صدقه و احسان نمودهای خیر ماندگار

عنوان: صدقه و احسان نمودهای خیر ماندگار

 

گرد آورنده: مژگان میانرودی ،دانشجوی کارشناسی ارشد روانشناسی تربیتی ،دانشگاه فرهنگیان

ایمیل: mo.mianroudi@gmail.com 

 

چکیده:

صدقه به هر نوع بخشش مالی و غیر مالی که به قصد رضای خدا باشد اطلاق می گرددد که شامل صدقات واجب و صدقات مستحب است.صدقه دادن و بخشش مال در اسلام و در زندگی اجتماعی دارای ارزش های بسیار زیادی است .قرآن پس از ایمان به خدا ، به موضوع انفاق و بخشش و صدقه توجه ویژه ای می کند و پرداخت صدقات را از اصول نیکی ها و اساس کارهای شایسته اعلام می دارد.باتوجه به تلاش ویژه اسلام در جهت مبارزه با فقر مادی و معنوی و تلاش برای ازبین بردن فاصله های هولناک طبقاتی ، فقر و تبعات گوناگون آن ، صدقه و بخشش می تواند روابط مالی افراد جامع بلکه روابط انسانی را دگرگون سازد و خانواده هایی را از بدبختی و مشکلات عدیده ای رهایی بخشد.از این رو است که صدقات به عنوان قرض و وام دادن به خداوند معرفی شده اند.باتوجه به بحران اقتصادی جامعه امروز و ایجاد شکاف طبقاتی زیاد ،  این مقاله به بررسی نقش و اهمیت داشتن باورهای دینی و استفاده از آموزه های اسلامی و بخشش و صدقه درجهت کمک به همنوع که به کمرنگ شدن این شکاف و عوارض حاصل از آن می انجامد،می پردازد.روش مورد استفاده در این بررسی،به صورت توصیفی – تحلیلی با مراجعه به آیات قرآن و احادیث و روایات و مطالعه مقالات می باشد.

 

کلید واژه ها :صدقه و احسان، عمل خیر،تربیت اسلامی

 

مقدمه:

یکی از دستوراتی که در اسلام برآن تاکید و تایید بسیاری شده است ، صدقه دادن است.و از امتیازات اسلام است که اقتصاد آن با اخلاق و عاطفه آمیخته است،چون جامعه ی اسلامی پیکر واحدی است و جامعه فقیر نمی تواند به کمال مطلوب خود که همانا بندگی خداوند است برسد ،لذا اسلام مومنان را تشویق نموده است که علاوه بر پرداخت مالیات های واجب نظیر خمس و زکات از مازاد نیاز خود خلاءهای پدید آمده از فقر را پر کنند.

ارزش و اهمیت این موضوع به اندازه ای زیاد است که در آیات متعددی از قرآن و احادیث و روایات به آن اشاره شده است. در تربیت دینی و اسلامی ما نیز تاکید بر عمل خیر بسیارمورد توجه قرار گرفته و هر عملی را می توان خیر گفت از ایمان به خدا گرفته تا ریزترین عمل اخلاقی حتی در حد یک لبخند می تواند مصداق عمل خیر باشد. عمل خیر در نگاه قرآن قبل از اینکه منفعتش به دیگران برسد به عامل خیر می رسد. دیگر مکاتب تقریبا این نگاه را به عمل خیر ندارند و صرفا می گویند عمل خیر یعنی امور خیریه ای که می خواهد منفعت را به طرف مقابل برساند در حالیکه قرآن می فرماید منفعت کار خیر قبل از اینکه به طرف مقابل برسد به خود خیّر می رسد لذا اینجا قرآن می فرماید که “ان احسنتم احسنتم لانفسکم” شما فکر می کنید به نیازمند و محتاج و… خدمتی رساندید، در حالیکه اولا به خودت خدمت رساندی چون این عمل خیر تو را رشد می دهد.

قرآن یکی از اوصاف نیک پرهیزکاران را صدقه دادن ذکر می نماید که موجب پاداش عظیم از جانب پروردگار متعال می شود.در آیات کریمه 261 تا 274 سوره بقره به جوانب گوناگون مخصوصا ابعاد روانی انفاق پرداخته و به عنوان جلوه هایی از ایمان به خدا و روز قیامت بیان شده است.

از طرف دیگر صدقه و انفاق سنت پیامبر (ص)و ائمه معصومین(سلام الله)می باشد،تا آنجا که پیامبر می فرمایند : بهترین مال انسان و بهترین پس انداز او صدقه است.

