بررسی نقش تامین مالی جمعی خیرخواهانه در ایجاد اشتغال و تولید

1. حسن کيائي، ^2. محمد سليماني
2. عضو هيات علمي دانشکده معارف اسلامي و اقتصاددانشگاه امام صادق(ع)
3. عضو هيات علمي دانشکده معارف اسلامي و اقتصاددانشگاه امام صادق(ع)

چکيده

تامین مالی جمعي، که توسعه آن وامدار پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات است، به بيان ساده جمع آوري منابع مالي مورد نياز براي یک طرح، محصول یا کسب و کار از طریق فضای مجازی به وسیله انبوهی از مردم مي‌باشد. تأمین مالی جمعی می‌تواند بر مبنای دریافت پاداش و یا مبتنی بر امور خیرخواهانه باشد. در تامین مالی جمعی مبتنی بر امور خیرخواهانه که موضوع مقاله حاضر است افراد بدون هیچ چشم داشتی به حمايت از يک فعاليت خيرخواهانه مي‌پردازند. با وجود برخي تجربيات محدود در ايران در استفاده از تامين مالي جمعي خيرخواهانه براي فعاليت هايي مانند تامين جهيزيه، هزينه درمان و اموري مشابه اين، تا بحال از اين ظرفيت براي ايجاد اشتغال و توليد استفاده نشده است. با توجه به اينکه فعاليت‌هاي توليدي داراي عوايد و منافع آتي هستند، طراحي چنين نهادهاي تامين مالي جمعي بايد به نحوي صورت پذيرد که افراد نيکوکار انگيزه کافي براي ورود به اين نوع تامين مالي را داشته باشند. نتايج حاصل از مقاله نشان مي‌دهد، پروژه‌هايي که داراي منافع عمومي هستند، پروژه‌هايي که منابع آتي آن صرف کارهاي خير مي‌شود، تامين ابزارآلات توليد براي افراد نيازمند و پروژه‌هاي توليدي در مناطق محروم از جمله حوزه‌هايي هستند که امکان تامين مالي آن‌ها از طريق تامين مالي جمعي خيرخواهانه وجود دارد. البته انجام کارآمد اين نوع تامين مالي در گرو تحقق برخي الزامات از قبيل شفافيت در انتخاب و معرفي پروژه‌ها و گزارش دهي از عملکرد آتي آن‌ها مي‌باشد.

1.    مقدمه

دسترسی محدود به منابع سرمایه‌ای لازم برای شروع یک کسب و کار تازه، کارآفرینان را ناگزیر کرده‌است تا به دنبال یافتن راهکارهای جایگزین منابع مالی باشند. یکی از ابتکاراتي که در زمینه تامین مالی از طریق برنامه‌های اجتماعی و اینترنت به وجود آمده است تامین مالی جمعی[1] مي‌باشد. این روش تامین مالی، حاصل پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات است که از طریق فضای مجازی به وسیله انبوهی از مردم برای حمایت از یک طرح، محصول یا کسب و کار انجام می‌شود. منظور از تأمین مالی جمعی، تأمین منابع مالی مورد نیاز برای شروع یک کسب و کار به وسیله جمعی از افراد مستقل است که  البته منابع مالی در این روش معمولاً از طریق اینترنت و به واسطه مشارکت‌های محدود افراد متعدد فراهم می‌گردد. گسترش روزافزون تامين مالي خرد در جهان و تاثيري كه اين شيوه از تامين مالي بر پيشبرد نوآوري، كارآفريني و اشتغال داشته است موجب شده كه دانشگاه MIT در گزارش سال 2012 خود اين نوآوري را در زمره يکي از 32 فناوري برتر سال كه جهان را متاثر خواهد كرد، اعلام نمايد.

با توجه به اینکه که صاحبان کسب و کارها در آغاز فعالیت خود همواره با کمبود دستیابی به منابع مالی مورد نیاز روبه رو هستند، اغلب ایشان ناگزیر هستند تا بدون سرمایه یا با سرمایه اندک کسب و کار خود را راه‌اندازی نمایند. در این حالت کارآفرین تلاش می‌کند به جای مواجهه با سرمایه‌گذار سنتی، تا جای امکان از تمامی منابع مالی جایگزین و ابزارهای موجود مانند قرض گرفتن از اقوام و دوستان، به تأخیرانداختن تسویه حساب‌ها و پرداخت‌ها و استفاده از کارت‌های اعتباری با بازپرداخت تقسیط شده و … بهترین استفاده را ببرد (شوين‌باخر و لرايد،  2010).[2] به طور کلي وجود روش‌هاي چهارگانه تامين مالي جمعي که امکان پياده سازي در قالب‌ها و مدل‌هاي مختلف را دارد؛ نويد تمرکززدايي از امور مالي شرکت‌ها را در سراسر دنیا مي‌دهد. در واقع در زماني که کارآفرينان و صاحبان کسب و کارهاي کوچک و متوسط براي تأمین مالي از طريق روش‌هاي سنتي دچار مشکل مي‌شوند، تامين مالي جمعي اين امکان را فراهم مي‌کند تا کارآفرينان شبکه‌هاي شخصي خود را براي تأمین مالي کسب و کار خود و اشتغال‌زايي به کار گیرند (سافج[3]، 2012).

