تاثیر پایبندی مردم به ارزش ها بر مشارکت در امور خیریه

تأثیر پایبندی مردم به ارزش ها بر مشارکت در امور خیریه
علی محمودزاده مرقی
مدرس دانشگاه پیام نور کاشان و آران وبیدگل
دکتری علوم اجتماعی گرایش بررسی مسائل اجتماعی Ali.sociology2015@gmail.com

چکیده
پژوهش حاضر با هدف تاثیر عمل به ارزش¬ها و هنجارها از سوی مردم بر مشارکت پاسخگویان در امور خیریه و عام المنفعه در شهر کاشان به انجام رسیده است. روش نمونه¬گیری, سهمیه¬ای و360 نفر از آن طریق، به پرسشنامه¬ها پاسخ داده¬اند. براساس نتایج تحقیق، می¬توان گفت که بین عمل به ارزش¬ها و هنجارها، به ویژه ارزش¬ها و هنجارهای اجتماعی و فرهنگی از سوی مردم با مشارکت پاسخگویان در امور خیریه و عام المنفعه رابطه مستقیم وجود دارد. به عبارت دیگر، پاسخگویانی که معتقدند، مردم به ارزش¬های اجتماعی و فرهنگی در جامعه بیشتر پایبندند، مشارکت آنها در امور خیریه بیش از کسانی است که چنین اعتقادی ندارند و متقابلاً هر چه کاهش رعایت ارزش ها و هنجارها در نظر پاسخگویان بیشتر می شود، مشارکت آنها در امور خیریه نیز کم¬تر می¬شود. بنابراین با توجه به افول برخی ارزش¬ها و هنجارها به ویژه ارزش¬های اجتماعی و رواج برخی ضد ارزش¬ها همانند پارتی¬بازی، افزایش نارضایتی از امکانات رفاهی و تفریحی و وجود نابرابری در برخی زمینه¬ها در شهر کاشان، به نظر می¬رسد مشارکت مردم در امور خیریه و عام المنفعه نیز در حال کاهش است.

واژگان کلیدی: ارزش های اخلاقی ، نگرش ، مشارکت ، امر خیر و عام المنفعه

مقدمه و طرح مسئله
ارزش ها به مثابه ایستارها و اعتقادات اساسی افراد یک جامعه، بیانگر آن دسته از اهداف کلی اند که در حیات اجتماعی مطلوب اند و مشروعیت نهایی برای قواعد و ضوابط رفتار های اجتماعی را مهیا می کنند.آنها از یک سو با شکل دادن و کنترل نگرش ها، گرایش ها و باور های افراد در ساخت دهی نظام هنجاری حاکم بر زندگی اجتماعی موثرند و از سوی دیگر نتیجه غایی اهداف و مقاصد کنش های اجتماعی هستند که تحت عنوان ارزش های اخلاقی مطرح می شوند(ربانی و شهابی ، 90:1389) از این روی ارزش های اخلاقی شیوه های مطلوبی هستند که برای افراد مشخص می کنند در موقعیت های مختلف زندگی چگونه تصمیم بگیرند تا مقبول جامعه واقع شده و از آن طریق امکان زیستن در کنار یکدیگر در سایه همکاری و مشارکت اجتماعی را بدست آورند. بنابراین به نظر می رسد که رفتار اجتماعی و فرهنگی را باید در ارزش های اجتماعی و فرهنگی آنها ردیابی کرد(بیرهوف،15:1387).
انسان ها موجوداتی بی تفاوت نسبت به یکدیگر و جامعه خود نیستند بلکه دائماً در حال ارزیابی آنچه می بینند می باشند. اگر کسی نسبت به آدمهای دیگر، اشیا, محیط و خلاصه دنیای پیرامون خود اظهار بی تفاوتی کند باعث تعجب خواهد شد(شاطریان و همکاران،1391 :250). به نظر می رسد روح جمعی حاکم بر اجتماع بشری موجب می گردد همه انسان ها به عنوان موجوداتی اجتماعی نسبت به یکدیگر تعهد و مسئولیت داشته باشند. دورکیم معتقد است انسان ها بدون سپاس از یکدیگر، فداکاری متقابل، خیر خواهی، تقویت پیوندهایشان با یکدیگر و داشتن پیوستگی های با دوام (مشارکت اجتماعی) نمی توانند زندگی کنند(غفاری، 1386 : 17). ظهور ارزش هایی چون همیاری، همکاری، اعتماد اجتماعی و خیرخواهی نسبت به یکدیگر در هر جامعه ای، زمینه و بستر زندگی مسالمت¬آمیز و مشارکت اجتماعی در آن جامعه را فراهم می سازد و نبود و یا کمرنگ شدن آنها ، مشارکت را از صفحه ی اجتماعی می زداید.
علاوه بر آمار و ارقام موجود که مبین ظهور یا عدم ظهور ارزش های اخلاقی در یک جامعه است, نگرش افراد به دیگر افراد جامعه در ابعاد متعدد ارزش های اخلاقی نیز می تواند منبعی جهت تعیین احساسات مردم نسبت به یکدیگر باشد، احساساتی که خود عامل رفتار های بعدی در جامعه می باشند. از این روی هدف اصلی نوشتار حاضر، بررسی بازتاب نگرش مردم نسبت به ارزش های اخلاقی موجود در جامعه بر مشارکت آنها در امور خیریه به عنوان یک رفتار اجتماعی است و تلاش می کند تا از طریق جمع آوری داده های تجربی به این سوال پاسخ دهد که نگرش پاسخگویان نسبت به وجود ارزش های اخلاقی در جامعه (در ابعاد فرهنگی ، اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی) چگونه است؟ و مردم تا چه حد رد ابعاد رفتاری ، ارزش های اخلاقی را به کار می گیرند؟
همچنین در بخش بعدی به این سوال پاسخ می دهد که میزان مشارکت پاسخگویان تا چه حد تحت نگرش های آنان به رفتار های انسان های دیگر در جامعه است؟

