شناسایی مولفه های مهارتهای اجتماعی مبتنی بر آموزه های اسلامی به منظور تقویت فعالیت های خیرخواهانه افراد

روایت: از امام باقر(ع) می‌خوانيم كه مى‏فرمود: «اذا دخل الرجل منكم بيته فان كان فيه احد يسلم عليه، و ان لم يكن فيه احد فليقل السلام علينا من عند ربنا يقول اللَّه عز و جل تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبارَكَةً طَيِّبَةً» هنگامى كه كسى از شما وارد خانه‏اش مى‏شود اگر در آنجا كسى باشد بر او سلام كند، و اگر كسى نباشد بگويد: سلام بر ما از سوى پروردگار ما، همانگونه كه خداوند در قرآن فرموده: تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبارَكَةً طَيِّبَةً(عروسی‌حویزی،1415ق،ج 3: 627).

«ما به انسان در حق پدر و مادرش سفارش كرديم. مادرش او را با ضعف روزافزون حمل كرد، و دوران شيرخوارگى او در دو سال است. [سفارش كرديم‏] كه شكرگزار من و پدر و مادرت باش كه سرانجام [همه‏] به سوى من است»

این آیه در صدد است که ما را متوجه ايثارگري‌ها و حق‏ عظيم پدر و مادر ‏سازد. سپس مى‏گويد:«توصيه كردم كه هم شكر مرا بجاى‌آور و هم شكر پدر و مادرت را» أَنِ اشْكُرْ لِي وَ لِوالِدَيْكَ. شكر مرا بجا آور كه خالق و منعم اصلى توام و چنين پدر و مادر مهربانى به تو داده‏ام و هم شكر پدر و مادرت را كه واسطه اين فيض و عهده‌دار انتقال نعمت‌هاى من به تو مى‏باشند(مکارم‌شیرازی،1374، ج‏17: 41).

آیه: 2- وَنَزَعْنَا مَا فِي صُدُورِهِم مِّنْ غِلٍّ تَجْرِي مِن تَحْتِهِمُ الأَنْهَارُ وَقَالُواْ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي هَدَانَا لِهَـذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلا أَنْ هَدَانَا اللّهُ لَقَدْ جَاءتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ وَنُودُواْ أَن تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ(اعراف/43)

«و ما آنچه در سينه‏هاى آن‌ها از كينه و عداوت است همه را بر مى‏كنيم، از زير(پاى) آن‌ها نهرها روان است، و گويند: ستايش و سپاس از آن خدايى است كه ما را به اين(جايگاه پسنديده) راهنمايى كرد، و اگر خدا ما را رهنمون نمى‏شد ما هرگز راه نمى‏يافتيم، حقّا كه رسولان پروردگار ما به حق و درستى(به منظور اين هدف) آمدند و ندا داده مى‏شوند كه اين بهشت به پاداش آنچه(در دنيا) مى‏كرديد به شما داده شد، و آن بهشت(هم كه سهم كفار و در معرض انتفاع آن‌ها بود) به سبب اعمالتان ارث به شما رسيد»

به باور برخی منظور آنان در این آیه این است که: او را ستايش مى‏كنيم كه براى گذشتن از صراط و رسيدن به بهشت، ما را راه نمود. پس از اين ستايش ژرف و خالصانه اعتراف مى‏كنند كه اگر لطف و نعمت گران او نبود و آنان را راه نمى‏نمود، هرگز به چنين سعادتى نايل نمى‏شدند. روشن است كه اين سپاسگزارى و اعتراف نه براى انجام وظيفه و تكليف است، بلكه به منظور شادمانى و حق‌شناسى است و گرنه سراى آخرت ديگر جاى عمل نيست(طبرسی، 1360، ج8: 266).

روایت: از پیامبر خدا(ص) نیز روایت است که فرمود: «اِذا اَحَبَّ اَحدُکم صاحِبَهُ اَوْ اَخاهُ فَلْیعْلِمْه»، هر یک از شما دوست یا برادر دینی‌اش را دوست بدارد، پس به او اعلام کند.

در روایت است که مردی از مسجد گذر کرد در حالی‌که امام باقر و امام صادق(ع) نیز در مسجد نشسته بودند. یکی از اصحاب امام باقر(ع) گفت: به خدا قسم من این شخص را دوست می‌دارم. امام فرمود: پس به او خبر بده. چرا که این خبردادن، هم مودّت و دوستی را پایدارتر می‌کند و هم در ایجاد الفت، خوب است(مجلسی، 1404ق، ج71: 182).