بايد توجه داشت که افراد با  نيت‌ها و انگيزه‌هاي متفاوتي در طرح‌هاي تامين مالي جمعي شرکت مي‌کنند. بسياري از درگاه‌هاي تامين مالي خرد در جهان با اهداف خيرخواهانه و براي تامين مالي پروژه‌هاي عام‌المنفعه و يا طرح‌هاي توانمندسازي فعاليت مي‌کنند (پورحسين و باقري، 1392). از سوي ديگر فرهنگ اسلامي و ايراني موجود در کشور همواره مشوق گسترش فعاليت‌هاي خيرخواهانه و دستگيري از محرومان و تلاش براي به‌روزي و رفاه آحاد جامعه بوده است. در اين ميان مي‌توان از ظرفيت‌هاي تامين مالي جمعي براي پيگيري اهداف خيرين و تحقق اهداف آن‌ها استفاده نمود. با رفع دشواري‌هاي تامين مالي براي کسب و کارهاي موجود در مناطق محروم مي‌توان ضمن ايجاد اشتغال براي محرومان و فقرا و خروج آن‌ها از فقر، از منابع در نظر گرفته شده براي امور خير بهترين استفاده را نمود.

در اين مقاله به دنبال آنيم تا ضمن ارائه تبييني از مختصات اصلي تامين مالي جمعي و انواع آن، سازوکاري را براي استفاده از ظرفيت‌هاي نهادهاي تامين مالي جمعي در کشور ارائه نماييم که در پرتو آن زمينه براي اشتغال و خروج از محروميت آن ها فراهم آيد. بر اين اساس ابتدا ويژگي‌هاي تامين مالي جمعي بررسي مي‌شود. سپس با معرفي تامين مالي جمعي خيرخواهانه، برخي تجارب موفق آن در جهان و برخي تجارب اوليه آن در ايران به طور مختصر مورد بررسي قرار مي‌گيرد. در ادامه ظرفيت بکارگيري تامين مالي جمعي خيرخواهانه براي تامين مالي پروژه‌هاي توليدي و ايجاد اشتغال مورد ارزيابي قرار مي‌گيرد. در نهايت جمع بندي و نتيجه گيري مطالب ارائه خواهد شد.

2.    ويژگي‌ها و مشخصه‌هاي تامين مالي جمعي

به طور کلي تجميع وجوه خرد افراد جهت تأمین مالی کسب و کارهاي نوآورانه که عموماً با کمک پایگاه‌هاي اینترنتی جمع‌آوری می‌شود تامین مالی جمعی نامیده می‌شود. به عبارت ديگر تأمین مالی جمعی عملیات تأمین مالی یک کسب وکار با استفاده از پتانسیل سرمایه‌گذاری تعداد زیادی از افراد مي‌باشد (هاو[4]، 2006).

تأمین مالی جمعی امکان استفاده از شبکه وسیعی از افراد مانند گروه دوستان، خانواده و همکاران از طریق شبکه‌هاي اجتماعی جهت معرفی یک کسب و کار و جذب سرمایه گذاران در سطح جامعه را فراهم می‌آورد. از مهم‌ترین مزایای اين روش تأمین مالی می‌توان به امکان دستیابی کسب و کارهای جدیدی که به منابع سرمایه‌ای نظیر فرشتگان کسب و کار و یا صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر دسترسی ندارند، اشاره‌کرد (عباسي، 1392). علاوه بر اين تأمین مالی جمعی دسترسی کارآفرینان به منابع سرمایه‌ای که حتی از طریق سایر روش‌ها و ابزار موجود نیز امکان دسترسی به آنها وجود ندارد؛ را فراهم مي‌کند.

کلیه تعاملات ونقل و انتقالات  در فرآیند تأمین مالی جمعی از طریق اینترنت و با استفاده از درگاه‌هاي اينترنتي صورت می‌پذیرد. در اين فرآیند کارآفرین (فرد متقاضي وجوه) اقدام به تهیه طرح تجاری می‌نماید و تمام اطلاعات مربوط به فعالیت‌ تجاری خود به همراه اهداف پروژه را در درگاه (واسط اينترنتي) منعکس می‌نماید. همچنین نحوه مصرف منابع جمع آوری شده را نیز برای آگاهی مشارکت کنندگان در طرح ارائه می‌نماید. در واقع به افراد اعلام می‌کند در قبال مشارکت خود در طرح چه عوایدی را دریافت خواهند نمود. به همين جهت از نظر گریفین[5] (2012) تأمین مالی جمعی مشابه آگهی‌های بازرگانی که در سایت‌های اینترنتی ارائه می‌شوند عمل مي‌کند؛ با این تفاوت که در سایت‌های مربوط به تأمین مالی جمعی، کارآفرینان با هدف جمع‌آوری منابع مالی از افراد و بازدیدکنندگان اقدام به انتشار آگهی‌های بازرگانی می‌نمایند.

اگر اين طرح از ديد مخاطبين خود (مراجعه کنندگان به درگاه که قصد سرمايه‌گذاري دارند)  قابل قبول باشد و ارزش سرمايه‌گذاري داشته باشد، مخاطبان به هر مبلغ که صلاح بدانند از طرح پشتيباني مي‌كنند. مجموع اين مبالغ از طريق درگاه پس از کسر کارمزد به کارآفرين تخصيص داده مي‌شود (دفتر توسعه كارآفريني، 1393). لازم به ذکر است که در برخي از موارد (بسته به نوع درگاه و ماهیت طرح) ارائه طرح تجاري لازم نيست و صرفا بيان طرح و ارائه توضيحات در مورد آن کفايت مي‌کند.