ادبیات تحقیق
نگرش و رفتار مشارکتی
موضوع نگرش و اهمیت بسیار بالای آن در شکل دادن به رفتار و زندگی اجتماعی افراد، واقعیتی کتمان ناپذیر است. این امر هر روز بیش از گذشته مورد توجه متخصصان و عموم مردم قرار گرفته است. جامعه شناسان و روانشناسان را می توان اولین گروهی تصور کرد که از سال 1930میلادی بحث نگرش و نگرش سنجی و اهمیت آن را در جامعه مطرح نموده اند. از نظر آنها نگرش معادل طرز تلقی، وجهه نظر، بازخورد، وضع روانی، ایستار، گرایش، روش، باور، احساسات، ارزش ها، ذهنیت، چشم انداز، اعتقاد، سبک و… بکار می رود و نوعی آمادگی ذهنی و عصبی شکل گرفته از خلال تجربه است که بر پاسخ های خود به همه موضوعات و موقعیت هایی که با فرد ارتباط دارد اثری هدایت کننده و پویا دارد. آلپورت، نگرش را عبارت از یک حالت آمادگی روانی ـ عصبی برای پاسخ دادن می داند که از خلال تجربه سازمان یافته بر پاسخ (رفتار) فرد نسبت به همه ی اشیاء و موقعیت هایی که با آنها در ارتباط می باشند تأثیری جهت دهنده یا پویا می گذارد(کوثری، 1368 : 240).
در تعریف مشارکت نیز، فرهنگ آکسفورد آن را کنش یا واقعیت شرکت داشتن و سهم داشتن معنی نموده است. با توجه به تعریف لغوی، مشارکت فراگردی است که به واسطه آن مردم پذیرای دگرگونی در خود و جامعه می شوند، مشارکت در چنین مفهومی بر رشد شخصیت انسانی تاکید نموده و به عنوان راهبردی به شمار می رود که فرصت های نیکویی می آفریند تا مردم برای از میان برداشتن دشواری ها و گشودن مرز های بسته به راه های تازه دست پیدا کنند(غفاری و نیازی ،1386 : 35). از این روی به نظر می رسد مشارکت به معنی به کار گرفتن منابع شخصی به منظور سهیم شدن در یک اقدام جمعی است.(محسنی و جاراللهی ، 1382 : 12).
در تبیین رابطه نگرش و رفتار و به ویژه رفتار های مشارکت جویانه ، اندیشمندان متعددی به ابراز نظر پرداخته اند که در ذیل به برخی از آنها پرداخته می شود.
فیش باین و آیزن معتقدند، حلقه عامل بروز رفتار، قصد و نیت انجام یک رفتار است و به وجودآمدن قصد و نیت به نوبه خود، تابع دو متغیر دیگر است.(رفیع پور،1372 : 9).
• گرایش به سوی یک رفتار که نشان از ارزیابی فرد از رفتار خود می باشد.
• هنجار ذهنی نشان دهنده میزان نفوذ و تأثیر رفتار و قضاوت دیگران در مورد رفتار فرد می باشد که فرد بر اساس آن رفتار خود را بروز می دهد.
نکته ی مهم اینکه میزان تأثیر هریک از این دو عمل یکسان نیست و به شرایط شخصیتی و اجتماعی فرد بستگی دارد لذا ممکن است گاهی اوقات تأثیر گرایش بیشتر از هنجار و قضاوت ذهنی فرد باشد که در این مورد گرایش تابع و تحت تأثیر دو عامل دیگر یعنی انتظار فایده که سود و زیان مشارکت فرد براساس آن می باشد و دیگری ارزیابی فایده که بر اساس آن فرد ارزیابی می کند که آیا آن پدیده برایش سودمند بوده یا نه ، قرار می گیرد. بنابرین در تئوری فیش باین ـ آیزن رفتار تابع قصد و نیت، به نوبه خود تابع دو متغیر دیگر یعنی گرایش و هنجار ذهنی می باشد(رفیع پور،1375 :11) بنابراین فرد در زمینه نگرش و همچنین گرایش به سمت فعالیت های خیرخواهانه از یک سو به ارزیابی انتظار فایده و همچنین ارزیابی فایده مبادرت می ورزد و از سوی دیگر تحت تأثیر قضاوت دیگران قرار می گیرد.
نظریه های تفهمی (پارایم تعریف اجتماعی) برای تبیین مشارکت اجتماعی به زمینه های شناختی، نظام معانی، نگرش ها و تمایلات افراد توجه می کنند. در این دیدگاه کنشگر موجودی هدفمند است که در جهت اهداف معین تلاش می کند. او برای رسیدن به اهداف خود اقدام به انتخاب وسایل و شیوه هایی می نماید که بتواند به هدفش دست یابد. او در تعیین اهداف خود به آرمان ها، شیوه های شناختی، عقاید قالبی و عواطفی(نگرش) نسبت به موضاعات و مقولات اطراف توجه دارد(غفاری و نیازی، 1386 : 70). بنابراین در قالب این نظریه، مشارکت اجتماعی به عنوان نوعی کنش اجتماعی در مجموعه ای معین از توقعات، ارزش های مشخص، اعتقادات و نگرش های مشترک به وقوع می پیوندد. در این راستا کنش متقابل اجتماعی، موجب شکل گیری انتظارات متقابل (انتظار کمک ، همیاری ، اعتماد متقابل و… ) می شود که این انتظارات متقابل زمینه شکل گیری هنجار ها و تحقق تعهد متقابل (ایجاد نهادها و مؤسسات خیریه رسمی و غیر رسمی، اتحادیه ها و ..) بین کنشگران را فراهم می کند بنابراین اگر ارزش هایی مثل حس نوع دوستی، یاری، کمک متقابل و همکاری در جامعه کمرنگ شود، مستقیماً بر حس تعهد اجتماعی نسبت به یکدیگر و مشارکت برای کمک به یکدیگر تأثیر می گذارد.