فرزندان يعقوب دست به دامن پدر زدند و گفتند پدرجان از خدا بخواه كه گناهان و خطاهاى ما را ببخشد چرا كه ما گناهكار و خطاكار بوديم” پيرمرد بزرگوار كه روحى همچون اقيانوس وسيع و پرظرفيت داشت بى آنكه آن‌ها را ملامت و سرزنش كند به آن‌ها وعده داد كه من به زودى براى شما از پروردگارم مغفرت مى‏طلبم و برای شما طلب آمرزش می‌نمایم و اميدوارم او توبه شما را بپذيرد و از گناهانتان صرف نظر كند چرا كه او غفور و رحيم است(مکارم‌شیرازی، 1374، ج10: 72). در اینجا حضرت یعقوب می‌فرماید: بزودى برايتان استغفار مى‏كنم و علت اين‌كه استغفار براى فرزندان را تأخير انداخت شايد اين باشد كه تا نعمت خدا با ديدار يوسف تكميل گشته دلش به تمام معنا خوشحال گردد و قهراً تمامى آثار شوم فراق از دلش زايل شود، آن گاه استغفار كند(طباطبایی، 1374، ج‏11: 337).

ذیل این آیه در کافی آمده است: فضل بن ابى قره از امام صادق(ع) روايت كرده كه فرمود:” رسول خدا(ص) فرموده: بهترين وقتى كه مى‏توانيد در آن وقت دعا كنيد و از خدا حاجت بطلبيد وقت سحر است، آن گاه اين آيه را تلاوت فرمود كه: يعقوب به فرزندان خود گفت:” سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي” و منظورش اين بود كه در وقت سحر طلب مغفرت كند(کلینی، 1384، ج 2: 477).

آیه: 2-وَ الَّذِينَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لِإِخْوانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونا بِالْإِيمانِ(حشر/10)، «(همچنین) کسانی که بعد از آن‌ها[بعد از مهاجران و انصار] آمدند و می‌گویند: «پروردگارا! ما و برادران‌مان را که در ایمان بر ما پیشی گرفتند بیامرز و در دل‌های ما حسد و کینه‌ای نسبت به مؤمنان قرار مده! پروردگارا، تو مهربان و رحیمی»

روایت: معاويه بن وهب از ياران حضرت صادق(ع) در موقف حج، بسيار دعا مي‌كرد ولي براي خودش دعا نمي‌كرد. يكي از دوستانش از اين رفتار او تعجب مي‌كند و تعجبش را به او اظهار مي‌دارد. معاويه بن وهب در پاسخ مي‌گويد: مولاي من حضرت امام صادق(ع) فرمود: « هر كس در غياب برادرش براي او دعا كند فرشته‌اي از آسمان به او چنين مي‌گويد: اي بنده خدا ! صد هزار برابر آنچه براي برادرت خواستي، براي تو باد، فرشته بعدي مي‌گويد دويست هزار برابر و فرشته بعدي مي‌گويد: سيصد هزار برابر تا اين كه خود خداوند او را ندا مي‌كند و مي‌گويد: من خداوند واسع و كريم هستم و خزانه‌هاي رحمت من به پايان نمي‌رسد و رحمت من هر چيزي را در برگرفته، يك ميليون برابر آنچه براي برادر خواستي براي تو است(قمی ، 1416ق، ج2: 186).

این آیه و روایت حاکی از دعا کردن مومنان در حق یکدیگر است و اگر از مسلمانان تعبير به” اخوان” شده براى اين بود كه اشاره كنند به اينكه ايشان را از خود مى‏دانند، هم چنان كه قرآن درباره همه مسلمانان فرموده: بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ[14] پس مسلمانان يكديگر را دوست مى‏دارند، همان طور كه خود را دوست مى‏دارند، و براى يكديگر دوست مى‏دارند، آنچه را كه براى خود دوست مى‏دارند(طباطبایی، 1374، ج‏19: 359).

روایت: «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ أَوْصَانِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام فَقَالَ أُوصـِيكَ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ و صِدْقِ الْحَدِيثِ و حُسْنِ الصِّحَابَة» …عمار ابن مروان مي‌گويد وصيت كرد امام صادق(ع) مرا به تقوا و امانتدارى و راستگويى و خوب همنشينى با ديگران(کلینی،1384، ج2: 669).