در تامين مالي جمعي، تامين و مسيريابي منابع مالي به سوي فرصت‌هاي سرمايه گذاري و كارآفريني، از «مدل شبکه اي و توزيع شده» تبعيت مي‌كند. با اين توصيف كه كارآفرينان و سرمايه‌گذاران (مشاركت كنندگان) در يک بستر مشاركتي كه نوع تکامل يافته‌اي از شبکه‌هاي اجتماعي است، به تعامل با يکديگر مي‌پردازند. در يک طرف اين تعامل، مجموعه‌اي از فرصت‌هاي سرمايه‌گذاري در قالب ايده يا يروژه وجود دارد كه توسط كارآفرينان معرفي مي‌شود و از جمع درخواست مي‌كنند تا براي تامين مالي مشاركت كنند. در طرف ديگر، جمعيتي از مردم علاقمند به سرمايه‌گذاري هستند كه با تکيه بر خرد جمعي و نظام ارزيابي مبتني بر خرد جمعي شبکه، ضمن تبادل آراء و ارزيابي ميزان ريسک و سود هر يک از فرصت‌ها، به رتبه‌بندي و اولويت‌گذاري آن‌ها مي‌پردازند كه در نهايت با انتخاب خوش آتيه ترين و مطمئن ترين فرصت‌هاي معرفي شده، نسبت به تامين مالي آن مشاركت مي‌كنند و اين چرخه رتبه بندي و مشاركت تا زماني تکرار مي‌شود كه طرح‌هاي منتخب به هدف تامين بودجه كامل رسيده و از فهرست فرصت‌هاي سرمايه‌گذاري خارج شود. علاوه بر دو عامل ذكر شده در طرفين اين تعامل، بازيگر سومي هم نقش «سازمان تامين مالي جمعي»[6] را بازي مي‌كند. اين بازيگر در واقع همان بستر (پلتفرم يا درگاه واسط)مشاركتي است كه از مجموعه سيستم‌ها، زير سيستم‌ها و فرآيندهاي گردش اطلاعات و گردش كار تشکيل شده است.

در فضاي تامين مالي جمعي، فضاي مشاركت براي عموم مردم به نحوي فراهم شده تا آنها از وضعيت معمول و سنتي خوي به عنوان يک مصرف كننده صرف فراتر رفته و با مشاركت در تامين سرمايه، ولو به مقدار اندک و همچنين پذيرش موفقيت يا عدم موفقيت سرمايه گذاري، در راستاي توليد و ترويج خدمت يا محصولي كه خرد جمعي آن را تاييد كرده است، نقشي اثربخش ايفا كنند. در اين روش تامين مالي همچنين از مشتريان احتمالي براي تأمین سرمايه مورد نیاز براي تولید اولیه استفاده مي‌شود. با به‌کارگیري اين مدل، سازمان، اين برتري و نفع را خواهد برد که همزمان با جذب سرمايه و پیش از تولید، گروهي از مشتريان احتمالي خود را خواهد شناخت. افزون بر اين، عمل تامين مالي جمعي موجب ايجاد سر و صداي تبلیغاتي حول محصول مورد نظر مي‌شود و اين به نوبه خود هزينه‌هاي بازاريابي را کاهش خواهد داد (هاو، 2009).

از سوي ديگر تامين مالي جمعي، ابزار جايگزين و با ارزشي براي تامين مالي شركت‌هاي خرد، كوچک و متوسط است که نتيجه آن توسعه ايده‌هاي مقبول مي‌باشد. بديهي است دست‌آورد حاصل از پياده‌سازي ايده‌هاي مقبول جامعه، افزايش تعداد شركت‌هاي موفق و با رشد بالا خواهد بود. در فرآيند بررسي و مقايسه ايده‌هاي مختلف، شركت‌ها و تيم مديريت، از طريق يک كاسه كردن داده‌هاي متقاضيان بر روي يک بستر (درگاه) تسريع مي‌شود. در مقابل به کمک درگاه، مشاركت‌کنندگان دسترسي به تنوعي از داده‌هاي با اهميت دارند. دسترسي آزاد همگاني به اين داده‌ها ، نه تنها تصميم گيري را ساده مي‌كند، بلکه ارزيابي و قضاوت مشاركت‌كننده براي انتخاب و ترجيح برخي پروژه‌ها نسبت به ساير پروژه‌ها را تسهيل مي‌كند.

ويژگي ديگر اين نوع تامين مالي شفافيت است. داده‌هاي باز و تصميم گيري اجتماعي، شفافيت را افزايش مي‌دهد (پورحسين، باقري، 1392). كاربران درگاه‌هاي تامين مالي جمعي همانند شبکه‌هاي اجتماعي به سرعت تقاضاهاي شيادانه را افشاء كرده و متقاضيان وجوه را ناچار به وفاي عهد مي‌كنند. مطابق با تحقيقي كه توسط دانشگاه پنسيلوانيا جهت ارائه به كنگره آن كشور صورت گرفته است، كمتر از 2.3 % وجوهي كه از طريق تامين مالي جمعي دريافت شده، به دست كساني رسيده كه به تعهدات خود عمل نکرده اند. البته نمي‌توان منکر وجود خطر بالقوه شيادي در اين فعاليت شد، ومواردي از آن‌ها نيز در رسانه‌ها منتشر شده است. شايد يکي از قويترين منافع تامين مالي جمعي، ايجاد فرصت دسترسي تمامي كارآفرينان به منابع مالي باشد که در آن ها نيازي به وثيقه نيست؛ ضرورتي به داشتن سرمايه اوليه وجود ندارد و لازم نيست الزاماً كسب و كار اوليه و يا راه اندازي شده‌اي وجود داشته باشد.