از نظرگاه پارادایم واقعیت اجتماعی، مشارکت اجتماعی به عنوان واقعیتی در اشکال جمعی، انجمنی، نهادی و گروهی عینیت پیدا می کند و جنبه های فردی چندان در نظر گرفته نمی شود و در واقع به ساخت های اجتماعی در شکل گیری رفتار اجتماعی تأکید می شود. مارکس، دورکیم و کارکردگرایان ساختاری مانند پارسونز در این دیدگاه قرار می گیرند، این اندیشمندان معتقدند، انسجام اجتماعی پایه ی نظم اجتماعی را تشکیل داده و گسترش زمینه های وفاق و همبستگی، موجبات فعالیت و مشارکت گسترده افراد جامعه را فراهم می آورد(ثلاثی، 1358 : 117). یعنی در واقع هر گاه در موقعیت های اجتماعی کنش های فرد معطوف به دیگران باشد به همکاری و انسجام با دیگران می انجامد. سطح بالای انسجام زمانی است که کنش های افراد، اخلاقی و معطوف به یک جمع باشد در این کنش ها، مسئولیت و وفاداری در قبال دیگران و جامعه به حد اعلای خود می رسد.
از سوی دیگر در پارادایم رفتار اجتماعی، مشارکت اجتماعی به عنوان نوعی رفتار مورد مطالعه قرار می گیرد که صورت کاملا عینی و خارجی داشته و تحت تأثیر محرک های بیرونی شکل می گیرد در واقع در این حوزه اندیشمندانی مانند هومنز ، واقعیت های اجتماعی مثل مشارکت را به عنوان حاصل جمع کنش های سنجیده کنشگران اجتماعی تعریف می کنند که برای درک آنها شناسایی نیت ها و مقاصد فاعلان کنش و منطقی و عقلانی بودن کنش های صادر شده ضرورت پیدا می کند یعنی افراد همه کارهای خود ر ا بر اساس فایده و پاداش می سنجند(ثلاثی ، 1385 : 402) در این دیدگاه، بروز رفتار های اجتماعی مطلوب در زندگی روزمره با نظریه های رفتار انسانی که بر اساس انگیزه های فرد پرستی، اعتقاد به اصالت خوشی و لذت و انتخاب عقلانی استوار است در تعارض شدید قرار می گیرد. این نظریه ها در توجیه اینکه چرا مردم برای حمایت از انسان های نیازمند چیزهایی را فدا می کنند، دچار اشکال می شوند(بیرهوف ، 1387 : 179).
اگرچه نگرش مثبت یا منفی نسبت به موضوعی همانند خیرخواهی ممکن است توجه ما را به یک سوی آن معطوف گرداند و باعث گرایش و رفتار ما به تفسیر های هماهنگ با نگرش شوند(بونر و وانک ، 1390 : 242) اما محققان استدلال کرده اند که ارزش ها در تعیین اهمیت نگرش ها برای افراد ، نقش اساسی ایفا می کند. چراکه ارزش ها ترکیبی از ایده ها و نگرش هاست که بها و مطلوبیت چیزی را در مقایسه با چیز دیگری نشان می دهد(حاجیلری ، 1380 : 39). سه عامل در تعیین اهمیت نگرش، نقش کلیدی دارد که عبارتند از : نفع شخصی، همانند سازی اجتماعی و وابسته به ارزش بودن، به این معنا که هر قدر یک نگرش، پیوند نزدیک تری با ارزش های فرد داشته باشد، اهمیت آن نگرش برای فرد بیشتر خواهد بود بنابراین ارزش های حاکم بر جامعه می تواند در نوع نگرش و رفتار اعضای جامعه نقش مهمی ایفا کند. ارزش ها، تصاویر ذهنی هدایت گر کنش اجتماعی هستند که بعضی از این تصاویر ذهنی از نظر اجتماعی مطلوب یا به اصطلاح خوب وبعضی دیگر به عنوان بد مشخص می شود درنتیجه ارزش¬ها در بردارنده عنصری از مطلوبیت و یک جزء اخلاقی است که اشکال متفاوت رفتار بشری را متمایز می سازد که انسان ها برای آن رفتار های بهتر یا بدتر و پذیرفتنی و نپذیرفتنی تلاش می کنند(باستانی ، 1387 : 19) تی بی باتومورمی نویسد رفتار اجتماعی انسان به وسیله ارزش ها ، نگرش ها و علایق ، جهت داده می شود و در واقع ارزش یک راهنما برای کنش ارائه می دهد.