در این آیه مى‏فرمايد: من خيرخواه شمايم، و با شما نصيحت‏هايى دارم كه شما را به خداوند و اطاعت او نزديك و از استنكاف از پرستش او دور مى‏سازد. آن‌گاه مى‏فرمايد: و من چيزهايى مى‏دانم كه شما نمى‏دانيد، و مقصودش از آن چيزها معارفى است كه خداوند از سنن‏ جارى در عالم و از آغاز و انجام عالم به وى آموخته است، مانند وقايع قيامت، جزئيات مسئله ثواب و عقاب، اطاعت و معصيت بندگان، رضا و غضب و نعمت و عذابش(طباطبایی، 1374، ج‏8: 220). ” انصح” از ماده” نصح”(بر وزن قفل) به معنى خلوص و بى‌غل و غش بودن است لذا ناصح العسل به معنى عسل خالص است، سپس اين تعبير در مورد سخنانى كه از روى نهايت خلوص نيت و خيرخواهى و بدون تقلب و فريب و تزوير گفته مى‏شود به‌كار رفته است(مکارم‌شیرازی، 1374، ج6: 222).

آیه: 2- لَّيْسَ عَلَى الضُّعَفَاء وَلاَ عَلَى الْمَرْضَى وَلاَ عَلَى الَّذِينَ لاَ يَجِدُونَ مَا يُنفِقُونَ حَرَجٌ إِذَا نَصَحُواْ لِلّهِ وَرَسُولِهِ مَا عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِن سَبِيلٍ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ(توبه/91)، «بر ناتوانان و بر بيماران و بر كسانى كه چيزى نمى‏يابند [تا در راه جهاد] خرج كنند- در صورتى كه براى خدا و پيامبرش خيرخواهى نمايند- هيچ گناهى نيست، [و نيز] بر نيكوكاران ايرادى نيست، و خدا آمرزنده مهربان است»

روایت: پیامبراکرم(ص) فرمودند:« إِنَّ أَعْظَمَ النَّاسِ مَنْزِلَةً عِنْدَ اللَّهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَمْشَاهُمْ فِي أَرْضِهِ بِالنَّصِيحَةِ لِخَلْقِه»، بلند مرتبه‌ترين مردم نزد خداوند در روز قيامت كسى است كه در روى زمين بيشتر در نصیحت و ارشاد مردم قدم بردارد(کلینی، 1384، ج 2 : 208، ح 5).

روایت: از امام ابى جعفر(ع) روايت شده، كه در ذيل جمله:(وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً)، فرمود: به مردم بهترين سخنى كه دوست مي‌داريد به شما بگويند، بگوئيد(کلینی، 1384، ج 2: 165،ح 10).

قرآن كريم در وفای به عهد، در همه معانى آن و همه مصاديقى كه دارد تأكيد شديد فرموده، تأكيدى كه شديدتر از آن نمى‏شود، و كسانى كه عهد و پيمان را مى‏شكنند را به شديدترين بيان مذمت فرموده است. حسن وفاى به عهد و قبح نقض عهد از فطريات بشر است و انسان در زندگى فردى و اجتماعى بى‌نياز از عهد و وفاى به آن نيست‏، و علت و ريشه اين مطلب اين است كه بشر در زندگيش هرگز بى‌نياز از عهد و وفاى به عهد نيست، نه فرد انسان از آن بى‌نياز است، و نه مجتمع انسان، و اگر در زندگى اجتماعى بشر كه خاص بشر است دقيق شويم، خواهيم ديد كه تمامى مزايايى كه از مجتمع و از زندگى اجتماعى خود استفاده مى‏كنيم، و همه حقوق زندگى اجتماعى ما كه با تأمين آن حقوق آرامش مى‏يابيم، براساس عقد اجتماعى عمومى و عقدهاى فرعى و جزئى مترتب بر آن عهدهاى عمومى استوار است(طباطبایی، 1374، ج5: 259-260). آيه فوق دليل بر وجوب وفا به تمام پيمان‌هايى است كه ميان افراد انسان با يكديگر، و يا افراد انسان با خدا، بطور محكم بسته مى‏شود، و به اين ترتيب تمام پيمان‌هاى الهى و انسانى و پيمان‌هاى سياسى و اقتصادى و اجتماعى و تجارى و زناشويى و مانند آن را در بر مى‏گيرد و يك مفهوم كاملاً وسيع دارد كه به تمام جنبه‏هاى زندگى انسان اعم از عقيده و عمل ناظر است. از پيمان‌هاى فطرى و توحيدى گرفته تا پيمان‌هايى كه مردم بر سر مسائل مختلف زندگى با هم مى‏بندند(مکارم‌شیرازی، 1374، ج4: 245).