مشاركت مالي جمعي نه تنها ايجاد كسب و كارهاي جديد را تسهيل مي‌كند بلکه سرمايه اجتماعي را نيز ارتقاء مي‌دهد. در اين شيوه، اجتماعاتي تشهکيل مي‌شود كه با استفاده از خرد جمعي تصميم‌گيري كرده، يکديگر را در پذيرش ريسک تشويق كرده و آن را در ميان خود تقسيم مي‌كنند. از سوي ديگر، اعتماد انبوه مردم به كارآفرين، مسئوليت‌پذيري او را افزايش مي‌دهد. علاوه بر آن، در اين روش مردم اجازه پيدا مي‌كنند كه آزادانه در خصوص محل و چگونگي استفاده از وجوه مازاد خود (پس‌انداز) تصميم‌گير نمايند؛ كاري كه در نظام بانکي و ساير موسسات مالي امکان يذير نيست. در اين مدل، پول مردم مستقيماً به چرخه توليد كالا و خدمت وارد مي‌شود و اين امر رونق بيشتر كسب و كار و كارآفريني در جامعه و توسعه اقتصادي و اجتماعي را به دنبال خواهد داشت.

3.    جايگاه تامين مالي جمعي مبتني بر امور خيرخواهانه

چهار مدل براي تأمین مالی جمعی ارائه گردیده است:

• تأمین مالی جمعی مبتنی بر پاداش[7]: در این مدل، هدف کمک به یک کسب و کار می‌باشد و کارآفرینان خدمت یا محصولشان را پیش‌فروش می‌کنند تا یک کسب و کار را بدون استقراض یا انتشار سهام راه اندازي نمایند. با موفقیت سایت ArtistShare تعدادي زیادي از اینگونه سایت‌هاي تأمین مالی جمعی مبتنی بر پاداش به ظهور رسیدند. از مشهورترین و با سابقه ترین آنها می‌توان از Indiegogo  در سال 2008 و Kickstarter  در سال 2009 نام برد. این سایت ها میزبان موضوعات هنري، موضوعات اجتماعی و کارافرینان و کسب و کارهاي کوچک (در زمینه محصولات غذایی، ورزش، بازي و سرگرمی، صنعت نشر و تکنولوژي) می‌باشند.
• تأمین مالی جمعی مبتنی بر بدهی[8]: تأمین مالی جمعی مبتنی بر بدهی به عنوان یک ابزار سرمایه‌گذاري در سال 2005 در انگلستان و یک سال بعد در آمریکا مطرح شد این شیوه به افراد اجازه می‌دهد در صورت پذیرفته شدن توسط یک درگاه، تقاضاي وام‌هاي بدون پشتوانه (وام‌هاي با ریسک بالا) نموده و وجوه را از اجتماع تأمین نموده و آن را به‌علاوه نرخ بهره ثابت آن باز پرداخت نمایند. درگاه‌ها معمولاً درصدي از وام را از قرض‌گیرنده و کارمزدي هم از سرمایه‌گذاران دریافت می‌نمایند. این نوع تأمین مالی امروزه با اصطلاح peer-to-peerيا P2P  شناخته می‌شود و نوعی وام است که با نرخی بالاتر از نرخ رایج به افرادي که واجد شرایط دریافت وام با نرخ رایج نیستند پیشنهاد می‌شود. به عنوان مثال از اکتبر 2013 تاکنون سایتcom به تنهایی به 200 هزار مورد با مجموع 2.7 میلیارد دلار و با میانگین 13490 دلار براي هر مورد خدمت ارائه نموده است. نرخ نکول وام‌هاي کارسازي شده توسط این سایت 1.5 درصد براي قرض گیرندگان با کمترین درجه ریسک و ده درصد براي مشتریان با بالاترین درجه ریسک بوده است.
• تأمین مالی جمعي مبتنی بر مشارکت در سرمایه‌[9]: در اين روش افراد سهامدار کسب وکاري مي‌شوند که در تأمین مالی آن نقش دارند. تعداد زيادي شرکت به طور آنلاین در سایت‌هاي همچونcom به دنبال افزایش سرمایه‌گذاري در کسب و کار خود می‌باشند در این شیوه شرکت‌ها منابع مورد نیاز خود را به صورت اوراق سرمایه اي منتشر می‌کنند. MicroVentures یکی از این موفق‌ترین این نمونه پایگاه‌ها است که از سال 2011 شروع به فعالیت نموده و در حوزه تکنولوژي اقدام می‌کند. همچنین پایگاه CircleUp  که در سال 2012 شروع به کار نموده است و در حوزه خرده‌فروشی کار می‌کند نیز از موفق‌ترین این پایگاه‌ها می‌باشد. ووربراک[10] (2011) اين روش را جانشين خلف صنعت سرمايه‌گذاري خطرپذير مي‌داند. البته سرمايه‌گذاران اين طرح‌ها (مشارکت‌کنندگان) عمدتاً سرمايه گذاران حرفه‌اي هستند و سرمايه‌گذاران غير حرفه‌اي در اين بازار جايي ندارند.
• تأمین مالی جمعی مبتنی بر خیرخواهي[11]: اين روش اغلب براي پروژه‌هاي غيرانتفاعي يا بشردوستانه كاربرد دارد و مشاركت‌كنندگان هيچ‌گونه انتظاري در قبال منابع مالي ارائه شده ندارند. فرد اهداکننده از عمل خود احساس رضایتمندی و شادی کسب میکند زیرا به صحت آن باور قلبی داشته و برنامه‌ای که از آن پشتيبانی کرده را دارای منفعت اجتماعی می‌داند. اين مدل معمولاً براي تامين مالي نهادهاي مدني و خيريه‌ها و جهت تامين منابع براي کمک به فقرا و نيازمندان و يا امور عام المنفعه استفاده مي‌شود.

