جامعه خادم المصطفی (ص) الگوی نوین تامین مالی اسلامی علم و فناوری جهان اسلام

 

مدل جامعه خادم المصطفی ^(ص)

الگوی نوین تامین مالی اسلامی علم و فناوری جهان اسلام

 

محمود خطیب[*]

دانشجوی دکترا مدیریت مالی دانشگاه علامه طباطبایی،mpf@mustafaprize.org

 

 

چکیده

 

امروزه یکی از چالش های مهم و اساسی توسعه امور خیریه در کشور ، جذب منابع مـالی خرد برای انجام امور خیر و مدیریت سرمایه برای ارائه خدمات مناسب به جامعه هدف خود می باشد. استفاده از روش‌هاي مناسب جمع آوري سرمايه ها و پس اندازها وسوق دادن آنها به سمت بخش هاي مولد و بهره گیری از روش هاي متنوع سرمايه گذاري با رعایت موازین شرع مقدس می تواند موجب افزایش مشارکت خیرین و واقفین در امور خیر و جذب موقوفات و منابع مالی کشور می گردد.

در این مقاله با ارائه الگوي تامین مالی جایزه مصطفی^(ص) به تبیـین روشهـاي تجهیز منابع مالی براي موسسه از طریق خیرین و واقفین و همچنین بیان روشهاي تخصیص منابع مالی می پردازد . و کسب درآمد بیشتر  با استفاده از ادبیات تامین مالی جمعی جهت ارتقای مشارکت خیرین و واقفین در کشور و دستیابی به منابع پایدار نیز بیان شده است.

هدف این مقاله ارائه مدل بومی صندوق های سرمایه گذاری موقوفات به عنوان نهاد مالی اسلامی در راستای ارتقای فرهنگ وقف در اقتصاد ایران مبتنی بر روش کتابخانه ای است.رویکرد این تحقیق، اکتشافی با روش تحلیل توصیفی است و در قلمرو تحقیقات بنیادی به شمار می آید. یافته هاي این تحقیق که بر اساس تحلیل هاي نظري بدست آمده اند، نشان می دهد نهاد مالی مبتنی بروقـف دراقتصاد اسلامی به عنوان منبع مالی پایدار و قابل اتکا در جهت توسعه فعالیت های خیرانه  بنیاد های علم و فناوری و ارتقا سطح رفاه، امنیت و سلامت کشور در نظر گرفته شود.

 

 

کلمات کلیدی: وقف علم و فناوری،جایزه مصطفی^(ص) ، خادم المصطفی^(ص)،صندوق سرمایه گذاری و وموقوفات

 

• مقدمه

امـروزه اهمیـت علم و دانش و تاثیـر آن بر زندگی بـشر بر همگان آشـکار اسـت، همـه مکاتب بشری و ادیـان آسـانی بر کسـب علم، دانـش و پیشرفت و ترقی آن تاکیـد دارنـد که به راسـتی در این بین دین مبین اسـلام و و پیشـتاز اسـت. روایتی از حضرت علی (ع) است که ایشان  فرمودند: «العلم سلطان من وجده صال و من لم یجده صیل علیه».( ابن ابی الحدید، ج ۲۰، ص ۳۱۹) علم مایه‌ی قدرت است. همیـن رویکـرد اسـام موجـب پیـشرفت هـای پیشرفـت علمـی، اختراع فناورانـه و ایجـاد تمدنـی عظیم و شـگرف توسـط پیروان آیین سـعادت بخش اسـلام شـد؛ آنچنـان کـه دانشـمندان فراوانـی همچـون جابربـن هیثـم، ابن سـینا، حیـان، خوارزمـی، رازی، فارابـی، ابن هـای سـخت، موجـب رشـد و بسـیاری دیگـر بـا تاش ابن پیشرفـت، بسـط و توسـعه علوم شـدند؛ آنان کـه از جمله پیـروان راسـتین پیامبر علـم و حکمت بودنـد، برای جامعه اسـلامی عظمـت، افتخـار و شرف بـه ارمغـان آوردنـد و اقتـدار و سرافـرازی امـت اسـلامی را در جهـان بـه رخ  کشیدند.سال های پـر فـراز و نشـیب گذشـت، و امـروز در راسـتای زمینه سـازی بـرای تجدیـد تمـدن نویـن اسـامی، طـرح زمینه ، اعطـای “جایـزه مصطفی^(ص) به احترام پیامـبر اعظم^(ص)  ،در قالـب توسـعه همـکاری علمی و فنـاوری میان کشـورهای اسلامی شکل گرفت.

جایزه جهانی مصطفی ^(ص)  با نام بين‌المللي Mustafa Prize^(pbuh)  بعنوان بالاترین نشان علمی و فناوری  جهان اسلام در راستای تجديد تمدن نوين اسلامي، هم‌گرايي و توسعه همكاري  های علمي و فناوري ميان كشورهاي اسلامي و شناسايي، تجليل و حمايت از دانشمندان جهان اسلام، در سال 91 به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسیده است.

این جایزه  به اثری نوآورانه ، بدیع ، دارای اصالت و درمرزهای دانش و تاثیرگذار در بهبود زندگی بشر که توسط افراد شاخص در چهار حوزه ی  علوم و فناوري ارتباطات و اطلاعات (Information and Communication Technologies) ، علوم و فناوري زيستي و پزشكي (Life Sciences and Medicine) ، علوم و فناوري نانو (Nano Science and Nanotechnology) وسایر (Top Scientific Achievement in other fields) حوزه های نوین علم و فناوری  تعلق می‌گیرد و شامل مدال مصطفی ^(ص)،لوح تقدير وهديه ويژه معادل پانصد هزار دلار به هریک از اثر برگزیده  می شود.دوره‌ي نخست جایزه جهاني مصطفی^(ص) در دی ماه سال 1394 برگزار و از دو دانشمند مسلمان؛ خانم پرفسور جکی‌یینگ از سنگاپور وآقای پرفسور عمر‌یاغی از کشور اردن با حضور ده‌ها نفر از شخصيت‌هاي برجسته علمي از 20 كشور تجلیل گردید.