روایت: در نهج البلاغه ذیل نامه 53، در فرمان مالك اشتر چنين مى‏خوانيم: «فانه ليس من فرائض اللَّه شى‏ء الناس اشد عليه اجتماعا مع تفرق اهوائهم و تشتت آرائهم من تعظيم الوفاء بالعهود، و قد لزم ذلك المشركون فيما بينهم دون المسلمين لما استوبلوا من عواقب الغدر» در ميان واجبات الهى هيچ موضوعى همانند وفاى به عهد در ميان مردم جهان- با تمام اختلافاتى كه دارند-مورد اتفاق نيست به همين جهت بت‌پرستان زمان جاهليت نيز پيمان‌ها را در ميان خود محترم مى‏شمردند زيرا عواقب دردناك پيمان شكنى را دريافته بودند(شیروانی، 1381: 507).

«اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! بى‏ترديد برخى از همسران شما و فرزندانتان [به خاطر ايمانتان‏] دشمن شمايند، از آن‌ها برحذر باشيد. و اگر [از خلاف آن‌ها] در گذريد و چشم بپوشيد و ببخشاييد، بى‏گمان خدا آمرزنده‏ى مهربان است»

روایت: پیامبر(ص)« :مَن یَغفِر یَغفِرِ اللّه‏ُ لَهُ وَ مَن یَعفُ یَعفُ اللّه‏ُ عَنهُ»، هرکس از خطاها درگذرد، خدایش از او درگذرد و هر کس گذشت کند خدا نیز از او گذشت کند(میرزایی، 1385: 734 ، ح 2809).

در داستان افك” عايشه” در تفسير سوره نور مى‏خوانيم: هنگامى كه كار شايعه‏سازان در مدينه بالا گرفت بعضى از مؤمنان كه بستگانشان در صف شايعه‌سازان بودند سوگند ياد كردند كه هر گونه كمك مالى را از آن‌ها قطع كنند، آيه 22 همان سوره نازل شد و گفت:”‌آن‌ها كه داراى برترى مالى و وسعت زندگى هستند نبايد سوگند ياد كنند كه از انفاق نسبت به نزديكان و مستمندان و مهاجران در راه خدا دريغ نمايند آن‌ها بايد عفو كنند وصرفنظر نمايند”: أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ:«آيا دوست نداريد خداوند شما را ببخشد»؟!(مکارم شیرازی،1374، ج‏24: 206).

روایت: پيامبر(ص) می‌فرمایند: كسي كه با مؤمنان، همكاري و تعاون كند، خداوند متعال هفتاد و سه ناراحتي را از او رفع می‌كند، كه يكي از آن‌ها در دنياست و بقيه در اندوه بزرگ(روز قيامت) او است؛ زماني كه همه مردم به خودشان مشغول هستند(حرعاملی، 1414ق، ج 16، باب 29: 372).