 

 

 

 

 

 

 

جدول –  انواع روش‌های تأمین مالی جمعی

رديف	روش	فرم مشارکت	فرم بازگشت سرمایه	انگیزه‌های مشارکت
1	مبتنی بر امور خیرخواهي	اعانه	بازگشت ندارد/ مزایای نامشهود	انگیزه‌های اجتماعی کمک به همنوع و شخصی
2	مبتنی بر پاداش	اعانه/پیش خرید	جایزه/مزایای نامشهود	ترکیبی از محرک‌های شخصی، اجتماعی و دریافت جایزه
3	مبتنی بر بدهی	وام/قرض	بازپرداخت وام به‌همراه بهره /بدون بهره	ترکیبی از محرک‌های شخصی، اجتماعی و دریافت جایزه به‌همراه بهره
4	مشارکت در سرمايه‌	سهامداری	بازگشت سرمایه در صورت عملکرد مناسب کسب و کار کارآفرینی/جایزه/مزایای نامشهود	ترکیبی از محرک‌های شخصی، اجتماعی و مالی

 

بر اساس مطالعات صورت گرفته و تحقیقات موجود، تأمین مالی جمعی مبتني برمشارکت در سرمايه‌ و مبتني بر بدهي برای پروژه‌های فناورانه، بازی‌های کامپیوتری، سینمایی،  موسیقی و یا نشر مناسب می‌باشد. از سوی دیگر مدل‌های تأمین مالی مبتني بر خيرخواهي (کمک و اعانه مالی) و پاداش، برای طرحهای کسب و کاری که کارآفرین صرفاً برای تجاری‌سازی ایدههای شخصی خود نیاز به منابع مالی نیاز دارد، مناسب می‌باشد. پروژه‌های محیط زیست، پروژه‌ةاي اجتماعي، پروژه‌های شخصی هنرمندان و … از این دست طرح‌ها می‌باشند.

بلفلام[12] و اشتاين‌باخر (2010) اذعان مي‌کنند که کمک‌هاي مالي يکي از شکل‌هاي مهم سرمايه‌گذاري جمعي است و نشان مي‌دهند که سازمان‌هاي غیرانتفاعي در سرمايه‌گذاري جمعي از سازمان‌هاي انتفاعي موفق‌تر بوده‌اند.

همانطور که در بالا گفته شد سرمايه‌گذاري جمعي چهار مدل متفاوت دارد. از يک طرف حداقل دو مورد از اين مدل‌ها کاملاً بر روي نفع مادي متمرکز است درحاليکه يک مدل بر اهداف نوع دوستانه و خیري تمرکز دارد. اين سؤال پیش ميآيد که چرا گروهي از مردم يک شکل و گروهي ديگر شکل ديگر را انتخاب ميکنند؟ چه چیزي محرک آنهاست و چه انگیزه‌هايي براي آن دارند؟ بر خلاف ماليه متعارف که انسان را يک موجود کاملا مادي حسابگر و دنبال کننده حداکثر سود فرض‌مي‌کند؛ در تامين مالي جمعي بر اين امر تاکيد دارد که همواره تصمیمات و رفتارهاي انسان براساس منطق خالص نیست. بلکه تصميمات اقتصادي انسانها براساس مشوقهايي است که بیشترين لذت و خوشي را به آنها بدهد (سوليوان و ميلر[13]). برخي از اوقات مردم انگیزه‌هاي خودخواهانه خود را رها کرده براساس منطق نوع‌دوستانه و ديگرخواهانه تصمیم ميگیرند. لذا سرمايه‌گذاران، طیف وسیعي را در بر مي‌گیرند که در يک سوي آن افرادي هستند که صرفاً با هدف منفعت مالي تصمیم به سرمايه‌گذاري مي‌گیرند و در سوي ديگر افرادي قرار دارند که بیشتر ديد نوع دوستانه دارند. افرادی که با نیت کسب پاداش در تامین مالی جمعی مشارکت می‌کنند ممکن است صاحب سهام کسب و کار شوند و در آینده و بعد از موفقیت آن پاداش خود را دریافت کنند و یا ممکن است به شکل قرض‌دهنده انتظار سود ثابتی را از کسب و کار جدید داشته باشند (البته بايد توجه داشت که با توجه به آموزه‌هاي اسلامي، دريافت بهره ثابت و از قبل تعيين شده در قرض، ربا تلقي شده و حرام است از اين رو در فضاي اسلامي استفاده از اين روش ممکن نيست مگر اين که قرض‌دهنده با نيت قرض الحسنه و بدون چشم‌داشت نسبت به سود وارد فعاليت تامين مالي شود که در اين صورت مي‌توان آن را نوعي تامينمالي مبتني بر خيرخواهي تلقي نمود). اما در تامین مالی جمعی مبتنی بر امور خیرخواهانه که موضوع مقاله حاضر است افراد بدون هیچ چشم داشتی به کسب و کارهای جدید کمک می‌کنند و با این ترتیب در ایجاد اشتغال و افزایش تولید در اقتصاد به ایفای نقش می‌پردازند.