صدقه  یکی ازمصادیق اخیر ماندگار است. از مهم ترین مصادیق صدقات مالی که مورد عنایت و توجه خداوند قرار گرفته است، بخشش بدهی وامدار تهیدست(بقره، آیات ۲۷۸ و ۲۸۰)، بخشش خون بها از سوی خانواده مقتول(نساء، آیه ۹۲)، عفو از قصاص و چشم پوشی از قصاص بدون دریافت بهایی در برابر آن(مائده، ‌آیه ۴۵) و وامداران تهیدست و ناتوان از پرداخت بدهی خویش است.(بقره، آیه ۲۸۰)

با نگاهی به این موارد و مصادیق دانسته می شود که صدقه گاه تا چه اندازه می تواند روابط مالی افراد جامعه بلکه روابط انسانی را دگرگون سازد و خانواده هایی را از بدبختی و مشکلات عدیده ای رهایی بخشد. از این روست که صدقات به عنوان قرض و وام به خداوند معرفی شده است و خداوند درباره ی حقیقت صدقه ،  می فرماید که صدقه دادن، به منزله قرض و وام دادن به خداوند است و برای همین به صدقه دهندگان چند برابر و پاداش مضاعف می دهد.(حدید، آیه ۱۸) و همچنین صدقه در تعادل روابط اجتماعی و تنظیم زندگی افراد جامعه دینی، نقش بسیار موثری را ایفا می‌کند.

 

مبانی نظری:

سابقه فقهی مساله صدقه و انفاق در کتا ب بزرگ مسلمانان ،قرآن و احادیث و روایات ائمه معصومین و در لابه لای بحث عبادت بر همگان روشن است.کتاب ها و مقالات و پایان نامه های گوناگونی هر کدام از منظری خاص و به شیوه ای متفاوت به امر صدقات و انفاق پرداخته اند . آیت الله جوادی آملی در پاسخ به این سوال که : تفاوت دفع بلا و رفع بلا چيست؟و در اين مسئله صدقه چه نقشى دارد؟می فرمایند: دفع بلا، يعنى انسان كارى انجام دهد كه بلا نيايد؛ مثل واكسنى كه انسان استفاده مى كند تا بيمار نشود. در واقع پيشگيرى است. رفع بلا آن جا است كه بلا آمده و بايد آن را برطرف كرد؛ مثل اين كه شخصى بيمار شده و بايد درمان شود. صدقه هر دو كار را انجام مى دهد. حجت الاسلام والمسلمین جواد محدثی نیزدر کتاب اخلاق و معاشرت با نقل روایتی از رسول گرامی اسلامی اهمیت صدقه و منحصر نبودن آن در امور مالی را تشریح کرده است .این نویسنده و محقق حوزوی در کتاب خود آورده است: با شنیدن کلمه صدقه، ذهنها فوری سراغ کمک مالی به تهیدستان یا انداختن سکه و اسکناسی در صندوق صدقات و امثال آن می رود.ولی … این، تنها شکلهای عملی صدقه نیست. می توان اهل صدقه بود، بی آنکه پول خرج کرد. البته کمکهای مالی، جای خاصی دارد که در هر حال و هرجا خوب است. اما مهم، توجه به وسعت نیکی است.

درکتابهای دیگری چون هفت سنبله از خسرو تقدسی نیا و اخلاص و انفاق شهید آیت الله سید عبدالحسین دستغیب به موضوع صدقه و انفاق پرداخته شده است.

 

روش تحقیق:

روش استفاده شده در گردآوری این مقاله از نوع توصیفی- تحلیلی با مطالعه ی کتاب ها و مقالات و پایان نامه هایی که به این موضوع پرداخته اند و نیز مراجعه به متن آیات قرآنی و استفاده از این آیات و احادیث و روایات می باشد.

هدف ها و کاربردها:

شناخت انواع صدقات و بیان اهمیت و موارد استفاده آن در منابع فقهی اسلام.

آشنایی با معنای خیر و حقیقت خیر

استمرار و فراگیر شدن صفت بخشندگی و انفاق در جامعه

الگوبرداری از پیامبر و ائمه معصومین در زمینه انفاق

 

 

 

 

صدقه چیست؟

صدقه در فرهنگ معین از ریشه ی(صَ دَ قِ) [ ع . صدقة ] (اِ.) آن چه از مال که برای رضای خدا به بینوایان دهند .ودر فرهنگ فارسی عمید، آنچه در راه خدا به بینوایان می‌دهند به ‌جهت ثواب؛ چیزی که کسی برای سلامت خود و دفع بلا به مردم فقیر و مستحق می‌دهد.

صدقه هدیه‌ای است از طرف افراد حقیقی یا حقوقی با منظورهای خیریه و بهره‌مند شدن افراد دیگر، داده می‌شود. صدقه ممکن است به صورت‌های وجه نقد، خدمات، وسایل استفاده شده یا استفاده نشده‌ای مانند پوشاک، اسباب‌بازی، خوراک و رسانگر، کمک‌های ضروری از جمله کمک‌های انسان‌دوستانه، کمک به توسعه و گسترش و نیازهای ضروری بدن انسان مانند خون، اندام و پیوند باشد. ازدیدگاه اسلام ظلم از طرف هیچ فردی پذیرفته نیست.وبدترین آن ظلم انسانها به یک دیگر است که حسب روایات شیعی خداوند هم آن رو موردعفو قرارنمیدهد.ممکن است انسان دردوران عمر خویش به هم نوعان خویش ظلم کند ،ظلم جسمانی.معنوی. حیثیتی، مالی و….راه برگشت طلب رضایت مظلوم است واگر بنا به دلایلی نتوان این رضایت رو کسب کرد باید به نیابت از مظلوم صدقه داد تا بلکه جبران ظلم شود .