رسيدن به مقام نيكوكاران واقعى، شرايط زيادى دارد كه يكى از آن‌ها انفاق كردن از اموالى است كه مورد علاقه انسان است. از آیه این معنا برداشت می‌شود که انفاق مال- با داشتن علاقه شديد به آن- يكى از اركان برَ است كه تحقق برَ در خارج جز با اجتماع آن اركان صورت نمى‏گيرد. انفاق، نتيجه برَ و آن غايتى معرفى شده كه انسان را به آن مى‏رساند و اين به ما مى‏فهماند كه خداى تعالى عنايت و اهتمام بيشترى به این امر دارد. چون او خالق انسان‌ها است و مى‏داند تعلق قلبى انسان به آنچه به‌دست آورده و جمع كرده، جزء غريزه اوست. او دوست دارد مال را جمع كند و بشمارد و كأنه اين غريزه جزء نفس آدميان است. به‌طورى كه اگر قسمتى از آن را از دست بدهد، مثل اين است كه جزئى از جان خود را از دست داده، پس مجاهدت انسان در انفاق مال، بيشتر و دشوارتر از ساير عبادات و اعمال است، چون در آن‌ها فوت و زوال و كمبود، چشم‏گير نيست. وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَيْ‏ءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ اين جمله تشويق انفاق‏گران است، تا وقتى كه انفاق مى‏كنند خوشحال باشند به اينكه مال عزيز و محبوبشان هدر نرفته و انفاقشان بى‏اجر نمانده است. بلكه خدايى كه دستور انفاق به آنان داده، به انفاقشان و آنچه انفاق مى‏كنند، آگاه است(طباطبایی، 1374، ج3: 534). ذیل این آیه روایت شده: زبيده همسر هارون الرشيد قرآنى بسيار گران‏قيمت داشت كه آن را با زر و زيور و جواهرات تزيين كرده بود و علاقه فراوانى به آن داشت، يك روز هنگامى كه از همان قرآن تلاوت مى‏كرد به آيه لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ رسيد، با خواندن آيه در فكر فرو رفت و با خود گفت هيچ چيز مثل اين قرآن نزد من محبوب نيست و بايد آن را در راه خدا انفاق كنم، كسى را به دنبال جواهرفروشان فرستاد و تزيينات و جواهرات آن را بفروخت و بهاى آن را در بيابان‌هاى حجاز براى تهيه آب مورد نياز باديه‏نشينان مصرف كرد كه مى‏گويند: امروز هم بقاياى آن چاه‌ها وجود دارد و به نام او ناميده مى‏شود(مکارم‌شیرازی، 1374، ج3: 5).

آیه: 2-يَسْئَلُونَكَ ما ذا يُنْفِقُونَ قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ(بقره/215)

«از تو مى‏پرسند كه(در راه خدا) چه انفاق كنند، بگو:(جنس مال مهم نيست، بلكه) هر مالى را انفاق كنيد براى پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و فقيران و در راه مانده باشد. و هركار خيرى انجام دهيد بى‏ترديد خداوند به آن داناست»

بيان مصداق‌هاى روشن انفاق به معنای انحصار دراین چند گروه نیست حقيقت اين است كه هم اشيايى كه از آن انفاق مى‏كنند دايره وسيعى دارد، و هم كسانى كه به آن‌ها انفاق مى‏شود. با ذكر كلمه” خير”، انفاق هر نوع كار و مال و سرمايه مفيدى را شامل مى‏شود حتى امور معنوى همچون علم را نيز در برمى‏گيرد، هر چند مصداق مهم آن در مورد انفاق، اموال است. در مورد انفاق اولويت‌ها نيز بيان شده است مسلماً پدر و مادر و سپس نزديكان نيازمند در اين مسئله اولويت دارند و بعد از آن‌ها يتيمان و سپس نيازمندان و حتى كسانى را كه ذاتاً فقير نيستند ولى بر اثر حادثه‏اى مثل تمام شدن مخارج در سفر نيازمند شده‌اند شامل مى‏شود. انفاق چه كم و چه زيادش عملى پسنديده و سفارش شده است، و ليكن در عين حال بايد چيزى باشد كه مورد رغبت و علاقه باشد هم‌چنان كه قرآن كريم فرموده: لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ[16](آل‌عمران/92)، و نيز اشاره به اينكه انفاق بايد به صورتى زشت و شر نباشد، مانند انفاق توأم با منت و اذيت، هم چنان كه در جاى ديگر به اين نكته تصريح كرده مى‏فرمايد: ثُمَّ لايُتْبِعُونَ ما أَنْفَقُوا مَنًّا وَ لا أَذىً[17](بقره/262)، (طباطبایی، 1374، ج‏2: 243).

«آنان که ايمان آورده‌اند و مهاجرت کرده‌اند و با مال و جان خويش در راه خدا جهاد کرده‌اند و آنان که به مهاجران جای داده و ياريشان کرده‌اند، خويشاوندان يکديگرند و آنان که ايمان آورده‌اند و مهاجرت نکرده‌اند خويشاوندان شما نيستند تا آنگاه که مهاجرت کنند ولی اگر شما را به ياری طلبيدند بايد به ياريشان برخيزيد مگر آنکه بر ضد آن گروهی باشد که ميان شما و ايشان پيمانی بسته شده باشد و خدا به کارهايی که می‌کنيد بيناست»