گرچه می توان  در این مقاله امکان فقهـی،اقتصـادي و نحـوه اسـتفاده از نهادهـاي مختلـف اقتصـادی اسلامی در تامین مالی موسسات خیریه را مورد توجه قرار داد، اما این تحقیق با توجه به محدودهاي موجود، تنها به ارائه مدل تامین مالی اسلامی مبتنی بر وقف در جایزه مصطفی^(ص) بـا اسـتفاده از روش تحلیل  توصیفی و مطالعات کتابخانه اي و مـرور ادبیـات تولیـد شـده در حـوزه تـامین مالی ، میپردازد تا بتوان به سوالات ذیل پاسخ داده شود:

1-آیا امکان دارد با تشکیل ساختار تامین مالی وقفی مناسب با استفاده از منابعی چون وقف قف اموال، وقف سهام، وقف پول، و انتشار اوراق وقف (با توجه به دیدگاه فقهاي امامیه) منابع مالی لازم برای اینگونه موسسات را فـراهم نمود؟

2-نحوه تجهیز و تخصیص بنیاد های علم و فناوری چگونه اسـت؟ و چه مزایای برای موسسه های مذکور خواهند داشت؟

2- پیشینه تحقیق

بررسی ادبیات موجود نشان دهد که گرچه در دهه اخیر برخی تحقیقات در حوزه تامین ست مالی خرد اسلامی انجام شده است. (طغیـانی، 1385) اما این تحقیقات معمولا مسئله حذف بهره و استفاده از ابزارهاي اسلامی جایگزین، مانند عقد فروش اقساطی را مـورد توجـه قـرار دادهانـد و لـذا موضـوع اسـتفاده از نهادهـاي اسلامی از جمله وقف، در تامین مالی خرد، بـه نـدرت مـورد توجـه تحقیقـات قـرار گرفته است. ؛ (حبیـب، 2002)

در ذیل به برخی از این تحقیقات اشاره میشود:

حسن و اشرف (2010) در تحقیق خود، الگویی ارائه میدهنـد کـه در آن از زکـات و اوقاف به عنوان منبعی براي موسسه تامین مالی خرد استفاده شده است. در این تحقیق، پـس از بیان ویژگی هاي زکات و اوقـاف ، نشـان داده مـیشـود کـه اسـتفاده از الگـوي پیشـنهادي چالش هایی که موسسات تامین مالی خرد بهره محور بـا آن مواجـه هسـتند .از جملـه مسـئله پایداري را کاهش میدهد.

احمد (2007) در تحقیق خود مباحث و چالشهـاي اقتصـادي، حسـابداري و مـدیریت ریسک موسسات تامین مالی خرد متعارف را مـورد بحـث قـرار داده و نشـان دهـد اگـر موسسه تامین مالی خرد وقفی از طریـق وقـف پـول و قـرض الحسـنه تـامین مـالی گـردد، بـا مشکلاتی که موسسات تامین مـالی خـرد متعـارف از جملـه ریسـک اعتباري ، ریسک خطر اخلاقی،عدم پایداری اقتصادی بـا آن موا جه هستند،مواجه نخواهد بود.

مرضاتیلاه و دیگران (2007م). در مقاله اي با عنوان «وقف نقدي بعنوان فرصتي براي مؤسسات تأمین مالي خرد اسلامي، مطالعه موردي: اندونزي» به بررسي توسعه و گسترش مؤسسات تأمین مالي خرد اسلامي که از طریق وقف نقدي به عنوان یکي از روشهاي تأمین منابع مالي اقدام مينمایند پرداخته است. این مؤسسات باید بگونهاي منابع وقف را سرمایه گذاري نمایند که اصل آن ثابت و بدون تغییر باقي بماند.

مصباحی مقدم و همکاران(1390) تلاش کرده اند که امکان سنجی فقهی – اقتصادی الگوی بومی موسسات تامین مالی خرد اسلامی مبتنی بر وقف در کشور را بررسی نمایند. نتایج این تحقیق حااکی از آن است که نهاد وقف ظرفیت لازم را به عنوان منبع در امد موسسات تامین مالی خرد دارد.

میسمی و همکاران(1391) الگویی دومرحله ای ( مرحله اول عقود مبادله ای و مرحله دوم :عقود مشارکتی)جهت موسسات تامین مالی خرد اسلامی ارائه کرده است. آنها معتقدن الگوی مزبور نه تنها مبانی لازم را جهت تامین مالی خرد اسلامی فراهم می نماید بلکه دلالت های مناسبی هم برای بانک و موسسات قرض الحسنه دارد.

ابراهیمی سالاری و همکاران(1392) به بررسی وقف پول به عنوان منبع مالی تامین مالی خرد اسلامی پرداخته است. آنها ضمن بیان تجربیات سابیر کشورها به شبیه سازی رفتار بالقوه وقف پول در تامین مالی خرد نیز پرداخته اند.نتایج این تحقیق حاکی از ان است که وقف پول ظرفیت لازم را جهت استفاده به عنوان تامین مالی اسلایم به ویژه تامین مالی خرد را داراست.

ریاحی سامانی (1391) در کتاب ” بهره وری در قلمرو وقف و امور خیریه به مساله “وقف و توسعه اقتصادی ” می پردازد و ایده اصلی در توسعه فرهنگ وقف و موقوفات بر توسعه بهره وری موقوفات با تاکید بر اقتصاد وقف را بیان می کند . و به ضرورت تطبیق وقف با تحولات روز اقتصاد دنیا به برخی از حوزه های نوظهور و جدید وقف از قبیل وقف پول و وقف سهام اشاره می نماید.

سروش ( 1390) در مقاله «ارائه مدل تفصیلی انتشار اوراق وقف در ایران» ضمن تبیین مدل انتشار وقف و ارکان و اجزای مدل، ادعا می کند انتشار اوراق وقف، علاوه بر جذب سرمایه های اندک افراد، موجب ترویج فرهنگ وقف میشود.