توجه مشارکت در امور خیریه و عام المنفعه در دین اسلام
رفتار های اجتماعی مطلوب نظیر مشارکت در امور خیریه و عام المنفعه در کتب دینی به ویژه قرآن، نهج البلاغه و احادیث ائمه معصوم نیز بارها مورد تأکید قرار گرفته است. قرآن کریم در این باره می فرماید: جز خدای را نپرستید و به پدر و مادر و خویشان خود و یتیمان و فقیران نیکی کنید(بقره : 83). شما هرگز به مقام نیکوکاران و خاصان نخواهید رسید مگر آنکه از آنچه دوست می¬دارید و بسیار محبوب است در راه خدا انفاق کرده (آل عمران : 92) و در کارهای نیک و تقوا با یکدیگر مشارکت و همکاری کنید (مائده : 2). آیات بسیاری با چنین مضامینی در قرآن کریم بیان شده است که انسان ها به نیکی و همکاری با یکدیگر و گذشتن از آنچه خود دوست دارند برای نیکی و انفاق به دیگران سفارش شده اند زیرا از نظر دین اسلام، مهم ترین عاملی که به تدریج و پنهان از نگاه افراد سطحی نگر موجب انحطاط و انحراف انسان می شود، خود دوستی و خودخواهی است. به فرموده پیامبر اکرم(ص)، آنکه صبح کند و به کار مسلمانان اهتمام نورزد، مسلمان نیست و هیچ چیز نزد خدا محبوب تر از این نیست که کسی اندوهی از برادر مؤمنش برطرف کند(مصباح یزدی، 1388 : 167).
امام علی (ع) طی نامه ای به فرزندش امام حسن مجتبی می فرمایند: فرزندم، با مردم فروتن، نرم خو و مهربان باش، گشاده رو و خندان باش، در نگاهت و نیم نگاهت و خیره شدن به مردم به تساوی رفتار کن تا بزرگان در دستکاری تو طمع نکنند و ناتوان¬ها در عدالت تو مأیوس نگردند زیرا خداوند از شما بندگان دربره اعمال کوچک و بزرگ، آشکار و پنهان خواهد پرسید(نامه 363:27) از سوی دیگر رسول خدا در این مورد می فرمایند: هرکس مؤمنی را شاد کند، مرا شاد کرده است و هرکس مرا خوشحال سازد، خدارا خوشحال کرده است بنابراین شاد کردن دل مؤمنان، گره گشایی از کار مردم و خیرخواهی نسبت به آنها، بارها و بارها در احادیث و روایات مورد تأکید قرار گرفته است و این موضوع نشان می دهد بی تفاوتی و نادیده گرفتن مشکلات دیگران در دین اسلام بسیار نکوهیده و ناپسند است.
در ارتباط با اهمیت سودمندی اجتماعی، امام صادق (ع) می فرمایند: خداوندا هر کجا باشیم، ما را سودمند برای دیگران قرار بده، چراکه همیشه مؤمنان، خدمتگزار یکدیگرند و به یکدیگر سود می رسانند. ایشان همچنین به ذکر کرامت های اخلاقی مؤمنان می¬پردازند که در جای خود بسیار قابل توجه و نقش آفرین است: پایمردی در نبرد، راست گفتاری، امانتداری، صله رحم، میهمان نوازی، اطعام فقیر، جبران نیکی ها، رعایت حقوق همسایه و دفع ضرر از رفیق از مهم ترین آنهاست. امام کاظم(ع) نیز در حدیثی می فرمایند که ای مؤمن همواره خیر برسان و خیر بگو(محمدی ری شهری ، 1385 : 243) به نظر می رسد با توجه به فرموده امام کاظم (ع) و سایر ائمه، مشخص می شود خیرخواهی انسان ها نسبت به یکدیگر هم بعد زبانی دارد و هم عملی، در واقع گاهی انسان با گفته خود و گاهی با عمل خود نیکی می کند که هر دو مورد در اسلام پسندید است.
علاوه بر نصایح و توصیه های پیامبر اکرم و ائمه اطهار در ارتباط با مشارکت در امور خیریه، مضامین برخی دعاهای ایشان نیز حاکی از توجه آنها به مشارکت در امور خیریه است. به طور مثال امام سجاد (ع) در صحیفه سجادیه می فرماید: خداوندا من به درگاه تو عذر میخواهم از اینکه مظلومی در حضور من به او ظلم رسیده باشد و من او را یاری نکرده باشم و از اینکه معروفی از کسی به من رسیده باشد و من شکر او را به جا نیاورده باشم و از اینکه کسی نزد من از کار بدی عذرخواه آمده باشد و من عذرش را نپذیرفته باشم و اینکه فقیری مضطر از من درخواست چیزی کند و من بر او ایثار و اعطا نکرده باشم و از اینکه حقی از حقوق مؤمنی بر من لزوم یافته باشد و من اداء آن حق ، به حد کمال نکرده باشم و از هرگناه که بر من پیش آمد کرده و من از آن دوری نکرده باشم (دعای سی و هشتم : 197). پروردگارا مرا به چشم داشت مبتلا مکن و به من عزت بخش و به تکبر و خودپسندی مبتلا مگردان و به دستم کار های خیر برای مردم جاری ساز و آن کار خیرم را با گذاردن منت ضایع و نابود مساز و مرا عالی ترین اخلاق کرامت فرما و مرا تأیید کن که با هرکس با من غش و خیانت کند ، در عوض با او مهربانی و راستی کنم و هر کس از من دوری کند به نیکویی تلافی کنم و به هرکس مرا محروم کند ، بذل و عطا کنم(دعای بیستم : 105).
بنابراین آنچنان که توضیح داده شد،یکی از بخش های مهم و اصلی فرهنگ هرجامعه ارزش های آن است وجامعه شناسان ارزش¬ها و ارزش گذاری های انسان را به عنوان یک واقعیت مهم مطالعه می کنند. ارزش ها به مثابه الزامات فرهنگی ، ایجاد کننده همبستگی و مشارکت اجتماعی هستند(باستانی ، 1387 : 34). بنابراین اگر فردی نسبت به الزامات فرهنگی بی تفاوت باشد، یعنی به ارزش ها و عقاید و انتظارات مردم جامعه پایبند نباشد در آن صورت پیوند او با جامعه ضعیف شده و خود را آزاد می بیند و به راحتی مرتکب انحراف می شود. از این روست که جامعه همواره هنجار شکنان را مجازات می کند تا نسبت به روح جمعی حاکم بر جامعه بی تفاوت نباشند(صداقت ، 1384 : 62). در یک جامعه سالم، اندازه ها و مقیاس هایی وجود دارد که میتوان آنها را ارزشها و هنجارهای حاکم بر جامعه نامید. مثلا ارضای نیاز های اساسی، نبودن دزدی و قتل زیاد، عدم تجاوز به حقوق یکدیگر، عدم پیچیدگی و اختلال در روابط اجتماعی برای ارضای نیاز ها، کمک متقابل و انسجام بین مردم ، داشتن قواعد مشخص برای زندگی جمعی و انجام کارهای مشترک برای رسیدن به نظم و…(عبدی ، 1388 :186-124). برای اینکه در جامعه این نظم و وحدت ارزشی حفظ شود، همه خرده نظام های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی باید در کنار هم و به سوی یک هدف تلاش کنند و کارکرد های خود را به خوبی انجام دهند. ارزش ها مدل های کلی احکام جمعی ، عقاید و نگرش ها هستند که در جامعه از بین نرفته و نابود نمی شوند هرچند زمان بسیاری از عمر آنها گذشته باشد بلکه ارزش و اهمیت آنها در نزد مردم جابه جا می شود.
ارزش ها و نگرش ها در روابط اجتماعی بسیار تأثیر گذار است به عنوان نمونه اگر فردی کمک کردن را دوست داشته باشد و برای او یک ارزش تلقی شود، احتمال بیشتری وجود داردکه با دیدن یک نیازمند غمگین شود و به کمک او بشتابد. بنابراین بسته به اینکه در یک جامعه مردم نسبت به ارزش های حاکم بر آن جامعه چه نگرشی داشته باشند نسبت به محرک های اجتماعی پاسخ می دهند و رفتار می کنند به همین علت است که در طول تاریخ انسان های زیادی حاضر بوده اند جان خود را به خاطر حفظ ارزش ها و اعتقاداتشان فدا کنند(بونر و وانک، 1390 : 30) از این روی میتوان گفت که نگرش افراد جامعه نسبت به وجود ارزش¬های اخلاقی در جامعه (در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی) بر رفتار آنها تأثیر می گذارد و مشارکت اجتماعی به عنوان جلوه ای از رفتار های مطلوب اجتماعی نیز از این قاعده مستثنی نیست.
روش شناسی
روش پژوهش از نوع پیمایش می باشد. ابزار مورد استفاده برای جمع آوری اطلاعات، پرسش نامه می باشد که در ابتدا به صورت مقدماتی توزیع شده است و بعد از به دست آوردن اعتبار و روایی مورد نظر در جامعه ی آماری توزیع گردیده است. جامعه آماری آن کلیه شهروندان 15سال به بالای شهر کاشان است و با توجه به فرمول کوکران، نمونه آماری با(382) نفر از شهروندان در نظر گرفته شده است که 360 نفر به پرسشنامه ها پاسخ داده اند. نوع نمونه گیری از نوع سهمیه ای بوده است و بر مبنای نقشه ی شهری، پرسش نامه نهایی توزیع گردیده است.
اعتبار تحقیق از نوع محتوایی (صوری) است، بدین منظور مقیاس های ساخته شده در پژوهش در اختیار چندین متخصص به عنوان داوران، جهت ارزیابی قرار گرفته است و بر اساس نقدهای صورت گرفته، پرسش نامه نهایی تنظیم شده است. پایایی آن بر اساس ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شده است.
جدول1.نتایج آزمون آلفای کرونباخ