در اين آيات نظام جامعه اسلامى از نظر پيوندهاى مختلف اجتماعی بيان شده است، زيرا برنامه” جنگ” و” صلح” مانند ساير برنامه‌هاى عمومى بدون در نظر گرفتن يك پيوند صحيح اجتماعى ممكن نيست.از این رو برای دو گروه مهاجر و انصار نسبت به هم ولایت قائل شده، بنا براين همه مسلمانان نسبت به يكديگر ولايت دارند يك مهاجر ولى تمامى مهاجرين و انصار است، و يك انصارى ولى همه انصار و مهاجرين است، و دليل همه اين‌ها اين است كه ولايت در آيه بطور مطلق ذكرشده. و در مورد” انصار” دو صفت ذكر شده نخست” ايواء”(پناه دادن) دوم يارى كردن و با ذكر جمله بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ همه را در برابر يكديگر متعهد و مسئول مى‏داند. در این بین یک نوع حمايت و مسئوليت را استثنا كرده و مى‏گويد:” هرگاه اين گروه(مؤمنان غير مهاجر) از شما بخاطر حفظ دين و آئينشان يارى بطلبند بر شما لازم است كه به يارى آن‌ها بشتابيد” مگر زمانى كه مخالفان آن‌ها جمعيتى باشند كه ميان شما و آنان پيمان ترك مخاصمه بسته شده باشد(مکارم‌شیرازی،1374، ج‏7: 257).

روایت: حضرت امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند: «ساعِد أخاک علی کُلِّ حال، و زُل مَعَهُ حَیثُما زَالَ»، برادرت را در هر حال یاری کن و در همه جا همراه او باش(آمدی تیمیمی، 1360: 297،ح9675).

از آنجا كه يكى از طرق تربيت و هدايت، همان دادن شخصيت به افراد است، قرآن مجيد به دنبال بحث­هايى كه مشركان و منحرفان در آيات قبل از این آیه داشتند، در اينجا به بيان شخصيت والاى نوع بشر و مواهب الهى نسبت به او مى‏پردازد. تنها موجودى كه از نيروهاى مختلف، مادى و معنوى، جسمانى و روحانى تشكيل شده، و در لابلاى‏ تضادها مى‏تواند پرورش پيدا كند، و استعداد تكامل و پيشروى نامحدود دارد، انسان است، از این رو بر هر انسانی لازم است که نسبت به همنوع خود در خلقت، احترام قائل باشد و او را مورد اکرام قرار دهد(مکارم شیرازی، 1374، ج‏12: 197-200).

آیه: 2- آتُواْ النَّسَاء صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً فَإِن طِبْنَ لَكُمْ عَن شَيْءٍ مِّنْهُ نَفْسًا فَكُلُوهُ هَنِيئًا مَّرِيئًا(نساء/4)

«و مَهرِ زنان را به عنوان هديه‏اى از روى طيب خاطر به ايشان بدهيد و اگر به ميل خودشان چيزى از آن را به شما واگذاشتند، آن را حلال و گوارا بخوريد»

روایت: امام صادق(ع): «مَن اتاهُ اخوهُ المسلم فاکرمه فانّما اکرم الله عزوجل» هر کس برادر مسلمانش را که نزدش آمده تکریم کند، خدا را بزرگ داشته است»(کلینی، 1384، ج 4: 612).

انس بن مالک می‌گوید: هنگامی که پیامبر(ص) از جنگ تبوک برمی‌گشت، «سعد انصاری» ـ یکی از کارگران مدینه ـ به استقبال آن حضرت آمد. هنگامی که رسول خدا(ص) با او دست داد، دست‌های زبر و خشن مرد انصاری پیامبر(ص) را تحت تأثیر قرار داد، بنابراین از او پرسید: چرا دست‌های تو این قدر زبر و خشن است؟! عرضه داشت: یا رسول اللّه! این خشونت و زبری دستان من بر اثر کار با بیل و طناب است که به وسیله آن زحمت می‌کشم و مخارج خود و خانواده‌ام را تأمین می‌نمایم. پیامبراکرم(ص) دست او را بوسید و فرمود: این دستی است که آتش جهنم آن را لمس نخواهد کرد(ابن‌اثیر، 1409ق، ج 2: 169).