سیزاکا(2004)والگاری(2004) نیز کاربردهای نهاد های اسلامی مانند وقف،قرض الحسنه ، زکات و غیره را در تامین مالی اسلامی مورد توجه قرار دادند و در این زمینه مدل هایی ارائه نمودند.

3-ضرورت توجه به وقف علم و فناوری

وقف يكي از بهترين و پايدارترين مصاديق تعاون است. وقف مي تواند راهگشاي حل مسائل و مشكلات و نيازهاي اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و مذهبي جامعه باشد اما تأكيد بيشتر ما بر امر توسعه علمي و تحقيقاتي از طريق وقف و بنيادهاي وقفي به منظور رسيدن به توسعه اي پايدار است. (امیدیانی،1387،ص89)

مسئله احياي فرهنگ وقف براي مصارف علمي و پژوهشي همانطور كه در قرون اوليه شكوفايي تمدن اسلامي آثار ارزشمندي از خود باقي گذاشته دوباره بايستي جدي گرفته شود و اين به مفهوم بازگشت به گذشته نيست بلكه گامي است به سوي آينده. مؤسسات وقفي خيريه با توجه به نيازهاي روز جامعه اسلامي به ويژه براي تأمين هزينه هاي تحقيقاتي و پژوهشي و در جهت توليد علم و فناوري مي بايد توسط مردم خير و نيكوكار ايجاد گردد. و رسيدن به اين هدف نياز به فرهنگ سازي در سطح ملي دارد.

با نگاهي به كشورهاي پيشرفته و توسعه يافته مي يابيم كه فقط توسعه و توليد علم و دانش و انجام پژوهش هاي بنيادي مديريت صحيح در آن جوامع توانسته زمينه ساز اصلي توسعه آنها باشد زيرا كشورهاي اسلامي علي رغم معادن و منابع عظيم خدادادي و مواد اوليه اي كه در اختيار دارند به دليل نداشتن علم و فناوری لازم و كمبود نيروي انساني ماهر و متخصص آنها را با كمترين قيمت به كشورهاي پيشرفته صادر مي كنند، و برعكس كالاهاي ساخته شده از همين مواد را با بالاترين قيمت ها از همان كشورها خريداري مي نمايند. لذا علم و فناوری زمينه ساز اصلي توسعه است و اگر قرار است كشوري پيشرفت كند چاره اي ندارد جز اينكه به علم و دانش بهاي لازم را بدهد و به آن به صورت مسأله حاشيه اي نگاه نكند.(دهقانی فیروزآبادی،1387،ص23)

در رهنمودهای مقـام معظـم رهبری حفظه ا…  در بیانات خویش در جمع مسـئولان اوقاف در تاریـخ 23اسـفندماه 90 ترویـج بیـش از پیـش سـنت وقـف را ازطریـق تشـویق مـردم بـه ایـن مهـم و همچنیـن ادای صحیـح حـق واقف درمـورد موقوفـهاش مـورد تاکیـد قـرار دادنـد. ایشـان بـا اشـاره بـه گسـتردگی دایـره وقـف، عرصه های متعدد آن شـامل پزشـکی، علم و آمـوزش، تحقیقات و پژوهـش، علـوم جدیـد، محیـط زیسـت و ترویـج دیـن به شـکل های مدرن یادآور شدند.

در بنـد  5-7از سیاسـتهای کلـی علـم و فنـاوری ابلاغـی مقام معظم رهبری( مد ظله العالی ) مـورخ 29شـهریورماه 1393بـه وقـف علـم و فنـاوری اشـاره داشـته و بـر لـزوم افزایـش نقـش و مشـارکت بخشهـای غیردولتی در حـوزه علم وفناوری و ارتقا سهم وقف و امور خیریه تاکید شده است.

4-تامین مالی جایزه مصطفی ^(ص) با تکیه بر وقف علم و فناوری

نهاد وقف یکی از نخستین تشکل های مالی مدنی در جامعه اسلامی است. اولین موقوفه در دوره حیات پیامبر اسلام تأسیس گردید. (عالم زاده،1372،ص45)

با اینکه این نهاد همیشه به عنوان یک نهاد غیر دولتی بود، ولی در ادوار متعدد زیر نفوذ حکام و دولت ها قرار گرفت. توسعه نهاد وقف تابعی از توسعه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه اسلامی بود. با اینکه میراث ماندگار وقف از نظر کمی هنوز گسترده است، ولی متاسفانه محبوس ماندن آن در ساختارهای قدیم مالی، و عدم تغییر و تحول احکام و قوانین وقف در بعضی کشورها باعث شده که نهاد وقف همگام با توسعه نهادهای مالی جدید قرار نگیرد.

امروزه ظرفیت های مالی مناسبی برای وقف و نیکوکاری وجود دارد، ولی وجود موانع قانونی و فقهی، و نبود بسترهای مناسب فرهنگی و حقوقی، باعث محدودیت نهاد وقف می شود. هنوز فقه ما تعریف جدیدی از «تحبیس الاصل و تسبیل المنفعه» براساس تحول روزگار نمی دهد. و با اینکه ماهیت پول و اقتصاد تغییر یافته، و با اینکه فقه اسلامی ظرفیت کاملی برای تحول و پاسخ به مشکلات روز را دارد، همانگونه که در گذشته بوده است، ولی می بینیم این حرکت بسیار کند است.

باید علاوه بر فقها، قانون گذاران و کارشناسان اقتصادی به علمی کردن مباحث وقف در عرصه اقتصادی بپردازند، و همانگونه که در کشورهای در حال توسعه و یا توسعه یافته انجام می شود، نگرش توسعه ای به نهاد وقف انداخت. اگر به فکر راه کارهای جدیدی برای نهاد وقف نباشیم و اسیر همان تفسیر گذشته از «تحبیس الاصل» به معنای حفظ فیزیکی «عین الوقف» باشیم همان می شود که برای حفظ آب انبارهای وقفی در شهرهای ایران که امروزه هیچگونه «تسبیل المنفعه» از آن منظور نیست، و بر اساس اینکه عین موقوفه آب انبار باید حفظ شود اصرار ورزیم.