در منابع فقهی، صدقه، هم در باب عبادات و هم در باب معاملات مورد اشاره قرار گرفته و در هر دو حوزه، دارای مصادیق و طبعاً پاره ای احکام ویژه است. اما صدقه موضوع ماده 807قانون مدنی، مشخصاً ماهیت عقدی دارد؛ عقدی غیر معوّض که از سایر عقود حتی هبه نیز ممتاز بوده و قبض، شرط لزوم آن است. تحقق صدقه، منوط به جهت معاملی خاص یعنی قصد قربت است و با فقدان این داعی، ممکن است عقد، توصیف حقوقی دیگری یابد.( ابوعطا، فرزاد، 1393.

اقسام صدقه در اسلام:

صدقه دارای معنی عامی است که هم شامل واجبات مانند زکات خواهد شد و هم صدقات مستحبی را دربرمی‌گیرد.

• واجب: در این نوع از صدقه، شخص باید بخشی از اموال شخصیِ خودش را با شرایطی خاص به افرادی مخصوصی بدهد. صدقه واجب مثل زکات، خمس و فطریه.
• مستحب: اندازه خاصی ندارد و انسان می‌تواند هر مقدار از مالش را که بخواهد در راه خدا به فقرا و نیازمندان ببخشد.( طباطبائي، ج 2، ص 40)

ویژگی‌ها و شرایط صدقه:

یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکم بِالْمَنِّ وَالْأَذَیٰ کالَّذِی ینفِقُ مَالَهُ رِ‌ئَاءَ النَّاسِ وَلَا یؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ ۖ فَمَثَلُهُ کمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیهِ تُرَ‌ابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَ‌کهُ صَلْدًا ۖ لَّا یقْدِرُ‌ونَ عَلَیٰ شَیءٍ مِّمَّا کسَبُوا ۗ وَاللَّهُ لَا یهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِ‌ینَ. (سوره بقره264)

ای کسانی که ایمان آورده‌اید، صدقه‌های خود را با منّت و آزار، باطل مکنید، مانند کسی که مالش را برای خودنمایی به مردم، انفاق می‌کند و به خدا و روز بازپسین ایمان ندارد. پس مَثَل او همچون مَثَل سنگ خارایی است که بر روی آن، خاکی [نشسته‌] است و رگباری به آن رسیده و آن [سنگ‌] را سخت و صاف بر جای نهاده است. آنان [ریاکاران‌] نیز از آنچه به دست آورده‌اند، بهره‌ای نمی‌برند، و خداوند، گروه کافران را هدایت نمی‌کند.

آن‌گونه که از سخنان معصومان (ع) و آیات قرآن کریم استفاده می‌شود صدقه دارای شرایطی است از جمله:

• قبل از هر چیز، صدقه باید از اموال حلال و خوب و سالم باشد.
• بهتر است که صدقه و انفاق مخفی باشد.
• صدقه و انفاق همراه با آزار و منّت نباشد.
• انفاق و صدقه باید توأم با اخلاص و خلوص نیت باشد.
• انفاق و صدقه از اموالی باشد که آنها را دوست داریم و مورد علاقه ماست.
• انفاق کننده هرگز خود را مالک حقیقی تصور نکرده، بلکه خود را واسطه بین خدا و خلق بداند.(عاصم آبادی1393 )

انواع کارهایی که صدقه محسوب میشوند:

 در این جا ۱۴ نمونه از مصداق های صدقه را جمع آوری شدهاست. اما قطعا اینها، همه‌ی موارد صدقه محسوب نمی‌شوند و امور دیگری هم هستند که جزء صدقه هستند.

1-بر داشتن چیزی که باعث اذیت دیگران می شود، صدقه است

۲– احترام به پیاده رو توسط سواره صدقه است

۳– عیادت بیمار صدقه است

۴– ارشاد و راهنمایی و امر به معروف و نهی از منکر صدقه است

۶– هر نوع خیر رساندن به دیگران صدقه است

۷– معطل نکردن دیگران صدقه است

۸– خیر رسانی و محبت به حیوان و گیاه صدقه است

۹– «قرض دادن» به دیگران صدقه است

۱۰– حق بدن انسان را دادن نیز صدقه است.

۱۱– رفتار خوب با دیگران صدقه است.

۱۳– اصلاح رابطه بین افراد صدقه است.