ضریب آلفای کرونباخ(پایایی) پایبندی به ارزش ها در نگرش مردم مشارکت
خرده نظام اجتماعی خرده نظام فرهنگی خرده نظام اقتصادی خرده نظام سیاسی
77/0
91/0 63/0 84/0 65/0

یافته های تحقیق
الف. توصیف داده ها
از مجموع پاسخگویان مورد بررسی 156 نفر (6/43) مرد و 202 نفر (4/56) از آنها زن می باشند که از این تعداد، 189 نفر (9/52) مجرد و 168 نفر (1/47) متاهل هستند و میانگین سنی پاسخگویان 26 سال است. در جدول زیر به توصیف متغیرهای اصلی تحقیق پرداخته می شود.
1. توصیف کمرنگ شدن ارزش های اجتماعی

جدول 2. توصیف گویه های مربوط به نگرش مردم نسبت به افول ارزش های اجتماعی در رفتار های مردم
خلاصه گویه ها میانگین خلاصه گویه ها میانگین
پارتی بازی 59/2 انجام وظایف و مسئولیت ها به نحو احسن 30/2
اعتقاد به روز جزا 55/2 وجدان کاری 25/2
برابری در همه ی فرصت های آموزشی،کار و…. 51/2 پایبندی به قول و قرار 20/2
چاپلوسی و زبان بازی 45/2 خیر خواهی 17/2
وجود امکانات تفریحی و رفاهی برای دوران ناتوانی و بیکاری 38/2 وجود شغل متناسب با شأن اجتماعی در جامعه 15/2
طلاق 37/2 توجه به دستورات دین در زندگی 94/1
کلاه سر یکدیگر گذاشتن 35/2 کمک کردن 88/1
توجه به بعد مادی کارها 35/2 توجه به خانواده 67/1

با توجه به جدول بالا و مقایسه گویه های مربوط به نگرش مردم نسبت به افول ارزش های اجتماعی می توان گفت که از مجموع 16 گویه ی فوق و در دامنه پاسخ1-3، گویه ی توجه به خانواده با میانگین (67/1) کمترین میانگین و در واقع کمترین افول را دارد اگر چه تغییر در ساخت و کارکرد خانواده ایرانی در دهه های اخیر بر کسی پوشیده نیست. از سویی تحول در الگوی خانواده گسترده و هسته ای شدن خانواده، موجب غیبت برخی از کارکرد ها در خانواده و سست شدن برخی ارزش ها شده است اما همچنان برخی ارزش ها حفظ شده و اهمیت به سزایی دارد. اما گویه ی پارتی بازی با میانگین (59/2) بیشترین میانگین و افول را در بین شهروندان دارد که نشان می دهد اکثریت پاسخگویان با رواج پارتی بازی بین مردم موافق هستند. وجود پارتی بازی در شهر و کاهش اعتقاد به روز جزا و حساب¬و کتاب آخرت، بر نگرش مردم نسبت به یکدیگر و مشارکت در کارهای خیر نقش بسزایی دارد.

جدول3.توصیف نگرش پاسخگویان بر مبنای مفهوم افول ارزش های اجتماعی در رفتار های مردم

افول ارزش های اجتماعی میانگین انحراف معیار حداقل حداکثر
22/2 30/0 1 3

جدول فوق از مجموعه گویه های مربوط به همین بعد به دست آمده است. با توجه به آن جدول می توان نتیجه گرفت که میانگین بعد افول ارزش های اجتماعی (22/2) می باشد که با توجه به دامنه ی طیف 1-3، میانگین بالاتر از متوسط است یعنی نگرش مردم به افول ارزش های اجتماعی بالاست.
2. توصیف کمرنگ شدن ارزش های سیاسی

جدول4.توصیف گویه های مربوط به نگرش مردم نسبت به افول ارزش های سیاسی در رفتار های مردم
خلاصه گویه ها میانگین
آینده نامعلوم است و نمی توان هیچ چیزی را برای آینده تعیین کرد. 46/2
اجرای یکسان قانون برای همه ی مردم 39/2
در ایران صاحبان قدرت از امتیازات خاصی برخوردارند و معمولا زیردستان در معرض سرزنش هستند 38/2
ترس از انتقاد کردن به حکومت و ارگان های دولتی 27/2
ارزش و احترام یکسان برای اقوام مختلف در جامعه 20/2
توجه به حزب سیاسی برای استخدام افراد 06/2
فعالیت آزادانه در احزاب و گروه های قانونی 01/2
تمایل داشتن به سرمایه گذاری اقتصادی در داخل کشور 79/1

براساس اطلاعات جدول صفحه قبل، گویه¬ی (تمایل داشتن به سرمایه¬گذاری اقتصادی در داخل کشور) دارای کمترین میانگین (79/1) و کمترین افول می باشد و گویه ی (آینده مبهم است و نمی توان چیزی را برای آینده تعیین کرد) دارای بالاترین میانگین (46/2) و بیشترین افول می باشد. بنابراین مردم همچنان اعتقاد دارند که ثروت را باید در کشور خود، سرمایه گذاری کنند و این همچنان یک ارزش مانده است و افول کمتری داشته است. در مقابل (ابهام در آینده) با بالاترین میانگین، نشان می دهد که مردم نسبت به آینده یک نوع نگرانی دارند و معتقدند نمی توان آینده را پیش بینی کرد که این موضوع بر مشارکت مردم برای تعیین سرنوشت خود و کشورشان تاثیر زیادی دارد.
جدول 5. توصیف نگرش پاسخگویان بر مبنای مفهوم افول ارزش های سیاسی در رفتار های مردم
افول ارزش های سیاسی میانگین انحراف معیار حداقل حداکثر
12/2 41/0 1 3