وقف با توجه به تعاریف و مبانی اسلام می تواند موجب تغییر در کاربرد منابع، از بهره برداري فردي به بهـره منـدي اجتمـاعی بـراي نسل حاضر و نسل هاي آینده به شمار آید که خدمات و یا منـافع آن مـورد اسـتفاده افـراد زیادي قرار گیرد. از این رو توسعه وقف، به عنـوان نهـادي خصوصـی (غیر دولتی) در اقتصاد اسلامی، از یک طرف موجب افزایش پس انداز و کاهش مصـرف بـوده و از طـرف دیگر میتواند  تبدیل به سرمایه و در نهایت ایجاد ارزش افزوده نماید. سرمایه اي که خود می توانـد مولد کالاهاي خصوصی و یا خـدمات اجتمـاعی در حـال و آینـده بـوده و با افزایش اشتغال و صرفه اقتصادی تولید در نتیجـه رشد بهره وری و افزایش تولید ناخالص داخلی را فراهم آورد. همچنین نهاد وقف به دلیل ماهیـت خیرانـه اي که دارد، موجب تقویت بنیادهاي اجتماعی و روحیه تعاون در جامعه شده که خود منجر به ارتقا سرمایه اجتماعی وافزایش کارایی اقتصادی می گردد.

و رساندن این نهاد به جایگاه اصلی خود به عنوان یک نهاد مردمی مهم در توسعه جامعه می بایست ظرفیت های وقف را، با ابزارهای نوین مالی، و در چارچوب اصول شرعی گسترش نمود. آنچه باعث شده قالب های جدیدی را برای بهره وری وقف معرفی نمود، تغییراتی که در این درحوزه ها به عمل آمده:

1- پیدایش مفهوم موسسه و نهاد (corporation) و تفکیک میان مدیریت و مالکیت سرمایه در موسسه.

2-پیدایش انواع جدیدی از مالیات ها و معافیت هایی که برای نهادهای وقفی به وجود آمده است.

3- تغییر ماهیت پول نقد، و ظهور قالب های جدید برای آن.

4- ظهور روش های جدید سرمایه گذاری مالی و ظهور بازارهای سرمایه و سهام و اوراق بهادار.

5- ظهور اهداف و نیازهای جدید وقفی بر اساس ساختارهای توسعه(عبادی،1388ص3)

4-1. تاسیس بنیادهای خیریه

موسسات خيريه در چارچوب قانون تجارت و آيين نامه مربوطه توسط جمعي از افراد با نيت غيرانتفاعي تشكيل مي شود و اهداف فرهنگي اجتماعي را دنبال مي كند و در اساسنامه آن تصريح مي شود چنانچه موسسه منحل شد پس از رد ديون مربوطه اگر امكانات و اموال مازاد داشته باشد در راستاي اهداف موسسه صرف امور عام المنفعه مي شود و نحوه اداره موسسه نيز با هيات مديره و تشكيل مجمع ساليانه همراه مي باشد؛ منتها نهاد وقف با تنظيم وقف نامه و قبض وقف شكل مي گيرد و يك شخصيت حقوقي ايجاد مي گردد و متولي مدير موقوفه محسوب مي شود و اگر چنانچه بنا به ضرورتهايي موقوفه تبديل به احسن گردد ملك ديگري خريداري و با همان اهداف مورد بهره برداري قرار مي گيرد. البته برخي اشخاص كه كار گروهي انجام مي دهند براي ماندگاري بيشتر اهداف خود پس از اينكه موسسه را تشكيل دادند اموال آن را وقف مي كنند.(ریاحی سامانی،1383ص 46)

امروزه تاسیس بنیادهای خیریه که یک شخصیت حقوقی می باشد می تواند جایگزین مناسبی برای اعیان وقفی باشد، این نهاد به عنوان شخصیت حقوقی می تواند مالک اموال وقفی و تعهدات باشد و درست مانند «ذمه وقف» هم قرض بدهد و هم قرض بگیرد. اموال نهادها ی خیریه می تواند اعیان ملکی، اسکناس و پول، سهام، اوراق بهادار و غیره باشد. با این اموال با مدیریت متخصص در بازار کار فعالیت نمود و سود آن به نفع جهات خیریه و عمومی موافق با نیات واقف هزینه کرد.

نهادهای خیریه ساختار جدیدی هستند که علاوه بر شرایط معمول بر وقف شرایط دیگری نیز دارا می باشد. بر اساس قانون مدنی ایران و نیز قانون اوقاف مصوب ۱۳۶۳ هم موقوفات و هم موسسات خیریه هر دو دارای شخصیت حقوقی می باشند.(کاتوزیان،1373ص63)بنیادهای دیگر می تواند بر اساس نظام وقفی یا نظام های دیگر باشد.(عبادی،1378 ص 24)

 

4-2. صندوق های وقفی یا وقف مشترک

در این نوع موقوفه افراد متعددی در زمینه امور خیریه و خدمات رسانی عمومی در زمینه معین با به کارگیری روش جدید مشارکت گرد هم آمده و مشارکت می کنند. در غرب اینگونه نهاد را با نام صندوق «Fund» تجارب زیادی وجود دارد.(تبریزی،84ص48)

طبق آرای اکثر فقها، بیع وقف جایز نیست و در نتیجه نمی توان اعیان وقفی موجود را تبدیل به نقدینگی کرد، زیرا باید عین وقف باقی و نیات واقفین را رعایت کرد، ولی با تاسیس صندوق های وقفی که از دوره نخست توسط اموال نقدی خیرخواهان تشکیل یافته و واقفان با تصریح به وقف پول خود دارایی این صندوق ها قابل تبدیل به سهام و اوراق قرضه یا هر ابزار دیگر مالی که بتواند در بازارهای مالی سود ده باشد، می توان این مشکل را حل نمود. متولیان و مدیران صندوق های وقفی بر حسب خواسته واقفان تلاش دارند با سرمایه گذاری در سهام کم خطر بازدهی اموال موقوفه را افزایش دهند و منافع آن را در مصارف معین هزینه کنند.
در قوانین وقفی ایران تصریح شده که متولیان موقوفات به منظور بقای عین رقبات و فراهم آوردن موجبات آبادانی آنها، می توانند با استفاده از وجوه نقدی بلا مانعی که بدین امر اختصاص داده می شود «صندوق یا شرکتی» تاسیس نمایند.( مجموعه قوانین و مقررات اوقافی، ماده ۵۰، ص ۱۴۳)