۱۴–  کلام نیکو صدقه است.(شجاعی 86)

 

اولویت سنجی انفاق و صدقه در قرآن و حدیث: از شایسته ترین کارها، برآوردن نیازهای نیازمندان است. اما یکی از بایسته‌های پژوهشی، بررسی اولویت‌ها در انفاق است. برای مثال بین افراد فقیر خویشاوند و افراد فقیرتر غیر خویشاوند اولویت با کدام است؟ آیا ملاک در اولویت انفاق، شدت نیاز است یا قرابت و هم‌چنین در میان نیازمندان جامعه چگونه باید اولویت‌بندی نمود؟ در این نوشتار براساس آیات انفاق تبیین می­گردد ملاک در اولویت برای انفاق نخست قرابت است و سپس نیاز، مگرآنگاه‌که حیات فرد غیرخویشاوند، به انفاق وابسته باشد و چنین ضرورتی برای خویشاوند وجود نداشته باشد. اولویت‌ها در انفاق بر پایۀ کلیه آیات انفاق به ترتیب عبارتند: از والدین، خویشاوندان، یتیمان، مسکینان، همسایۀ نزدیک، همسایۀ دور، همراه و هم‌نشین، درراه مانده، سائلان، بردگان. فقهاء در صورت تعارض بین انفاق به والدین و فرزندان در مواردی که چیزی که انفاق می‌شود فقط برای یک نفر کافی باشد هر دو را دریک درجه قرار داده‌اند و حکم به تخییر و یا قرعه نموده‌اند. درحالی‌که اولویت بر پایۀ آیات با والدین است. ازجمله آیات بیانگر وجوب انفاق به والدین و رعایت اولویت‌ها در انفاق آیۀ 215 بقره است که در فقهی مهم شیعه بدان پرداخته نشده  است. روایات نیز مؤید فهم مذکور از آیات قرآن کریم است و اولویت در انفاق را والدین و خویشاوندان بیان نموده است. در روایات رعایت اولویت‌های انفاق در خویشاوندان، موجب اجر بسیار برای انفاق کننده و انفاق درراه خدا با عنوان اجر کمتربیان‌ شده است.(شکرانی 1396)

آثار و برکات صدقه:

افزون بر اينکه صدقه، قرض دادن به خداوند است و خداوند اصل را با سود مضاعف و چند برابرش به صدقه دهنده در دنيا و آخرت باز مي گرداند، آثار و برکات بسيار ديگري در زندگي مادي و معنوي و دنيوي و اخروي شخص و جامعه صدقه دهنده به دنبال خواهد داشت. پيامبر(ص) به برکات صدقه اشاره کرده و مي فرمايد: الصدقه بعشره و القرض بثمانيه عشر و صله الاخوان بعشرين و صله الرحم باربعه و عشرين؛ صدقه دادن، ده حسنه، قرض دادن، هجده حسنه، رابطه با برادران [ديني]، بيست حسنه و صله رحم، بيست و چهار حسنه دارد. (کافي، ج 4، ص 10، ح 3)
خداوند صدقه را از علل و عوامل برکت در مال و زندگي برشمرده است (بقره، آيه 276) و در آيات ديگري از جمله 271 و 281 سوره بقره و 12 سوره مجادله، به بازگشت آثار مثبت و خير و برکت صدقه به صدقه دهنده اشاره مي کند و مردم را با توجه دادن به اين آثار، جهت صدقه دادن تشويق مي کند.
امام صادق(ع) درباره برکت صدقه و افزايش مضاعف اموال در دنيا با دادن صدقه، مي فرمايد: ثلاثه اقسم بالله انها الحق ما نقص مال من صدقه و لازکاه و لاظلم احد بظلامه فقدر ان يکافي بها فکظمها الاابد له الله مکانها عزا و لافتح عبد علي نفسه باب مساله الافتح عليه باب فقر؛ به خدا قسم سه چيز حق است: هيچ ثروتي بر اثر پرداخت صدقه و زکات کم نشد، در حق هيچ کس ستمي نشد که بتواند تلافي کند، اما خويشتنداري نمود مگر اينکه خداوند به جاي آن به او عزت بخشيد و هيچ بنده اي در خواهش و درخواست از ديگران را به روي خود نگشود مگر اينکه دري از فقر به رويش باز شد. (بحارالانوار، ج78، ص209، ح79(
صدقه دادن، موجب محو برخي از گناهان است (بقره، آيه 271)و محو و پوشانده شدن گناهان، زمينه ساز دفع و رفع بلاو جذب منفعت و جلب نعمت خواهد بود.پيامبر(ص) در اين باره مي فرمايد: الصدقه تدفع البلاء و هي انجح دواء و تدفع القضاء و قد ابرم ابراما و لايذهب بالدواء الاالدعاء و الصدقه؛ صدقه بلارا برطرف مي کند و مويرترين داروست. همچنين، قضاي حتمي را برمي گرداند و درد و بيماري ها را چيزي جز دعا و صدقه از بين نمي برد. (بحارالانوار، ج93، ص137، ح71)
اميرمومنان امام علي(ع) نيز فرموده است: کفروا ذنوبکم و تحببوا الي ربکم بالصدقه و صله الرحم؛ با صدقه و صله رحم، گناهان خود را پاک کنيد و خود را محبوب پروردگارتان گردانيد. (غررالحکم، ح 7258)
صدقه اي که به جا باشد مانند بخشش بدهکار تهيدست (بقره، آيات 278 و 280)، بخشش خون بها از سوي خانواده مقتول (نساء، آيه 92)، چشم پوشي از قصاص بدون دريافت بهايي در برابر آن (مائده، آيه 45) بهترين کاري است که انسان مي تواند انجام دهد. اين صدقات بدبختي آدمي را به خوشبختي تبديل کرده و از پيشامدهاي بد جلوگيري کرده و عمر آدمي را افزايش مي دهد. پيامبر(ص) به اين کارکرد و اثر صدقه اشاره مي کند و مي فرمايد: الصدقه علي وجهها واصطناع المعروف و بر الوالدين و صله الرحم تحول الشقاء سعاده و تزيد في العمر و تقي مصارع السوء؛ صدقه بجا، نيکوکاري، نيکي به پدر و مادر و صله رحم بدبختي را به خوشبختي تبديل و عمر را زياد و از پيشامدهاي بد جلوگيري مي کند. (نهج الفصاحه، ح1869)
امام باقر(ع) درباره تاثير صدقه در زندگي دنيوي انسان مي فرمايد: البر و الصدقه ينفيان الفقر و يزيدان في العمر و يدفعان عن صاحبهما سبعين ميته سوء؛ کار خير و صدقه، فقر را مي برند، به عمر مي افزايند و هفتاد مرگ بد را از صاحب خود دور مي کنند. (ثواب الاعمال، ص 141)
بنابراين براي جلب منفعت، دفع بلاو برگردان آن از خود و يا رفع و برطرف کردن گرفتاري ها و مصيبت هايي که دچار آن مي شويم، بهتر است که صدقه دهيم. امام صادق(ع) در همين باره مي فرمايد: هر کس در روز و يا شب صدقه بدهد- اگر روز است روز و اگر شب است، شب- خداوند از او غم و اندوه، درنده و مرگ بد را دور مي کند. (ثواب الاعمال)