همان طور که در جدول بالا می توان مشاهده کرد، میانگین نگرش پاسخگویان بر مبنای مفهوم افول ارزش های سیاسی (12/2) می باشد که به نظر می رسد بالاتر از میانگین طیف(2) است.
3. توصیف کمرنگ شدن ارزش های فرهنگی
جدول6 .توصیف گویه های مربوط به نگرش مردم نسبت به افول ارزش های فرهنگی در رفتار های مردم
خلاصه گویه ها میانگین خلاصه گویه ها میانگین
عدم آشنایی با زبان اقوام دیگر 45/2 در معاملات با اقوام بیگانه (افغانها) سر آنها کلاه گذاشتن 03/2
اعتماد مردم به یکدیگر 33/2 تقدیر هر چه را رقم بزند همان می شود 00/2
رسوم اقوام بیگانه را مسخره کردن 29/2 عملکرد موثر مدرسه شهروندی در آموزش فرهنگ شهروندی 98/1
تمایل به ازدواج با اقوام دیگر 26/2 بچه هارا آزاد گذاشتن 97/1
اعتماد اجتماعی نسبت به دیگران 22/2 رضایت از فعالیت های شهرداری 88/1
وقت شناسی 22/2 تعصب داشتن بر هویت ایرانی خود 84/1
اعتماد نسبت به مسئولین نظام 18/2 رضایت از عملکرد رسانه ها در زمینه پخش برنامه های فرهنگی 82/1
احترام شهروندان به نیروی انتظامی 13/2 افتخار به ایرانی بودن 48/1
اتباع بیگانه ، مجرم و بزهکار هستند. 05/2 شناخت دوستان فرزندان 39/1
از مجموع 18 گویه جدول صفحه قبل، گویه (آشنا نبودن شهروندان با زبان اقوام و اقلیت های دیگر) با میانگین (45/2) دارای بالاترین میانگین (بیشترین افول) و گویه (توجه مردم در شناخت دوست برای فرزندان خود) با میانگین (39/1) دارای کمترین میانگین (کمترین افول) در بین سایر گویه ها می باشد، این موضوع نشان می دهد که شهروندان چندان شناختی از اقلیت ها ندارند و با این موضوع موافق هستند اما همچنان نسبت به شناخت دوست فرزندان خود ، دقت زیادی دارند و با افول این ارزش مخالف هستند.
جدول 7.توزیع پراکندگی نگرش پاسخگویان بر مبنای مفهوم افول ارزش های فرهنگی در رفتارهای مردم
افول ارزش های فرهنگی
میانگین انحراف معیار حداقل حداکثر
97/1 32/0 1 3

براساس نتایج جدول فوق (جمع گویه¬های افول ارزش¬های فرهنگی) می¬توان نتیجه گرفت میانگین این مفهوم (97/1) در دامنه 1-3 است.
4. توصیف کمرنگ شدن ارزش های اقتصادی

جدول8.توصیف گویه های مربوط به نگرش مردم نسبت افول ارزش های اقتصادی در رفتار های مردم
خلاصه گویه ها میانگین خلاصه گویه ها میانگین
نارضایتی از کمبود امکانات رفاهی خانواده ها 57/2 هزینه کردن درآمد برای چکاپ 50/2
لیاقت زندگی بهتر از نظر مالی 56/2 نارضایتی از شغل خود 38/2
پول یعنی نهایت خوشبختی 50/2 رشوه دادن 28/2
داشتن عروس و داماد ثروتمند یعنی خوشبختی 50/2

از مجموع 7 گویه مورد بررسی، گویه¬ی (رشوه دادن) با میانگین (28/2) کمترین میانگین (کمترین افول) را دارد که نشان می¬دهد این گویه نسبت به سایر گویه ها مخالفان بیشتری داشته است و در واقع افراد بیشتری با این گویه مخالفت کرده اند و همچنان برای آنها به عنوان یک ارزش مطرح است در حالی که گویه¬ی (اکثراً از کمبود امکانات رفاهی خانواده ها ناراضی هستند) با میانگین (57/2) بالاترین میانگین (بیشترین افول) را در بین سایر گویه ها به خود اختصاص داده است که نشان می¬دهد پاسخگویان با این گویه موافقت بیشتری دارند، همچنین شهروندان معتقدند لیاقت این که از نظر مالی بهتر زندگی کنند را دارند.
جدول9. توزیع پراکندگی نگرش پاسخگویان بر مبنای مفهوم افول ارزش های اقتصادی در رفتار های مردم
افول ارزش های اقتصادی میانگین انحراف معیار حداقل حداکثر
43/2 42/0 1 3

براساس اطلاعات جدول فوق، میانگین افول ارزش های اقتصادی (43/2) دردامنه 1-3 است که به نظر می رسد بیشتر از حد متوسط طیف(2) می¬باشد.
5. مقایسه ارزش های مورد مطالعه
جدول10.مقایسه میانگین نگرش پاسخگویان نسبت به خرده نظام های اقتصادی ، سیاسی ، فرهنگی و اجتماعی
ابعاد اقتصادی اجتماعی سیاسی فرهنگی
میانگین 43/2 22/2 12/2 97/1