• جامعه خادم المصطفي ^(ص)

جامعه خادم المصطفی^(ص) شامل افرادي كه با نيت خير به نام نامي حضرت رسول ^(ص) به صورت مادي و معنوي در راستاي تحقق اهداف بنياد علمي فناوري جايزه مصطفي ^(ص) با هدف ایجاد گفتمان مشترک در راستاي توسعه وقف علم و فناوري ، تعامل مستمر اعضاي جامعه خادم المصطفي^(ص) و ارائه خدمات متقابل با جامعه در راستاي تحقق اهداف بنياد مشاركت مي كنند.

واقفین و خیرین حقیقی و حقوقی باتوجه به مشارکت مالی و معنویشان در زمره”خادم المصطفی^(ص) ” به عنوان پیشگام توسعه وقف علم ‌و فناوری”  قرار گرفته ودر ارتقا سطح علم و فناوری جهان اسلام و دستیابی به سلامت،رفاه،امنیت گام بلند برخواهند داشت.

شکل 1 – لوگوی بین المللی خادم المصطفی(ص)

 

 

 

 

 

 

5-1.اهداف جامعه خادم المصطفی^(ص) :

– ایجاد گفتمان مشترک در راستاي توسعه وقف علم و فناوري

– تعامل مستمر اعضاي جامعه خادم المصطفي ^(ص)

– ارائه خدمات متقابل با جامعه در راستاي تحقق اهداف بنياد

5-2. اعضاي جامعه خادم المصطفي ^(ص):

واقفين و خيرين جهت تعامل با بنياد با مشاركت اوليه به صورت نذر علمي و وقف علمي عضو جامعه مي شوند.

– اعضا پس از عضويت با توجه به نوع تعامل خود از خدمات جامعه برخوردار خواهند شد.

– اعضا با توجه به سطح مشاركت در قالب گروه هاي زير با جايزه تعامل خواهند داشت:

1- سابقون : پیشی گیرندگان

کسانی که در کار خیر سبقت می گیرند  و بیشترین مشارکت را دارند. وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ.  سوره واقعه آیه 10

2- راسخون : ماندگاران

کسانی که همیشه و پیوسته کار خیر انجام می دهند.  الراسخون في العلم. سوره آل عمران آیه 7

3- محسنون : احسان کنندگان

کسانی که یک بار کار خیر انجام می دهند. اِن الله مع الدين اتقوا والذين هم محسنون. سوره نحل آیه 128

4- راغبون : دوست داران

کسانی که تمایل به مشارکت دارند ولی هنوز مشارکت نکرده اند. انا الی ربنا راغبون (مابه سوی پروردگارمان مشتاق و راغب هستیم). سوره قلم آیه32

 

شکل2-  چرخه  تامین مالی توسعه علم و فناوری جهان اسلام

 

2-5- نحوه جذب مشاركت خيرين و واقفين

جذب مشارکت از طريق فرصت هاي بالقوه و بالفعل در بنياد مصطفي (ص) در قالب نذر علمي و وقف علمي محقق مي گردد:

الف- نذر علمي

• نذر فروش (سهمي از كل فروش آينده/ سهمي از فروش كالايي خاص)، درآمد حاصل از پتنت و…

ب- وقف علمي

• وقف املاك و ساختمانها
• وقف سهام
• مشاركت مالي دائمي در صندوق سرمايه‌گذاري و موقوفات
• سپرده‌گذاري قرض الحسنه مدت‌دار در صندوق سرمايه‌گذاري و موقوفات

خیرین و واقفین می توانند به شیوه های زیر در این اقدام بزرگ سهیم شوند:

الف-  وقف :  اهدای اصل و تمام منافع حاصل از مشارکت در صندوق

ب- قرض الحسنه:  اختصاص تمام منافع حاصل از مشارکت در صندوق (اصل سرمایه متعلق به خیّرخواهد بود(

اشخاص حقوقی( شرکت ها ، موسسات و سازمان ها ) و حقیقی با پیوستن به جرگه ی خیرین و واقفین علم و فناوری ، موجب رشد اقتصادی و توسعه پایدار کشور و در نهایت  ایجاد تمدن نوین اسلامی خواهند شد .

3-5- ترویج فرهنگ وقف علم و فناوری

دبیرخانه جایزه در راستای ترویج فرهنگ وقف علم و فناوری اقدام به برگزاری نشستهای هم اندیشی با اصحاب هنر و رسانه، چهره های ماندگار، نخبگان و فرهیختگان ونشستی با حضور حدود 100شرکت حوزه سلامت و… نموده است و با تشکیل اتاق فکر وقف با حضور نخبگان ، مدیران ، خیرین و واقفین، متخصصان در جهت توسعه و بروز رسانی انواع ابزار های تامین مالی و ارتباط موثر با اعضای جامعه خادم المصطفی ^(ص) می باشد . همچنین ایجاد کمیته تخصصی  فقهی وقف علم و فناوری در دستور کار دبیرخانه جهت جذب و گسترش مفاهیم و ابزار های جذب وقف خرد و کلان و نظارت بر انجام موضوع موقوفات  و سرمایه گذاری آنان بر اساس نیات واقف و شرع مقدس می باشد.

با توجه بـه ثبت جهانـی جایـزه مصطفی^(ص)، نخسـتین آئیـن اعطـای نشـان جهانـی”خادم المصطفـی^(ص)“ بـا هـدف تجلیـل از شرکتهـای پیشـگام در وقـف علـم و فنـاوری به عنـوان خیرین و واقفیـن جایـزه مصطفـی^(ص) تجلیل به عمل آمد و شرکتهای حاضر در این مراسم از ایـن حرکـت عظیـم علمـی و فرهنگـی اسـتقبال نمـوده و بـه جمـع واقفیـن و خیریـن جایزه مصطفی^(ص)پیوستند.