مصارف صدقه:

((إنّما الصَّدَقاتُ لِلْفُقَرا والمَساکینَ والعامِلینَ و..))

در این آیه به روشنی مصارف واقعی صدقه را بیان کرده و به تمام توقعات بی‌جا پایان می‌دهد و آن را در هشت مصرف خلاصه می‌کند:
۱- فقرا؛
۲- مساکین؛
۳- عاملان و جمع‌آوری‌کنندگان زکات که آن‌چه به آن‌ها داده می‌شود در حقیقت به منزله مزد و اُجرت آن‌ها است؛
۴-((مُؤلِفَة قلوبُهُم)) یعنی کسانی که انگیزۀ معنوی نیرومندی برای پیشبرد اهداف اسلامی ندارند و با تشویق مالی می‌توان تألیف قلب و جلب محبت آنان را نمود؛
۵- برای آزاد ساختن بردگان؛
۶- برای اداء دِین بدهکاران و آنها که بدون جُرم و تقصیر زیر بار بدهکاری‌ مانده و از ادای آن عاجز شده‌اند؛
۷- مصرف در راه خدا و منظور آن، تمام راه‌هایی است که بر گسترش و تقویت آئین الهی منتهی شود؛
۸- ((وَابنِ سبیل))و کمک به واماندگان در راه، مسافرانی که بخاطر علتی در راه مانده و زاد و توشه کافی برای رسیدن به مقصد ندارند.

(مکارم شیرازی،تفسیر نمونه (ج 8 ، ص 5) )

 

آثار معنوی انفاق:

از نظر قرآن کریم انفاق در راه خدا، تجارتی پرسود و معامله ای ارزشمند است که موجب جلب پاداش های عظیم و رسیدن به بهشت الهی شده، انسان را از هول و هراس قیامت ایمن نموده و موجب نجات از عذاب دردناک الهی می شود.