«ای کسانی که ايمان آورده­ايد ، شما را حلال نيست که زنان را بر خلاف ميلشان به ارث ببريد و تا قسمتی از آنچه را که به آن‌ها داده­ايد باز پس ستانيد بر آن‌ها سخت مگيريد، مگر آنکه مرتکب فحشايی به ثبوت رسيده شده باشند و با آنان به نيکويی رفتار کنيد و اگر شما را از زنان خوش نيامد، چه بسا چيزها که شما را از آن خوش نمی­آيد در حالی که خدا خير کثيری در آن نهاده باشد»

روایت: رسول خدا(ص)فرمود: «اَکْثَرُ ما تَلْجُ بِهِ اُمَّتیَ الْجَنَّةَ تُقْوی اللهِ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ»

بیشترین امتیازی که امت من به سبب داشتن آن به بهشت می­رود، تقوای الهی و حسن خلق است(کلینی، 1384، ج 2: 103).

روایت: از امام صادق(ع) نقل شده كه به مفضل(يكى از ياران امام) فرمود:« اذا رأيت بين اثنين من شيعتنا منازعة فافتدها من مالى»، هنگامى كه ميان دو نفر از پيروان ما مشاجره­اى ببينى(كه مربوط به امور مالى است)، از مال من غرامت بپرداز(و آن‌ها را با هم صلح ده)(مکارم شیرازی،1374، ج 7 ،ص 84).

«و همگى به ريسمان خدا چنگ زنيد، و پراكنده نشويد و نعمت خدا را بر خود ياد كنيد: آن گاه كه دشمنان(يكديگر) بوديد، پس ميان دل­هاى شما الفت انداخت، تا به لطف او برادران هم شديد و بر كنار پرتگاه آتش بوديد كه شما را از آن رهانيد. اين گونه، خداوند نشانه‌هاى خود را براى شما روشن مى‏كند، باشد كه شما راه يابيد»

روایت: در این مورد پيغمبر اكرم(ص) مى فرمايد: «المؤمن للمؤمن كالبنيان يشيد بعضه بعضا»، افراد با ايمان نسبت به يكديگر همانند اجزاى يك ساختمانند كه هر جزئى از آن جزء ديگر را محكم نگاه می­دارد(میرزایی، 1385: 490،ح3049).

«و كسانى [از انصار] كه پيش از آن‌ها خانه و ايمان [خويش‏] را آماده كردند، كسانى را كه به سويشان هجرت كردند دوست دارند، و نسبت به آنچه به آن‌ها داده شده در دل خود احساس نياز نمى‏كنند و [آن‌ها را] بر خود مقدم مى‏دارند، هر چند خود بدان نياز مبرمى داشته باشند»

«يقين خداوند به عدالت(فردى و اجتماعى) و نيكى كردن و اداى حقوق خويشاوند(خود و خويشاوند معصوم پيامبر) فرمان مى‏دهد، و از گناهان بسيار زشت و عمل‏هاى ناپسند و تعدى و تجاوز بازمى‏دارد. شما را پند مى‏دهد، باشد كه تذكر يابيد»

در اين آيات نمونه‏اى از جامع­ترين تعليمات اسلام در زمينه مسائل اجتماعى، و انسانى و اخلاقى بيان شده است. عدل همان قانونى است كه تمام نظام هستى بر محور آن مى‏گردد، آسمان‌ها و زمين و همه موجودات با عدالت بر پا هستند(بالعدل قامت السماوات و الارض). جامعه انسانى كه گوشه كوچكى از اين عالم پهناور است نيز نمى‏تواند از اين قانون عالم شمول، بر كنار باشد، و بدون عدل به حيات سالم خود ادامه دهد(مکارم شیرازی، 1374، ج‏11: 367).

عدالت ميانه روى و اجتناب از دو سوى افراط و تفريط در هر امرى است، و اين در حقيقت معنا كردن كلمه است به لازمه معناى اصلى، زيرا معناى اصلى عدالت اقامه مساوات ميان امور است به اينكه به هر امرى آنچه سزاوار است بدهى تا همه امور مساوى شود، و هر يك‏ در جاى واقعى خود كه مستحق آن است قرار گيرد، پس عدالت در اعتقاد اين است كه به آنچه حق است ايمان آورى، و عدالت در عمل فردى آن است كه كارى كنى كه سعادتت در آن باشد، و كارى كه مايه بدبختى است بخاطر پيروى هواى نفس انجام ندهى، و عدالت در مردم و بين مردم اين است كه هر كسى را در جاى خود كه به حكم عقل و يا شرع و يا عرف مستحق آن است قرار دهى، نيكوكار را بخاطر احسانش احسان كنى، و بدكار را بخاطر بديش عقاب نمايى، و حق مظلوم را از ظالم بستانى و در اجراى قانون تبعيض قائل نشوى. از اينجا روشن مى‏گردد كه عدالت هميشه مساوى با حسن، و ملازم با آن است، چون ما براى حسن، معنايى جز آنچه طبع بدان ميل كند و بسويش جذب شود قائل نيستيم، و قرار دادن هر چيزى در جايى كه سزاوار آن است از اين جهت كه در جاى خود قرار گرفته چيزى است كه انسان متمايل آن است، و به خوبى آن اعتراف دارد، و اگر احياناً مخالف آن را مرتكب شود عذر خواهى مى‏كند، و حتى دو نفر از افراد انسان در آن اختلاف نمى‏كنند، هر چند كه مردم در مصداق آن با هم اختلاف دارند، و خيلى هم اختلاف دارند، و ليكن اين اختلاف ناشى از اختلاف در روش زندگى ايشان است. حال عدالت هر چند كه به دو قسم منقسم مى‏شود يكى عدالت انسانى فى نفسه و يكى عدالتش نسبت به ديگران، يكى عدالت فردى، يكى عدالت اجتماعى، و نيز هر چند لفظ عدالت مطلق است و شامل هر دو قسم مى‏شود و ليكن ظاهر سياق آيه اين است كه مراد از عدالت، عدالت اجتماعى است، و آن عبارت از اين است كه با هر يك از افراد جامعه طورى رفتار شود كه مستحق آن است و در جايى جاى داده شود كه سزاوار آن است، و اين خصلتى اجتماعى است كه فرد فرد مكلفين مأمور به انجام آن هستند، به اين معنا كه خداى سبحان دستور مى‏دهد هر يك از افراد اجتماع عدالت را بياورد، و لازمه آن اين مى‏شود كه امر متعلق به مجموع نيز بوده باشد، پس هم فرد فرد مأمور به اقامه اين حكمند، و هم جامعه كه‏ حكومت عهده‏دار زمام آن است(طباطبایی، 1374، ج‏12: 479).

آیه: 2- يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُونُواْ قَوَّامِينَ لِلّهِ شُهَدَاء بِالْقِسْطِ وَلاَ يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلاَّ تَعْدِلُواْ اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ(مائده/8). «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! قيام كننده براى خدا و شاهدان به عدل و داد باشيد. و البته نبايد دشمنى عده‏اى شما را بر آن دارد كه عدالت نكنيد. دادگرى كنيد كه آن به تقوا نزديك‏تر است، و از خدا بترسيد كه خدا به آنچه انجام مى‏دهيد آگاه است»

روایت: قال الامام الکاظم(ع) : «ان الله لم یترک شیئا من صنوف الاموال الا و قد قسمه و أعطی کل ذی حق حقه الخاصة و العامة و الفقرآء و المساکین و کل صنف من صنوف الناس».

امام کاظم(ع)فرمودند: همانا خدا، تمامی مال‌ها را تقسیم کرده و حق هر مستحق را از خاصه و عامه و فقیر و مسکین و اصناف دیگر مردم را، به آن‌ها داده است. سپس فرمودند: اگر در میان مردم عدالت حکم فرما باشد، همه، بی نیاز شوند و باز فرمودند: عدالت،

روایت: امام صادق(ع): «إِنَّمَا يَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَى عَنِ الْمُنْكَرِ مَنْ كَانَتْ فِيهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ عَامِلٌ بِمَا يَأْمُرُ بِهِ تَارِكٌ لِمَا يَنْهَى عَنْهُ عَادِلٌ فِيمَا يَأْمُرُ عَادِلٌ فِيمَا يَنْهَى رَفِيقٌ فِيمَا يَأْمُرُ رَفِيقٌ فِيمَا يَنْهَى‏»، كسى مى توانـد امر به معروف و نهى از منكر كند كه داراى سه صفت باشد: 1 ـ به آنچه امر می‌كند عمل كند و از آنچه نهى می‌كند اجتناب نمايد. 2 ـ در امر كردن و نهى نمودن ميانه روى را پيشه خود كند. 3 ـ از روى دلسوزى و مهربـانى و با مـدارا امـر و نهى كند (حر عاملی، 1414ق، ج 16: 150 ، ح 21210).