همانطور که در جدول بالا مشخص است، نگرش پاسخگویان نسبت به افول ارزش های اقتصادی بیشترین میانگین را داشته و بعد از آن افول ارزش های اجتماعی دارای بالاترین میانگین است.
6. میزان مشارکت در امور خیریه و عام المنفعه
جدول11.توصیف گویه های مربوط به میزان مشارکت در امور خیریه و عام المنفعه
خلاصه گویه ها طیف میانگین
مخالف تا حدی موافق
من حاضر می شوم به خاطر منفعت دیگران، از منفعت خودم بگذرم. 2/30 3/48 5/21 91/1
گاهی درآمد یا فرصتم را برای کمک به دیگران اختصاص می دهم. 8/29 7/56 5/13 83/1
من حاضر هستم جان خود را برای دیگران به خطر اندازم. 1/53 6/22 3/24 71/1
برای من کار از لحاظ ارزش های انسانی آن ، مهم است نه جنبه مادی کار. 2/46 1/36 8/17 71/1
درست نیست که عیب های اجناس را بپوشانم تا سریع به فروش برسد. 6/57 3/20 1/22 64/1
چون به آخرت ایمان دارم، رضای خدا را در همه ی کارها در نظر می گیرم. 6/57 1/22 3/20 62/1
در معاملاتم، دستورات دینی را در نظر می گیرم. 1/57 2/26 7/16 59/1
ترجیح می دهم ثروتم را در کشور های خارجی سرمایه گذاری کنم تا ایران. 3/61 0/22 7/16 55/1
برای دور زدن قانون و نپرداختن مالیات، کلاه شرعی درست نمی کنم. 6/76 3/14 1/9 32/1
حاضر نیستم هر کاری انجام دهم مثل زیر پا گذاشتن قانون تا پولدار شوم. 4/79 9/14 7/5 26/1

با توجه به جدول فوق می توان گفت که گویه (من حاضر می شوم به خاطر منفعت دیگران، از منفعت خودم بگذرم) با میانگین 91/1، بالاترین میانگین و گویه¬ی (حاضر نیستم هر کاری انجام دهم مثل زیر گذاشتن قانون تا پولدار شوم.) با میانگین 26/1 کمترین میانگین رادر بین سایر گویه¬ها به خود اختصاص داده اند. نگاهی به گویه های مطرح شده در جدول فوق، نشان از افول مشارکت در جامعه آماری است.
جدول12.میزان مشارکت پاسخگویان در امور خیر و عام المنفعه
مفهوم افول مشارکت میانگین انحراف معیار حداقل حداکثر
61/1 33/0 1 3

طبق جدول بالا که از مجموع گویه های مربوط به مشارکت شهروندان در کار های عام المفعه به دست آمده است. میانگین میزان مشارکت 61/1در دامنه 1/3 است که به نظر می رسد کمتر از میانگین طیف است.
7. آزمون فرضیه
بین نگرش پاسخگویان به افول ارزش های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در جامعه و کاهش میزان مشارکت آنان در امور خیر و عام المنفعه رابطه وجود دارد.
جدول13.نتایج آزمون پیرسون(رابطه مشارکت با نگرش نسبت به افول ارزش ها در رفتار های مردم)
مستقل
وابسته پارامتر افول ارزش های اجتماعی افول ارزش های اقتصادی افول ارزش های فرهنگی افول ارزش های سیاسی
کاهش مشارکت معناداری 04/0 42/0 77/0 49/0
همبستگی 15/0 06/0 02/0- 05/0
طبق اطلاعات جدول فوق بین نگرش پاسخگویان نسبت به افول ارزش های اجتماعی با مشارکت در کار خیر رابطه مثبت و مستقیم وجود دارد. یعنی هر چه پاسخگویان معتقدند که ارزش های اجتماعی در رفتار های مردم ، بیشتر افول یافته است به همان میزان، از مشارکت آنها کاسته می شود ولی ارتباط مشارکت با سایر ارزش ها به طور مستقیم معنادار نیست از اینروی با استفاده از تحلیل مسیر به تعیین ارتباط غیر مستقیم بین متغیرها پرداخته شده است.
8. تحلیل مسیر
جدول14.محاسبه اثرات مستقیم و غیر مستقیم متغیر های مستقل تحقیق بر کاهش مشارکت
متغیر مستقل تاثیر مستقیم تاثیر غیر مستقیم کل
افول ارزش های فرهنگی 08/0 057/0 137/0
افول ارزش های اقتصادی – 0285/0 028/0
افول ارزش های اجتماعی 15/0 – 15/0
افول ارزش های سیاسی – 069/0 069/0

جدول فوق نشان می¬دهد متغیر ارزش های اجتماعی دارای بیشترین اثر مستقیم بر مشارکت است 15/0 و متغیر ارزش¬های فرهنگی دارای رتبه دوم است به طوری که این متغیر دارای 08/0 درصد اثر مستقیم و 057/0 اثر غیر مستقیم و 137/0 درصد اثرگذاری کل است. متغیر ارزش¬های سیاسی دارای رتبه سوم با 06/0 درصد اثرگذاری کال می¬باشد، این مفهوم فقط دارای 06/0 درصد اثر غیرمستقیم است. همچنین متغیر ارزش های اقتصادی با02/0 درصد اثرگذاری کل در رتبه آخر قرار می گیرد. در راستای تحلیل متغیرهای فوق می توان گفت که هر چه پایبندی به ارزش ها به ویژه ارزش های اجتماعی و فرهنگی بیشتر می شود، امکان افزایش مشارکت در امور خیر نیز بیشتر می شود.