( المیزان، ج ۲، ص ۴۲۰ و ص ۴۳۳)

از لوازم قطعی شناخت خداوند، خود را به بنده بودن، خدای را به مولایی شناختن، سهولت انفاق است. وقتی که بشر فهمید خودش بنده خداست، همه چیزش هم از خداست، اگر بنا شود خودش را و همه چیزش را ملک خدا بداند، دیگر چرا انفاق کردن برایش سخت باشد؟

انفاق نیز به مانند دیگر اعمال شرط پذیرش آن اخلاص است و در حالت سختی و فشار، خلوص آن را نمایان می سازد. در این باره داستانی از امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام روایت می شود، که حضرت به منزل وارد شد دید حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها چشمهایش به گودی رفته احوال او و امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام را پرسید، عرض کرد:”همه گرسنه اند، سه روز است چیزی نخورده اند، امیرالمؤمنین یک دینار جهت تدارک خوراک قرض می گیرند و در راه بازگشت به منزل مقداد را می بینند و پس از اصرار و دانستن وضع و احوال خانواده مقداد، ایشان را بر خود مقدم می داند، و پول را به مقداد می دهد. (دستغیب1393)

آثار فردی و اجتماعی انفاق:

رفاه و آسایش، آسان شدن مشکلات و هموار شدن راه ها، استجابت دعا و قبولی نماز، رفع بلاها و گرفتاری ها، تقویت نوع دوستی، به دست آوردن دل ها، استمرار دوستی ها، تندرستی، طول عمر، تطهیر و تزکیه روح، شکرگزاری نعمت، اجر پایدار و مصونیت از شر آثار فردی انفاق می باشد .و پیرامون نقش و آثار اقتصادی – اجتماعی انفاق و صدقه می توان به موارد زیر اشاره کرد:     ( روانی پور، غلامرضا.عصای نامرئی، اول/1388)

• مایه برکت و افزایش مال
• فقرزدایی در جامعه
• عمران شهرها و روستاها و ساخت بناهای خیر
• بیمه کردن مال

انفاق به‌عنوان یکی از راه‌های از بین بردن اختلافات طبقاتی غیرعادلانه ناشی از بی‌عدالتی‌های اجتماعی در اسلام تلقی شده که باعث کم‌رنگ‌تر شدن این اختلافات در تمام طبقات می‌گردد. گسترش فرهنگ صدقه و احسان، احسان، انفاق، صدقهی يكي از عمده‌ترین فاکتورهای انهدام تراكم ثروت در جامعه و ايجاد بستر مناسب براي رشد ارزش‌هاي معنوي و الهي، در شكل توزيع عادلانه ثروت، محسوب مي شود.( علمی سولا 1395 )

کمرشکنی شیطنت شیطان به وسیله ی انفاق و صدقه:

ابلیس بر آن است تا با جلوگیری از اجرای عدالت و تقویت روحیه بخل‌ورزی به جای بخشش و احسان و صدقات واجب و مستحب، مردم را به سوی فقر و سپس کفر بکشاند. بر همین اساس، بخشش و  احسان و صدقات می‌تواند کمر کفر را بشکند که همان فقر است. به سخن دیگر، اگر اقتصاد ستون فقرات و کمر اجتماع است، فقر، نابودی این ستون اصلی اجتماع است. پس اگر اجتماعی به سوی فرهنگ صدقات برود و فقر را به اشکال گوناگون نابود کند، در حقیقت کمر شیطان را شکسته است. پيامبر‌(ص) در این باره می‌فرماید: آيا شما را از چيزى خبر ندهم كه اگر به آن عمل كنيد، شيطان از شما دور شود، چندانكه مشرق از مغرب دور است؟ عرض كردند: چرا. فرمودند: روزه روى شيطان را سياه مى‏‌كند، صدقه پشت او را مى‌شكند، دوست داشتن براى خدا و هميارى در كار نيك، ريشه او را مى ‏كند و استغفار شاهرگش را مى‌زند.(کافی، الاسلامیه، ج 4 ، ص 62 ، ح 2 ؛ همچنین شبیه این حدیث در کتاب مکارم الاخلاق، ص 138) کسانی که صدقه پرداخت می‌کنند با این عمل خویش نه تنها خود بلکه جامعه را نجات می‌دهند و موجبات سعادت و رهایی از دام شیطان و کفر را فراهم می‌آورند. از همین رو عمل اجتماعی صدقه دادن بهتر از عمل صالح فردی روزه مستحبی دانسته شده است .به هر حال، از نظر آموزه‌های قرآن، انسان در امور شخصی خویش می‌تواند صدقات را به عنوان یکی از مهمترین عوامل کسب آرامش و آسایش و خوشبختی در نظر گیرد و بدان عمل کند؛ چنانکه اجتماعات انسانی باید فرهنگ صدقات را به هنجاری عام و پدیده‌ای اجتماعی تبدیل کرده و  این گونه از فقر و آثار آن در امان مانده و اجتماع را به سعادت برسانند و ستون فقرات اجتماع یعنی اقتصاد را از هجوم دشمنان درونی و بیرونی و شیاطین جنی و انسی در امان نگه دارند.( جولایی 97)

 