همچنیـن پیگیری هـای انجام شـده منجر به انعقاد توافقنامـه ای جهـت بهـره بـرداری ازموقوفـه ی جنـاب آقـای فرمانفرمـا شـده اسـت. در همیـن راسـتا زمینـه ی نذر علمی از جملـه آثار علمی نیـز به عنـوان فرصتی بـرای مشـارکت در این حرکت علمـی فرهنگـی ایجـاد شـده کـه منجـر بـه وقـف منافـع حاصـل از تجاری سـازی حـق مالکیـت فکـری اخـتراع در حـوزه آبیـاری کشـاورزی گردیـد.

 

5-1. صندوق سرمایه گذاری و موقوفات جایزه مصطفی^(ص)

دبیرخانـه جایـزه بـه منظور تامیـن هزینه هـای جایزه و توسـعه علـم و فنـاوری در جهـان اسـلام بـا مشـارکت
حداکثـری امـت اسـلامی با شـعار “هر مسـلمان یک سـهم برای توسـعه علـم و فنـاوری در جهـان اسـلام” و بـا بهره منـدی از سـنت حسـنه وقـف اقـدام بـه جـذب، سـاماندهی و هدفمنـد نمـودن منابـع نیـک اندیشـان حوزه علـم و فناوری نمـوده و در راسـتای توفیـق این حرکـت علمی فرهنگی تـلاش دارد از تمامی پتانسـیل های موجـود در جهـان اسـلام بهـره بـرده، ابزارهـای مختلـف مالـی را بـه خدمـت گیـرد. ایـن جایـزه جهانـی بـه منظـور فراهـم آوردن فرصتـی مناسـب بـرای مشـارکت علاقمنـدان بـه حـوزهی وقـف علـم و فنـاوری، ابزارهـای مالـی دیگـری را در قالـب “نـذر علمـی” و “وقف علمـی” فعال نموده است.

صنـدوق سرمایه گذاری و موقوفات مصطفـی^(ص) ازجملـه نهادهای مالی فعـال جایزه مصطفی ^(ص) بـه منظـور جـذب منابـع واقفیـن وخیریـن حـوزه ی علـم و فناوری اسـت که تحت نظارت سـازمان بـورس و اوراق بهـادار ج. ا. ایـران ثبـت شـده در مـدت زمـان پذیره نویسـی موفـق به جـذب سرمایـه اولیه 50 میلیـارد ریـال شـد و در تاریـخ 94/9/15مجـوز تاسـیس و فعالیت خود را از آن سـازمان دریافت نمـود و خالـص دارایـی صنـدوق تـاپایـان سـال تاکنون به مبلـغ 80میلیارد ریـال افزایش یافتـه اسـت که 32میلیارد ریـال ازاین مبلـغ جهـت اعطـای جوایـز دوره ی نخسـت توسـط واقفیـن علـم و فنـاوری تخصیص داده شد.ایـن صنـدوق چشـم انداز تبدیـل شـدن بـه بزرگتریـن صنـدوق سرمایه گـذاری توسـعه علـم وفنـاوری در جهـان اسـلام را دنبال              می کند.

تاکنـون بیـش از 320نفـر از شـخصیتهای برجسـته جهـان اسـلام افتخـار عضویـت  در این صندوق را داشـته اسـت. این اعضا با اعلام  خرسـندی از ایجاد چنین ظرفیتـی، علاقه منـدی خـود را جهـت همـکاری و همراهـی بـا جایـزه جهانـی مصطفـی^(ص) اعـلام نمودنـد.

دبیرخانـه جایـزه مصطفـی^(ص) بـا هـدف تامیـن مالـی و ترویـج فرهنـگ وقـف علـم و فنـاوری، افزایـش سرمایـه صنـدوق سرمایه گـذرای و موقوفـات جایزه مصطفی^(ص)را در دستور کار دارد. همچنیـن وقـف امـلاک و سـاختمان، سـهام، وقـف سـهمی از کل فـروش موجـود، مشـارکت مالـی دائمـی در صنـدوق سرمایه گـذاری و موقوفـات جایـزه مصطفی^(ص) و سـپرده گذاری قرض الحسـنه مـدت دار در ایـن صنـدوق از دیگـر روش های تجهیز منابع صندوق اسـت کـه فعـال شـده اسـت. همچنیـن برنامه ریـزی جهـت فعـال نمـودن ظرفیت هـای جهـان اسـلام در ایـن خصـوص دردسـتور کار قـرار دارد.

بی شک واقفین علم و فناوری به برکت نام پیامبر مکرم اسلام ^(ص)  و پیروی از سنت حسنه وقف که مورد تایید و تاکید دین مبین اسلام  است با اهدای سرمایه خویش در راستای  پیشرفت اقتصادی و توسعه پایدار و در نهایت  دستیابی به “اقتصاد نوآور محور (دانش بنیان)” گامی بلند برداشته و نام پرآوازه شان در همیشه تاریخ ماندگار خواهد شد.

منابع جذب شده از سوی خیرین و واقفین در صندوق  بصورت سرمایه ثابت برای همیشه باقی خواهد ماند و  سود حاصل از این نهاد مالی براساس بند 3 امیدنامه آن برای تامین هزینه برگزیدگان جایزه مصطفی (ص) و حمایت و توسعه علم و فناوری دانشمندان جهان اسلام  مـورد اسـتفاده قـرار می گیرد. این صندوق همانند سایرنهادهای مالی کشور، درآمد و هزينه آن كاملا رسمی و شفاف است و بصورت ساليانه عملكرد مالی صندوق و حمايت‌های انجام شده به اعضا گزارش می‌گردد.

 

نمودار1- نمودار ساختار اجرایی و نظارتی صندوق سرمایه گذاری و موقوفات جایزه مصطفی^(ص)

 

نوع مشارکت واقفین و خیرین در قالب وقف پول و قرض الحسنه در صندوق می باشد که به شکل زیر صورت می گیرد:

 

جدول1- جدول نوع مشارکت در صندوق سرمایه گذاری و موقوفات جایزه مصطفی^(ص)

 

5-2. الگوی نوین تامین مالی اسلامی توسعه علم و فناوری جهان اسلام

جامعه خادم المصطفی ^(ص) با تشکیل نهاد مالی اسلامی که با فراهم آوردن فرصتی مناسب برای نذر فروش و یا صادرات محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان و یا منافع حاصل از ثبت مالکیت فکری اختراعات در آینده و همچنین وقف املاک، ساختمان، سهام و یا وقف سهمی از کل فروش، مشارکت مالی دائمی در صندوق سرمایه‌گذاری و موقوفات جایزه مصطفی^(ص) و يا سپرده‌گذاری قرض‌الحسنه‌ِي مدت‌دار در صندوق سرمایه گذاری و موقوفات به منظور مشارکت علاقمندان به حوزه‌ی وقف علم‌وفناوری در قالب ” نذر علمی” و “وقف علمی” اقدام نموده است و این منابع با توجه به نیات واقفین و شرع مقدس در راستای شکل گیری شبکه دانشمندان جهان و اسلام و حمایت از طرح های فناورانه صرف خواهد شد. واقفین و خیرین حقیقی و حقوقی باتوجه به مشارکت مالی و معنویشان در زمره”خادم المصطفی^(ص) ” به عنوان پیشگام توسعه وقف علم ‌و فناوری”  قرار گرفته ودر ارتقا سطح علم و فناوری جهان اسلام و دستیابی به سلامت،رفاه،امنیت گام بلند برخواهند داشت.

تامین مالی جمعی مبتنی بر امور خیریه  در پروژهای غیرانتفاعی کاربرد دارد و مشارکت کنندگان هیج گونه انتظاری در قبال حمایت های مالی ارائه شده ندارند و بسیار مورد تایید و تشویق دین مبین اسلام می باشد و این روش تامین مالی، حاصل پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات است که از طریق فضای مجازی به وسیله انبوهی از مردم برای حمایت از یک طرح خیرخواهانه شرکت می کنند.

 

شکل 4: الگوی نوین تامین مالی اسلامی علم و فناوری جهان اسلام

 

این الگو می تواند در راسـتای تجلیل از دانشمندان بزرگ جهان اسلام والگوسـازی ازمفاخـر و چهره هـای موفـق علـم و فنـاوری و ترغیـب و تشـویق خیریـن نیک اندیـش و استقلال از منابع دولتی و دستیابی به منابع غنی و پایدار جهـت حمایـت از توسـعه علـم و فنـاوری در بسـتروقـف علمـی موثـر می باشد و موجب خواهد شد که بـار ديگـر دنيـاي اسـلام با اسـتفاده از دانـش و عقل،خردمندی،تدبیر و بصیرت در جهت برپایی “تمدن نوین اسلامی ” حرکت کند و به اقتدار کامل در جهان دست یابد.

 

 

6. نتیجه گیری

این مدل تامین مـالی اسلامی با تکیه بر وقف قصد دارد که با جذب منابع مالی از خیرین و واقفین و سرمایه گذاری مجدد بر منافع حاصل از فعالیت های نیکوکارانه خود که بر مبنـاي قوانین شرع مقدس انجـام می شـود، بـا استفاده از ابزارهـاي اسـلامی از جمله عقـود مشارکتی، مبادله اي و قرض الحسنه وسایر نهادهاي مالی موجود در جامعه اسلامی از جمله بورس و… از طریق تامین مالی جمعی و خرد تجهیز منابع  می شود و همچنین سرمایه گذاری ها در راستای اهداف تعیین شده از سوی واقفین با بهره گیری از ابزارهای مالی اسلامی در تخصیص منابع  در راستای تشکیل شبکه همکاری علمی و فناوری دانشمندان جهان اسلام  گام برداریم. هدفی که قطعا از اهداف اجتماعی نظـام تـامین مـالی اسـلامی است .

فرآیند گزارش دهی به صورت دوره ای و طبقه بندی شده از طریق بنیاد جایزه مصطفی^(ص) و سازمان بورس و اوراق بهادار مطابق با قوانین مربوطه در خصوص تامین مالی ،نحوه هزینه و سرمایه گذاری آنها به اعضا جامعه خادم المصطفی^(ص) و همچنین تشکیل دو تیم تخصصی تجاری سازی فناوری های نوین برای سرمایه گذاری در طرح های فناورانه و  شورای فقهی برای بهره برداری از ابزارهای نوین وقف و ادای دقیق و درست نیات واقفین براساس شرع مقدس از ویژگی های خاص مدل می باشد.

باتوجه به دشواری جذب منابع مالی از خیرین و واقفین در این حوزه به دلیل آنکه نتایج علم و فناوری در حال حاضر غیر ملموس و طولانی مدت  می باشد، لذا استفاده از روش تامین مالی جمعی در جذب وجوه مالی از علاقه مندان به رشد و پیشرفت فناوری کشور می تواند بسیار حائز اهمیت و مشکل گشا باشد.

در این مقاله بيشتر به مسأله تامین مالی بنيادهاي علمي و تحقيقاتي پرداختيم چون اين امر يک موضوع ريشه اي است. جوامع اسلامي برای بازگشت به توسعه علمی و اقتصادی خود در دوران شکوفايي تمدن اسلامي ، امروز نیز بايستي با تمام جدیت و اهتمام مضاعف در این راستا حرکت کنند. این مهم تنها با مشارکت مردم و افرادی که دغدغه رشد علم و فناوری در جهان اسلام را دارند ، محقق خواهد شد. نظام تامین مالی بهینه و کارا بر مبنای سنت حسنه وقف به عنوان يک بازوي توانا به کمک دولت شتافته  و به طور گسترده در خدمت پژوهشگران و نهادهاي پژوهشي و تحقيقاتي قرار خواهد گرفت .