4.    تجربه‌هاي جهاني در مورد تامين مالي جمعي خيرخواهانه

شاید بتوان ادعا کرد از قرنها پيش، بشر با ظرفيت تامين مالي جمعي و به طور خاص تامين مالي جمعي آشنا بوده و توانسته به طرق مختلف از سرمایه‌های خُرد مردمی در اشكال مختلف بهره‌مند شده و از آن‌ها براي امور خيریه، مصارف عمومی و عام‌المنفعه استفاده نمايد. مشارکت در ساخت مساجد، آب‌انبارها و …. از نمونه‌هايي است که معمولا با پيش‌قدمي يکي از خيرين ثروتمند و ارائه کمک‌هاي خرد توسط مردم عادي دنبال مي‌شده است.

در ادبيات غربي این روش تأمین مالی را به جاناتان سویفت[14] منتسب می‌کنند، وي در اواخر قرن هفدهم، یک صندوق اعطاي وام براي خانواده‌هاي کم‌درآمد ایرلندي پایه‌گذاري نمود و با اين کار یک مسیر تازه براي تأمین مالی بیست درصد از جامعه فراهم آورد. البته بايد توجه داشت که مفهوم تامين مالي جمعي کم‌تر از ده سال است که با مفهوم مدرن خود و در پيوند با اينترنت و شبکه‌هاي اجتماعي دنبال مي‌شود. به هر حال در سال 2013، بيش از 600 بستر[15] مربوط به مدل‌های مختلف تأمین مالی جمعی در سراسر جهان فعال بودند. در مجموع از طریق بسترها و مدل‌های موجود نزديک به 2 میلیارد دلار برای طرح‌های کارآفرینان منابع مالی جمع‌آوری گردید.[16] در سال‌هاي اخير بيشترين رشد را در فعاليت‌های مبتنی بر درگاه‌هاي تأمين مالی جمعی مبتنی ‌بر مشارکت در سرمایه مشاهده مي‌کنيم به‌گونه‌اي که در فاصله سال‌های 2007 تا 2011 شكل‌گيری این سامانه‌ها با 114 درصد رشد مواجه بوده است. همچنين تأمين مالی جمعی مبتنی بر اعطای پاداش ساليانه به طور متوسط 79 درصد افزایش در تعداد درگاه‌ها را شاهد بوده و تعداد درگاه‌ها فعال در زمينه وام‌دهی و کمک‌های خيرخواهانه به ترتيب 50 و 41 درصد رشد داشته است. همچنين تأمين مالی جمعی مبتنیبر کمکهای خيرخواهانه و اعطای پاداش در سال 2014 نسبت به سال 2013 از رشد 45 و 84 درصدی برخوردار بوده‌اند (www.crowdsourcing.org).

در حوزه‌هایی مانند کارآفرینی و فعاليت شرکت‌های تجاری، بيشتر درگاه‌ها با رویكرد کسب منافع مالی فعاليت داشته‌اند، اما به‌طور مثال در هنر و موسيقی بيشتر مشارکت‌های مردمی بدون کسب منافع مالی انجام شده است.حوزه‌های فعاليت درگاه‌هاي بدون منافع مالی (مبتنی‌بر کمک‌های خيرخواهانه و اعطای پاداش) در نمودار زير ارائه شده است. در درگاه‌هاي بدون منافع مالی، پروژه‌های مربوط به مسائل اجتماعي توانسته است سهم بسزایی از مشارکت‌های مردمی را به خود اختصاص دهد.

منبع: crowdfunding industry report, 2013

پس از ارائه گزارشي از جايگاه تامين مالي جمعي خيرخواهانه در جهان، در ادامه به وضعيت کلي اين روش در جهان پرداخته و عملکرد برخي درگاه‌ها و سايت‌هاي فعال در حوزه تامين مالي جمعي مبتني بر خيرخواهي را بررسي مي‌کنيم. لازم به ذکر است که سازمان‌هاي بزرگی با اهداف خیرخواهانه قبل از پیدایش پایگاه‌هاي تأمین مالی جمعی از طریق اینترنت و به صورت آنلاین اقدام به جمع آوري کمک می‌نمودند. اما از سال 2010 ظهور سایت‌هاي تأمین مالی جمعی به افراد و سازمان‌هاي خیلی کوچک و نوظهور نیز اجازه جمع آوري کمک به صورت آنلاین را اعطا نمود. سایت GoFoundMe.com  که از از سال 2010 آغاز به کار نموده است پیشگام این نمونه از سایت‌ها می‌باشد.

4.1.                     گوفاندمي[17]

گوفاندمي  در سال 2010 آغاز به کار نموده است و بزرگترين بستر (پلتفرم) تامين وجوه دنيا مي‌باشد که تاکنون بيش از 3 ميليارد دلار تامين مالي از طريق اين بستر انجام شده است. 25 ميليون مشارکت‌کننده در فعاليت‌هاي اين سايت حضور داشته اند. محل اصلي اين شرکت در سان‌ديگو در کاليفرنياي امريکا مي‌باشد. اين بستر تنها نهاد تامين مالي جمعي است که يک سايت تامين مالي جمعي مبتني بر انگيزه  نيست و اين سايت براي طرح ها هدف مقداري يا موعد انقضا تعيين نمي‌کند.