چگونه می توان در این دنیا بهشت را به دست آورد؟

کار نیک، احسان به مردم، خدمت صادقانه به دیگران، لذت بردن از کمک رسانی به محتاجان، ابزار و مصالحی است که سرای آخرت را برای انسان بنیان می نهد. کسی که توفیق خدمت و احسان به دیگران دارد، حس حیات و عصب انسانیت او زنده و فعال است و از این خدمت لذت روحی می برد و به خدا نزدیک می شود.(محدثی1393)

احسان کار خداست، از دیرباز تاکنون و همیشه. نیکوکاران نیز به خدا اقتدا می کنند و رأفت را در دل و جان خودشان می رویانند، تا بندگان خدا از این چشمه مهر بنوشند. انسان امانتداری است که ودایع الهی به او سپرده می شود و امتحان می دهد، مواد این امتحان عبارت است از: احسان، صدقه، انفاق، نذر، وقف، زکات، خمس، خیرات و مبرات، وصیت به ثلث، سخاوت وکرم، صله رحم، اطعام و…

انفاق و احسان راهی است که به بهشت منتهی می شود، به شرط آن که از پرتگاه های ریا، منت، تحقیر، غرور و عجب، به سلامت بگذریم. از یاریگری به عنوان یک اصطلاح عبارت است از “یکی بودن و همسویی کوشش های دو یا تعداد بیشتری از افراد برای دستیابی به هدف یا اهداف معین با نیت و منظوری واحد یا متفاوت است)” محدثی1392)

خیر چیست؟

خیر به معنای امری تفصیل یافته است که به نسبت سایر امور دارای ترجیح عقلی است و پس از  تعیین با معیارهای عقلی، گزیده شده و به مقام تحقق نایل می آید.(اخوت1394)

امام حسن عسکری علیه السلام فرمودند: خِصلَتانِ لیسَ فَوْقَهُما شیءٌ: الایمانُ باللهِ و نفْعُ الإخوانِ

دو خصلت است که چیزی بالاتر از آن دو نیست: ایمان به خدا و سودرسانی به برادران (تحف العقول، ص۴۸۹)

علمای بزرگ شیعه با پیروی از سیره عملی پیامبر اسلام (ص) و اهل بیت علیهم السلام همواره عامل خدمت به مردم به اشکال مختلف بوده اند.

حکایت و داستانها و  نمونه های مستندی از عمل به این دستور دینی و انسانی یعنی انفاق  و صد توسط امامان معصوم و علمای شیعه هم چون: شیخ اعظم انصاری، آخوند خراسانی، سید رضی، شیخ جعفر کاشف الغطاء، محقق اردبیلی، آیت الله سید علی قاضی، شیخ عبدالکریم حائری، شهید آیت الله مدرس و…  می باشد.

واقعیت خیر چیست و مصادیق آن کدام است؟
مفهوم خیر به ظاهر آشناترین مفاهیم است؛ اما حقیقت آن در غایت خفاست؛ همان گونه که سبزوارى در باب وجود که مساوى خیر است، چنین گفته است:
(مفهومه من اعرف الاشیاء ***و کنهه فى غایة الخفاء): مفهوم وجود شناخته شده ترین چیزهاست؛ اما کنه و حقیقت آن در نهایت خفا و پوشیدگى است.

شناخت خیر
خیر از دو منظر معناشناسى و هستى شناسى در خور بررسى است:
خیر از حیث معناشناسى

برخي محققان اظهار داشته‌اند: «خَير» هر چيزي است که همگان به آن ميل و رغبت دارند؛ مثل: عدل، فضل و چيز سودمند. خير در مقابل آن شر است(راغب اصفهاني؛ مفردات الفاظ القرآن: ص 300) برخي صاحبان تفسير در ذيل آيه «… ذلِکُمْ خَيْرٌ لَکُمْ…» «خير» را ضد شر دانسته و گفته‌اند: خير و فضل در معنا نظير يکديگر هستند 49. محمد بن حسن طوسي؛ التبيان في تفسير القرآن؛ ج 1، ص 248(از بعضي آيات استفاده مي‌شود که هر عمل نيکي خير است؛ مانند: «… مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ …». (آل عمران: 30) از بعضي آيات استنباط مي‌شود که ايمان و تقوا،  حکمت، پاداش اخروي  و خدا هم از مصاديق خير هستند

 

خیر از منظر هستى شناسى
فیلسوفان برخى در حکمت عملى و برخى در حکمت نظرى در باب خیر بحث کرده اند. سقراط معتقد است که خیر عبارت است از حکمت  و افلاطون مى گوید: خیر اعلى یا سعادت انسان شامل معرفت خداست. سعادت باید با پیروى از فضیلت به دست آید که به معناى شبیه شدن انسان به خدا در حد امکان است و آن عبارت است از: عادل و درست کار شدن به کمک حکمت…. پیروى از آنچه در حقیقت خوب و نافع است.
ارسطو خیر را از دیدگاه غایت شناسى مورد توجه قرار داده، مى گوید:
خیر غایت همه ىِ امور است؛ لیکن بر حسب فنون یا علوم مختلف خیرهاى گوناگون وجود دارد. غایتى که ما آن را براى خودش مى خواهیم و همه ىِ دیگر خیرها یا غایات تابعه را براى آن مى خواهیم، بهترین خیر و در واقع عین خیر است.( انصاریان ، بیتوته)

       

 

 

 

 

 

پیشنهادات:        

• صدقه دادن روزانه: صدقه دادن در هر روز به ویژه برای دفع بلا و رفع گرفتاری ها به عنوان مستحب معرفی شده وازمومنان خواسته شده تا با صدقه دادن خود را بیمه کنند.