57/0

20/0 15/0

17/0
نمودار شماره 1: عوامل مؤثر بر مشارکت
تحلیل مسیر فوق، نوع اثرگذاری مستقیم و غیر مستقیم هر یک از متغیر های مستقل بر متغیر وابسته را تعیین می کند. طبق اطلاعات جدول فوق، افول ارزش های اجتماعی بالاترین تاثیر و افول ارزش های فرهنگی در رده بعدی قرار می گیرد. سایر توضیحات مربوط به مدل در بخش نتیجه گیری اشاره می شود.
نتیجه گیری
رفتار اجتماعی انسان به وسیله ارزش ها، نگرش ها و علایق جهت داده می شود. در واقع ارزش ها یک راهنما برای کنش ارائه می دهند و در تعیین رفتار انسانی نقش کلیدی دارد. برخی از ارزش های موجود در جامعه که ماکس وبر آنها را اصول اخلاقی مطلق می داند برای همه¬ی جوامع و در همه ی زمان ها ارزشمند تلقی می شود و آن زمانی است که رفتار فرد با منفعت شخصی همراه نباشد(باستانی، 1387 : 22) مشارکت در امور خیر و عام المنفعه نیز از جمله رفتار های مطلوب اجتماعی است که معمولاً بدون منافع شخصی و با نگرش مثبت نسبت به سایرین انجام می شود.
طبق نتایج به دست آمده در این پژوهش، پایبندی به ارزش¬ها در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در شهر کاشان کمتر شده و ارزش¬ها به ویژه در بعد اقتصادی و اجتماعی تنزل چشمگیری داشته است. همچنین یافته ها حاکی از این است که مردم معتقدند ارزش های اجتماعی مثل پارتی بازی، کاهش اعتقاد به روز جزا و حساب و کتاب آخرت، چاپلوسی، ارزش های اقتصادی مثل نارضایتی از شغل و امکانات رفاهی و تفریحی، ارزش های فرهنگی مانند کاهش اعتماد متقابل به یکدیگر، نابرابری در همه زمینه های آموزشی و اشتغال و ارزش های سیاسی مانند عدم اجرای یکسان قانون و ابهام در آینده افزایش یافته است بنابراین نمی توان به آینده امید وار بود، این عوامل موجب شده مردم نگرش منفی و نوعی بی اعتمادی نسبت به یکدیگر داشته باشند و در نهایت حاضر نیستند بخاطر منفعت دیگران از منفعت خود بگذرند یا تمایلی ندارند فرصت یا درآمد خود را برای کمک به دیگران اختصاص دهند. با توجه به اینکه ارزش های اجتماعی و فرهنگی نقش بیشتری در مشارکت در امور خیریه دارند افول ارزشهای فرهنگی و به ویژه اجتماعی در شهر موجب شده است مشارکت مردم در کار خیر کاهش یابد.
از سوی دیگر نتایج تحلیل مسیر نشان می دهد که میزان تاثیر کل کمرنگ شدن ارزش های اجتماعی بر مشارکت در امور خیریه بیشتر از سایر متغیرهاست. هرچند که آن متغیر نیز طبق مدل به نوعی متأثر شدن از کمرنگ شدن ارزش های فرهنگی، اقتصادی و به ویژه سیاسی در جامعه است. از سوی دیگر مدل نشان می دهد که کمرنگ شدن ارزش های فرهنگی عامل موثری در کاهش پایبندی به ارزش های اجتماعی، سیاسی و به ویژه اقتصادی است و از طرق غیر مستقیم بر کاهش مشارکت موثر است. نکته حائز اهمیت دیگر اینکه، اگرچه کاهش پایبندی به ارزش های سیاسی و اقتصادی به طور مستقیم بر کاهش مشارکت در امور خیریه تاثیر ندارند، اما از طرق غیر مستقیم ( کمرنگ کردن ارزش های اجتماعی ) اثر خود بر متغیر وابسته را ایجاد می کنند و نکته آخر اینکه افول ارزش های اقتصادی، بیشتر متاثر از افول ارزش های فرهنگی است و افول ارزش های اجتماعی بیشتر متاثر از افول ارزش های سیاسی است.

منبع و مآخذ
قرآن کریم، ترجمه الهی قمشه ای مهدی (1386)، انتشارات آیین دانش
نهج البلاغه، ترجمه ی دشتی محمد (1381)، موسسۀ فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین
صحیفۀ سجادیه، ترجمه الهی قمشه ای مهدی(1390)، انتشارت انتظار مهر
بیرهوف، هانس ورنر(1387) رفتارهای اجتماعی مطلوب از دیدگاه روانشناسی اجتماعی ، مترجم:رضوان صدقی نژاد چاپ دوم، نشر گل آذین، تهران.
باستانی، سوسن(1387) جنسیت، فرهنگ، ارزش ها و نگرش ها، نشر فرهگ، هنر و ارتباطات
بونر ، جرد و وانک مایکل(1390)، نگرش و تغییر نگرش، ترجمه جواد طهوریان، تهران، نشررشد
حاجیلری عبدالرضا(13801)، کنکاشی در تغییر ارزش ها، پژوهشکده فرهنگ و معارف
ربانی رسول و شهابی سیامک (1389)، بررسی ارزش های اخلاقی جوانان شهری اصفهان ، مطالعات و پژوهش های شهری و منطقه ای، سال دوم ، شماره پنجم
رفیع پور، فرامرز. 1372.سنجش گرایش روستائیان نسبت به جهاد سازندگی و عوامل مؤثر بر آن: پژوهشی در سه استان:اصفهان، فارس و خراسان، تهران: مرکز تحقیقات روستایی، وزارت جهاد سازندگی
رفیع پور، فرامرز.1375. وسایل ارتباط جمعی و تغییر ارزش های اجتماعی:پژوهشی درباره ی تأثیر فیلم های سینمایی، سریال های تلویزیون، ویدئو، روزنامه و تبلیغات. چاپ اول، تهران:وزارت فرهنگ و ارشاد، چاپ دوم، 1378. تهران:نشرفر.
زتومکا، پیوتر(1386)، اعتماد نظریۀ جامعه شناختی، ترجمه غلامرضا غفاری، تهران، نشر شیرازه
شاطریان، محسن، امیر اشنویی، محمود گنجی پور و مقداد نمکی (1391)، تاثیر متغیر های فردی در نگرش شهروندان نسبت به گرایش به اعتیاد، مجموعه مقالات همایش ملی اعتیاد، دانشگاه کاشان
صداقت، کامران، بررسی نقش عوامل فرهنگی _اجتماعی موثر بر قانون گرایی و قانون گریزی شهروندان تبریز (1384)، دکتری رشته جامعه شناسی گرایش توسعه اقتصادی_اجتماعی ، استاد راهنما:دکتر صمد کلانتری و رسول ربانی
عبدی عباس و گودرزی محسن(1388)، تحولات فرهنگی ایران، تهران، نشر علم.
غفاری غلامرضا و نیازی محسن (1386)، جامعه شناسی مشارکت، تهران، نشر نزدیک
محسنی منوچهر و جارالهی عذرا(1382)، مشارکت اجتماعی در ایران، نشر آرون
محمدی ری شهری، محمد و غلامعلی احمد(1385)، حکمت نامه جوان، ترجمه ی مهریزی مهدی ، نشر دارالحدیث، قم
محمودزاده مرقی، علی (1395) تبیین مشارکت شهروندان کاشانی در امر نیکوکاری، مقاله برگزیده اولین همایش ملی خیر ماندگار
مصباح یزدی محمدتقی(1388)، بهترین ها و بدترین ها از دیدگاه نهج البلاغه، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی