40. رفیع پور، فرامرز، کند و کاو ها و پنداشته ها، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1360.
41. زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، قم، بلاغت، چاپ دوم، 1415ق.
42. سبحانی، حسن، مهربانی، وحید، بررسی تأثیر انفاق بر نابرابری درآمد ها در ایران، اقتصاد اسلامی، شماره 27، پاییز 1386.
43. السبزواری، ملا هادی، شرح الاسماء او شرح دعاء الجوشن الکبیر، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1357.
44. سروری مجد، علی، ابعاد فرهنگ احسان در قرآن و سنت، مطالعات فرهنگ ارتباطات، سال پانزدهم، شماره 57، بهار 1393.
45. سعدی، محمد جواد و همکاران، کارکرد تصویر هنری در سور مسبحات، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، شماره4، بهار و تابستان 1393.
46. سعیدیان، عبدالحسین، دائرة المعارف نو، تهران، انتشارات علم و زندگی، چاپ اول، 1378.
47. سند تحول بنیادین آموزش و پرورش مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی آذر ماه 1390
48. سند تحول راهبردی نظام تربیت رسمی و عمومی جمهوری اسلامی ایران در افق چشم انداز (سند مشهد مقدس)، مصوب جلسه 826 شورای عالی آموزش و پرورش (2 مرداد 1389)، دبیرخانه شورای عالی آموزش و پرورش.
49. السید المرتضی، علی بن الحسین، الانتصار، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، 1415ق.
50. سید امامی، کاووس، انفاق و کمک های بین المللی، تهران، دانشگاه امام صادق ع، 1391.
51. السیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، بیروت، دار الفکر، 1414ق.
52. شبر، سید عبد الله، اخلاق، ترجمه محمد رضا جباران، قم، موسسه انتشارات هجرت، چاپ چهارم، 1378.
53. الشرباصی، احمد، موسوعة اخلاق القرآن، بیروت، دار الرائد العربی، چاپ سوم، 1407ق.
54. الشربینی الخطیب، محمد، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1377ق.
55. الشرتونی اللبنانی، اقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد، تهران، دار الاسوة، چاپ اول، 1416ق.
56. شریف الرضی، محمد بن الحسین، نهج البلاغة، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، 1414 ق.
57. شکیبا، بهروز، فرهنگ سیاسی، تهران، انتشارات فروغی، بی تا.
58. شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، اختصاص، قم، موسسة النشر الاسلامی، چاپ ششم، 1418 ق.
59. شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، امالی، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، چاپ اول، 1364.
60. صادقی، حسین، عزتی، مرتضی، و شفیعی، علی، تخمین تابع انفاق در ایران، پژوهش های رشد و توسعه پایدار، شماره 46، تابستان 1392.
61. الصدوق، محمد بن علی بن بابویه القمی، من لا یحضره الفقیه، بیروت، دار التعارف، 1411ق.
62. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، جامعه مدرسین، بی تا.
63. طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ اول، 1365.
64. طبرسی، ابونصر حسن بن الفضل، مکارم الاخلاق، بیروت، موسسة الاعلمی، چاپ ششم، 1392 ق.
65. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آیة القرآن، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1415ق.
66. طوسی، خواجه نصیر الدین، اخلاق ناصری، تهران، سازمان انتشارات جاویدان، چاپ اول، 1346.
67. الطوسی، محمد بن الحسن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.
68. عبد اللهی عابد، صمد، بررسی روایات وارده در فضیلت اهل بیت (ع) در سوره انسان، علوم حدیث، شماره 49 و 50، پاییز و زمستان 1387.
69. عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم الفهرس لألفاظ القرآن الکریم، قاهرة، دارالکتب المصریة، 1364 ق، 1945 م.
70. عزتی مرتضی، و شفیعی، علی، برآورد اثر بازار مالی و سرمایه مذهبی بر انفاق در ایران، اقتصاد اسلامی، شماره 46، تابستان 1391.
71. عزتی، مرتضی، ارزیابی اثر بازارهای مالی بر بازار قرض الحسنه در ایران، جستار های اقتصادی، شماره 22، پاییز و زمستان 1393.
72. عزتی، مرتضی، و محمودیان، مهرداد، برآورد اثر انفاق بر کاهش فقر در ایران، اقتصاد اسلامی، سال چهاردهم، شماره 53، بهار 1393.
73. عزتی، مرتضی، و نورمحمدلو، پروانه، برآورد اثر متغیر های اقتصاد کلان بر انفاق، پژوهش ها و سیاست های اقتصادی، شماره 63، پاییز 1391.
74. عزیزی ابرقویی، ابوالفتح، انفاق در قرآن کریم، تهران، دانشگاه امام صادق ع، 1392.
75. العسکری الجزایری، ابوهلال سید نور الدین، معجم فروق اللغویة، قم، موسسه نشر اسلامی، چاپ اول، 1412 ق.
76. عسکری، حسن بن عبد الله، الفروق اللغویة، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، چاپ اول، بی تا.
77. علیدوست، ابوالقاسم، فقه و عقل، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ دوم، 1383.
78. العیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیة، بی تا.
79. غزالی، ابوحامد محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، 1400 ق.
80. الغفاری، محمد بن حمزة، مصباح الانس، تهران، انتشارات مولی، 1416ق.
81. فرامرز قراملکی، احد، اصول و فنون پژوهش در گستره دین پژوهی، قم، انتشارات مرکز مدیریت حوزه های علمیه، چاپ چهارم، 1391.
82. فراهانی، فاطمه، آشنایی با کنوانسیون حفظ و ترویج تنوع بیان های فرهنگی یونسکو، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1386.
83. الفراهیدی، خلیل بن احمد، ترتیب العین، به کوشش محمد حسن بکایی، قم، نشر اسلامی، چاپ اول، 1414ق.
84. فرمهینی فراهانی، محسن، برنامه ریزی آموزشی و درسی، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی، چاپ اول، 1384.
85. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1417ق.
86. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، بیروت، المکتبة العلمیة، بی تا.
87. فیض کاشانی، ملا محمد محسن، الوافی، اصفهان، مرکز تحقیقات امیر المومنین، چاپ اول، 1406 ق.
88. فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر، قم، دار الهجرة، چاپ اول، 1405ق.
89. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مصوب 1368.
90. قرشی سید علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ اول، 1352.
91. قیصری، شرح فصوص الحکم، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اول، 1375.
92. کلینی، ابو جعفر محمد بن یعقوب، الکافی، بیروت، دار الاضواء، 1405 ق.
93. گودرزی، غلامرضا؛ رودی، کمیل، تتبیین مرجعیت علمی برای نهادهای علمی کشور، فصلنامه سیاست علم و فناوری، سال چهارم، شماره 2، 1390.
94. مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تربیت رسمی و عمومی جمهوری اسلامی ایران آذر ماه 1390
95. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، مکتبة الاسلامیة، چاپ دوم، 1386 ق.
96. مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1414ق.
97. مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ج2، قم، دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1383.
98. مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ج4، قم، دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1385.
99. مسعودی پور، سعید، و خیری، بهرام، جاذبه های تبلیغاتی مطلوب در بازاریابی اجتماعی انفاق بر اساس آموزه های قرآنی، اندیشه راهبردی، شماره 15، بهار و تابستان 1393.
100. مصطفایی، محمد، و غروی نائینی، نهله، مفهوم شناسی احسان در قرآن کریم با بررسی حوزه معنایی احسان فردی، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال هفتم، شماره 13، 1389.
101. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1374.
102. مطهری، مرتضی، عدالت از نظر علی علیه السلام، مجموعه آثار، ج25، قم، صدرا، 1382.
103. معرفی برنامه درسی ملی، دفتر برنامه ریزی و تألیف کتب درسی، دبیرخانه برنامه درسی ملی، 1392.
104. معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، 1360.
105. المقری الفیومی، احمد بن محمد بن علی، مصباح المنیر، بی نا، بی جا، 1347 ق.
106. موسی پور، نعمت الله، برنامه ریزی درسی در ایران معاصر، تعلیم و تربیت، دوره جدید، شماره 96، زمستان 1387.
107. موسی پور، نعمت الله، فرهنگ عمومی؛ ضرورت های اساسی در اصلاح فرهنگ عمومی، آزما، شماره 18، شهریور 1381.
108. موسی پور، نعمت الله و همکاران، امکان سنجی اجرای برنامه ریزی درسی مدرسه محور در دبیرستان های شهر کرمانشاه، پژوهش های برنامه درسی، دوره دوم، شماره2، پاییز و زمستان 1390.
109. موسایی، میثم، جایگاه انفاق و خاستگاه اجتماعی – اقتصادی آن، اقتصاد اسلامی، شماره 30، تابستان 1387.
110. موسوی خمینی، سید روح الله، اربعین حدیث، قم، حله، چاپ دوم، 1368.
111. مهرابی، امیرحمزه و همکاران، معرفی روش شناسی نظریه داده بنیاد برای تحقیقات اسلامی، مدیریت فرهنگ سازمانی، سال نهم، شماره 23، 1390.
112. نراقی، ملا احمد، معراج السعادة، قم، موسسه انتشارات هجرت، چاپ پنجم، 1377.
113. نراقی، ملا محمد مهدی، جامع السعادات، بیروت، موسسظ الاعلمی، چاپ ششم، 1408 ق.
114. نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم با شرح سنوسی، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1415ق.

• وحیده، فخار نوغانی، معنا شناسی واژه احسان در قرآن، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، شماره 5، پاییز و زمستان 1393.

116. الهلالی، سلیم بن قیس، اسرار آل محمد، ترجمه اسماعیل انصاری زنجانی خوئینی، قم، الهادی، چاپ اول، 1375 ش.
117. پایگاههای اینترنتی:
118. پایگاه اینترنتی شبکه ملی رشد به نشانی roshd.ir.
119. نرم افزار ها:
120. نرم افزار جامع الاحادیث نور، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، نسخه 3.5.
121. نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، نسخه2.
122. نرم افزار قاموس نور، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، نسخه 2.
123. نرم افزار کتابخانه اخلاق اسلامی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
124. نرم افزار مجموعه آثار علامه طباطبایی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
125. نرم افزار معجم موضوعی بحار الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
126. نرم افزار نورالجنان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).