 

• آموزش صدقه دادن به کودکان به عنوان عامل همگرایی اجتماعی: یکی از مهم ترین علل و عوامل همگرایی      اجتماعی برآورد نیازها و پاسخ به خواسته های عاطفی و مادی یک دیگر است. از این رو در جامعه پذیری بر آن تاکید می شود و به کودکان و نوجوانان آموزش داده می شود تا چگونه نیازهای عاطفی و مادی یک دیگر را برآورده ساخته و همدل و همیار و همکار یک دیگر باشند.

 

• به صورت آشکار صدقه دهید: هرچند که در آیات و روایات گوناگون تاکید بر صدقه پنهانی است و فضیلت بیشتری دارد،اماصدقه آشکارنیز باعث تشویق و دعوت عملى مردم به کار نیک، و نیز مایه دلگرمى فقرا و مساکین است. این کار باعث مى‏شود که روحیه یاس و ناامیدى از فقرا زدوده شود، و در کار خود داراى نشاط گردند، و احساس کنند اگر سرمایه‏دار کسب و تجارتى مى‏کند، تنها براى منافع شخصی نیست، و این خود آثار نیک بسیارى دارد.

 

• باور داشته باشید که هیچ مال و ثروتی با صدقه دادن، کم نمی شود:((پیامبراکرم صلی الله علیه و آله فرمود)):ما نَقَصَ مالٌ مِن صَدَقَةٍ قَطُّ، فأعطُوا ولا تَجبُنوا  (هیچ مالى هرگز بر اثر صدقه دادن كم نشد. پس عطا كنید و نترسید) همچنین صدقه باعث افزایش رزق و بزرگی انسان می شود. خداوند در آیات بسیاری از قرآن کریم به انسان اطمینان می دهد که اگر مال خود را در راه خدا انفاق کند، خداوند چندین برابر آن را به او برمی­گرداند. در واقع جهاد مالی مصداق روشنی از اعتماد و توکل به خدا و راهی است برای غلبه بر ترسی که به خاطر «از دست دادن مال» شیطان در انسان به وجود می آورد.

 

5-      تقویت فرهنگ اسلامی در مدارس وتأکید بر فرهنگ‌سازی امر خیردر میان دانش آموزان: انجام فعالیت‌های خیرخواهانه در امور اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و عمرانی و توجه به روحیه انفاق و گذشت سبب بهره‌مندی جامعه از نعمت بهداشت، سلامتی، تعلیم و تربیت صحیح نسل جوان، قناعت و صرفه جویی، تعاون و وحدت و بهره‌گیری اکثریت مردم از امکانات و منابع موجود خواهد شد. در مدارس ضرورت دارد که با شیوه‌های مناسب، نیکوکاری با مطابقت رفتاری و گفتاری مربیان و معلمان در انجام امور نیک به دانش آموزان آموزش داده شود.

 

منابع:

کتاب ها:

المیزان.ج 2-ص 420و ص 433

بحارالانوار، ج78، ص209، ح79

بحارالانوار، ج93، ص137، ح71

کافي، ج 4، ص 10، ح 3

نهج الفصاحه، ح1869

ثواب الاعمال، ص141

مکارم شیرازی،تفسیر نمونه (ج 8 ، ص 5)

طباطبائي، سيد محمدحسين؛ تفسير الميزان، مركز نشر و توزيع كتاب، قم، ج 2، ص 40

روانی پور، غلامرضا، عصای نامرئی، نشر صالحان، چاپ اول 1388

دستغیب، سید عبدالحسین، اخلاص و انفاق، دفتر انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول1393

محدثی، جواد،انفاق، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ ششم 1392

اخوت،احمدرضا،فرایند شناسی خیر،انتشارات قرآن و اهل بیت نبوت علیهم السلام

          مقالات:

جولایی ،محمدرضا،صدقه و تاثیرات شگفت انگیز آن،روزنامه کیهان 8تیر 97

اسکندری زاده؛هاشم،بررسی تطبیقی صدقات در فقه، آذرماه 90

انصاریان ، سید حسین ، صدقه و انفاق در آیات و روایات،سایت بیتوته

منصور حسینی ، صدیقه،صدقه و نقش آن در زندگی

صدقه،دانشنامه ی پژوهشکده ی باقرالعلوم