به نظر می‌رسد تجربه موفق تامین مالی جایزه مصطفی^(ص)، این امکان را برای سایر موسسات خیریه در حوزه علم و فناوری فراهم سازد که با جذب حداکثری منابع مالی در مدیریت نوین مالی اسلامی بتوانند باکارایی و اثر بخشی بیشتر به اهداف سازمانی خود دست پیدا نمایند.

 

 

منابع

 

1. احمدپور، ایوب ،” مطالعه تطبیقی وقف در حقوق ایران و تراست در نظام حقوقی انگلیسی”، وقف و تمدن اسلامی، ۱۳۸۷،ج ۱، انتشارات اسوه. تهران
2. ابراهیمی سالاری ،تقی و سید حسینی ،سید محمد(1394)”نهادسازی نوین مالی برای وقف پول و اثر ان بر توسعه جامعه اسلامی،پژوهش های پولی و بانکی ،سال8،شماره26،ص67
3. ابراهیمی سالاری تقی، مهدی نریمانی زمان آبای و محمد سید حسینی ” وقف پول در تقش اعتبارات خرد به عنوان ابزار مالی نوین اسلامی و پیامدهای بالقوه ان”، وقف میراث جاویدان،1392، ش82
4. امیدیانی،سید حسین،”نقش سنت حسنه وقف در توسعه علم و جایگاه مسئولیت اجتماعی شرکت ها ،پژوهشکده تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت ،پژوهشنامه شماره21،ص89
5. بتریز،آرمنداریز و جاناتان مرداک،اقتصاد تامین مالی خرد ،ترجمه محمود توسلی ،پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی ج.ا.ا،1391
6. رياحي ساماني، نادر، “چگونه وقف كنيم”، مهبان، بهار 1383، مشهد
7. رياحي ساماني، نادر، “بهره وری در قلمرو وقف و امور خیریه “سازمان اوقاف و امور خیریه،1391،تهران،ص188
8. سروش،ابوذر ،” ارائه مدل تفصیلی انتشار اوراق وقف در ایران”، دوفصلنامه علمي تخصصي تحقیقات مالي- اسلامي، ،1390،ص.171
9. طغیانی دولت آبادی،مهدی(1386)،تامین مالی خرد در ایران و راه های توسعه آن ( بارویکردی اسلامی )،دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد، دانشگاه امام صادق (ع)
10. عالم زاده، هادی ،” نخستین موقوفه در اسلام”مجله وقف میراث جاویدان ، ۱۳۷۲ ش3،صفحات ۴۴ـ۴۵
11. عبادی، صادق ، “بنیادها و موسسات غیر وقفی ایران” ، مجله میراث جاویدان، سال ۱۳۷۸، ش ۲۷، ص ۲۴
12. عبادی، صادق،”شیوه های جدید بهره وری و سرمایه گذاری اموال وقف”، مجموعه مقالات وقف وتمدن اسلامی، 1388،جلد2 ص3
13. عبده تبریزی، حسین،”نهاد مالی صندوق های وقفی در جهان و اصول اسلامی فعالیت آن در ایران”، فصلنامه پژوهش دانشگاه امام صادق (ع) ۱۳۸۴،شماره ۲۵،صفحات ۶۲-۴۹
14. کاتوزیان، امیر ناصر، “سیر پیدایش اندیشه شخصیت حقوقی وقف در فقه اسلام”، مجله وقف میراث جاویدان، سال ۱۳۷۳، ش ۱ ،ص ۶۲
15. مصباحی مقدم ،غلامرضا ؛حسین میسمی ؛ محسن عبداللهی و مهدی قائمی اصل (1390)،”وقف به مثابه تامین مالی خرد اسلامی:ارائه الگوی تشکیل موسسات تامین مالی خرد وقفی در کشور”،پژوهش های رشد و توسعه اقتصادی ،ش5
16. میسمی،حسین؛علی حسن زاده و مصطفی شهیدی نسب(1391)،”رویکرد مرحله ای برای استفاده از عقود مشارکتی در تامین مالی خرد”، دو فصلنامه اندیشه مدیریت راهبردی ، سال ششم، ش2، شپیایی 12،ص 62-3.
17. شرح‏ نهج‏ البلاغة، ابن ابی الحدید، ج ۲۰، ص ۳۱۹ .
18. Ahmed, Habib, “waqf-based microfinance: realizing the social role of Islamic finance”, Paper presented in the International Seminar on Integrating Awqaf in the Islamic Financial Sector, Singapore. (2007)
19. Ahmed, Habib “Financing Microenterprises: An Analytical Study of Islamic MFIs,” Islamic Economic Studies, (2002), pp9.
20. Beatriz Armendáriz & Labie  Marc ,The handbook of microfinance ,Published by World Scientific Publishing Co. Pte. Ltd, (2011), p.2.
21. Cizakca, Murat, “Cash Waqf as Alternative to NBFIs Bank”, paper presented in the International Seminar on Nonbank Financial Institutions: Islamic Alternatives, March 1-3, 2004, Kuala Lumpur, jointly organized by Islamic Research and Training Institute, Islamic Development Bank and Islamic Banking and Finance Institute Malaysia. (2004)
22. ElGari, Mohamed A. “The Qard Hassan Bank”, paper presented in the International Seminar on Nonbank Financial Institutions: Islamic Alternatives, Kuala Lumpur, Malaysia. (2004),
23. Hassan, K. and Ashraf, A. “An Integrated Poverty Alleviation Model; Combining Zakat, Awqaf and MicroFinance”, Paper presented at the Seventh International Conference – The Tawhidi Epistemology: Zakat and Waqf Economy, Bangi.و(2010)
24. pirasteh, Hossein & Hojjatoullah “Developing awqaf  properties.“Islamic financial engineering: A conceptual and empirical analysis” ,Singapore International Waqf Conference, The Fullerton Hotel Singapore, 6 March2007
25. Mardhatillah , Amy and Rulindo, Ronald and Hawariyuni, Weni, Cash Waqf and Opportunity For Islamic Microfinance Institutions (Case Study in Indonesia), International Waqf Conference,2007, Southern Africa, cape town, 17-18 August.

 

 

 

[*] In charge of investment and endowment  Mustafa prize