سازوکار اين سايت به اين صورت است که فردي که به دنبال تامين وجوه است در اين سايت موضوع مد نظر خود (مثلا کمک به درمان يک بيمار، کمک به حيوانات، تعمير يک محل مذهبي، کمک به تحقق ارزو يک فرد و يا …)  را مطرح نموده و آن را با خانواده يا دوستان خود به اشتراک مي‌گذارد و سپس افراد کمک‌کننده با مطالعه موضوع اقدام به کمک نموده و سايت اين کمک را به فرد منتقل مي‌کند.  موضوع تجميع وجوه مي‌تواند هزينه‌هاي پزشکي، هزينه‌هاي تحصيل، برنامه‌هاي داوطلبانه، ترويج ورزش جوانان، برگزاري مراسم يادبود براي درگذشتگان و حتي کمک به حيوانات باشد. حتي در يک مورد يکي از کاربران اين سايت براي تامين مالي 25 هزار دلاري شهريه دوره دکتري نيز اقدام کرده است.

در اين بستر از کمک‌کنندگان مبلغي دريافت نمي‌شود اما گوفایندمی ‌5‌ درصد از سرمایه جمع‌شده را به عنوان سهم برمی‌دارد. نحوه پرداخت هم می‌تواند به دلخواه ثبت‌کننده باشد که کارمزد آن از 2.9‌ درصد تا 3.5‌ درصد مي‌باشد.

از ديد بسياري از تحليل‌گران براي امور خيريه و طرح‌هاي شخصي، گوفایندمی بهترین گزینه جذب سرمایه است. زير در اين سايت افراد می‌توانند حتی برای پروژه‌های شخصی پشتیبان پیدا کنند. در اين سايت بيان شده که تامين مالي شونده مي‌تواند براي هر کاري که خرد جمعي آن را معقول و لازم بداند تامين وجوه کند؛ مهم نيست کمپين شما در مورد چه موضوعي باشد مهم اين است که از نظر مردم انجام آن کار مفيد تلقي شود و مردم حاضر باشند براي انجام آن پول صرف کنند.

4.2.                     ایندیگوگو

ایندیگوگو [18] که از سال 2008 فعاليتش را آغاز کرده، هم در حوزه انتفاعي و هم در حوزه خيريه عمل مي‌کند. این شرکت از همه دنيا ایجاد پروژه جدید را میپذیرد. در این سایت حتی اگر یک درصد مبلغ مورد نياز برای پروژه تأمين شود، سایت پول را به صاحب پروژه می‌دهد. البته سایت از هر مبلغی که برای پروژه‌ها پرداخت می‌گردد 9 درصد را به عنوان کارمزد اخذ مي‌کند و باقيمانده را فوراً به حساب صاحب پروژه واریز می‌کند. در صورتی که پروژه به مبلغ مورد انتظار اعلام شده برسد 5 درصد به پروژه برگردانده مي‌شود و 4 درصد باقيمانده به عنوان کارمزد در اختيار سایت قرار مي‌گيرد.

این سایت، هيچ اصراری بر پروژه بودن و محصول خاص داشتن  ندارد. حتی لفظ پروژه نيز در اين سايت به‌کار نمیبرد و همه طرح‌ها «کمپين» ناميده مي‌شود. در این سایت، تعریف کمپين در سه گروه زیر امكانپذیر است:

كارآفرینانه:  فرد می‌تواند برای راه‌اندازی یک کسب‌وکار، پول جمع کند و در ازای راه‌اندازی کسبوکار خود به افراد پاداش دهد. زیرمجموعه‌های این بخش عبارت است از: غذا، کسب و کارهای کوچک، ورزش و فناوری.

خلاقانه: پروژه‌هایی که برای ساخت یک محصول مشخص پروژهای تعریف می‌کند و در ازای دریافت پول به سرمایه‌گذاران پاداش می‌دهد. زیرمجموعه‌های این بخش به این ترتيب است: هنر، کميک، طراحی، مد، فيلم، بازی، موسيقی، عكاسی، تئاتر، ميان‌رسانه‌ای، نوشتن و ویدئو وب.

غيرانتفاعي: این کمپين مخصوص سازمانهای غيرانتفاعی است. افرادی که در این کمپين، پولی پرداخت می‌کنند به همان ميزان از مالياتشان کسر خواهد شد. کمپين غيرانتفاعی گاهی هيچ پاداشی ندارد و صرفاً در آن، معافيت مالياتی موضوعيت دارد.

هر فردی از هرجای دنيا میتواند در این سایت یک کمپين ایجاد کند بجز ساکنان کشورهایی که در ليست تحریمهای آمریكا قرار دارند.  ادعای سایت مذکور در نقطه تمایزش نسبت به دیگر رقبایش آن است که برای پروژهها دپارتمانی جهت مشاوره دایر کرده است که راهكارهای خوبی پيش پای صاحبان پروژهها میگذارد.

4.3.                     كيوا

از سال 2005، مجموعه‌ای تحت نام Kiva شكل گرفته که با استفاده از بستر اینترنت[19]، به جمع‌آوری سرمایه‌های مردم (در ابتدا فقط مردم آمریكا و سپس مردم سراسر دنيا) و ارائه وام‌های کوچک به مردم کشورهای در حال توسعه می‌پردازد. این سایت، برای برقراری ارتباط کسب وکارهای کوچک در کشورهای درحال توسعه با وام‌دهندگانی در کشورهای توسعه يافته که تفكری نيكوکارانه دارند، شكل گرفته است.

قرضد‌هندگان، از طریق این وب‌سایت می‌توانند مستقيماً با فرد درخواست‌کننده در کشور درحال توسعه ارتباط برقرار کرده و با اعطای تسهيلات خرد (بين 100 تا 1000 دلار) به رفع نيازهای وی،کمک کنند. این تسهيلات می‌تواند افراد را قادر سازد تا بتوانند کسب وکار خود را شروع کرده و خانواده خود را از فقر خارج سازند. برای مثال تسهيلاتی به این افراد اعطا می‌شود تا اقدام به خرید یک گاو، موتورسيكلت، یک اجاق‌گاز و … نماید. در واقع کيوا بستری برای برقراری ارتباط بين جامعه قرض‌دهندگان و قرض‌گيرندگان است. قرض‌دهندگان می‌توانند به مشخصات کامل گيرنده تسهيلات، دسترسی داشته و همچنين با مشاهده گزارش‌های مصور، روند پيشرفت فعاليت مربوطه را دنبال کنند.

فرآیند اعطای وام در این سایت، به اين گونه است که کاربران پس از آشنایی با ده‌ها کمپينی که در سایت، برای اهداف مختلف (مانند شروع یا توسعه یک کسب وکار، ادامه تحصيل، کمک به محيط زیست و …) راه‌اندازی شده است، می‌توانند یک یا چند کمپين را برای کمک مالی انتخاب کنند و مبالغ کمک مالی خود را به کمپين مورد نظر پرداخت نمايند. این کمک‌های مالی به صورت وام، اعطا می شود. قرضگيرندگان (صاحبان کمپين) مي‌بايست در سررسيدهای مشخص، مبالغ دریافت شده را به قرض‌دهندگان بازگردانند. کاربران، پس از دریافت پول‌های خود در سررسيدهای مشخص، می‌توانند آن‌ها را به کمپين‌های دیگر کمک کرده و به دفعات دلخواه، این فرآیند را تكرار کنند.

کيوا در سال‌های ابتدایی شروع به کارش 20 ميليون دلار سرمایه تجميع نمود که به تأمين مالي 225 هزار کسب وکار کوچک در 11 کشور کمک کرد. در حال حاضر از طریق این سامانه به مردم 84 کشور دنيا تسهيلات خرد مالی اعطا می‌شود. نكته جالب توجه اینكه، از ابتدای شروع فعاليت این سایت، تاکنون نرخ بازپرداخت این وام‌ها 98.3درصد می‌باشد، یعنی کمتر از 1.7 درصد از وام‌گيرندگان، به تعهدات خود عمل نكرده‌اند.

4.4.                     هوپ‌موب

هوپ‌موب[20] يک سايت تامين مالي جمعي غير انتفاعي است که وجوه را براي کمک‌هاي مستقيم به افراد مستحق تجميع مي‌کند. اين موسسه در سال 2012 راه اندازي شده است و افراد نيازمند با توجه به نوع نيازشان در اين سايت درخواست کمک مي‌کنند و درخواست آن‌ها پس از بررسي (شامل پرسش از افراد معرف، مصاحبه، تحقيقات در رسانه‌هاي اجتماعي) و تاييد اعمال مي‌شود. وجوه براي طرح‌هاي تاييد شده‌اي که دلايل و توجيهات منطقي و اقناع کننده داشته باشد تجميع مي‌شود و منابع تجميع شده صرف خريد کالاي مورد نياز يا ارائه خدمات درماني يا …. مي‌شود. تا اواسط سال 2013 در اين سايت، 100 کمپين راه‌اندازي شده بود که گستره آن از 4 هزار دلار براي درمان يک فرد تا 100 هزار دلار براي قربانيان طوفان سندي را در بر مي‌گرفت.[21]

يکي از اقدامات صورت گرفته در اين سايت آن است که هيات مشورتي هوپ‌موب[22] چهار کمپين را انتخاب کرده تا چرخه تامين مالي را براي آن‌ها کامل کند. اين پروژه ها از محل خيران ماهانه تامين مالي مي‌شود. افراد خير مي‌توانند به يک کمپين خاص کمک کنند يا فقط براي يک بار يک کمک مشخص را به هوپ‌موب تخصيص دهند؛ اما هوپ‌موب آن‌ها را تشويق به تبديل شدن به اعضاي ماهانه مي‌کند تا رسماً به اين نهاد بپيوندند. اگر فردي عضو هوپ‌موب شود بايد حداقل 10 دلار در ماه براي پروژه‌هاي توصيه شده توسط هيات مشورتي تخصيص دهد.

4.5.                     پيگي‌بکر

پيگي‌بکر[23] يک وب‌سايت تامين مالي جمعي در آمريکا است که براي تامين مخارج آموزشي دانش آموزان و گروه‌هاي فعال جوانان فعاليت مي‌کند. اين موسسه در سال 2012 تاسيس شد و در سال اول نسخه آزمايشي آن فعال بود و از آوريل 2013 نسخه اصلي آن با بيش از 1500 طرح و 250 هزار دلار تامين مالي براي کودکان راه اندازي شد. مخاطبان اصلي سايت سازمان‌هاي جوانان و گروه‌هاي فعال جوان هستند. دانش‌اموزاني که کمتر از 13 سال سن دارند بايد تحت نظر والدين خود طرح خود را ارائه نمايند. اين سايت براي هر فرآيند تامين مالي خيرخواهانه، 5 درصد به علاوه 30 سنت به عنوان کارمزد دريافت مي‌کند. اين موسسه را به عنوان Kickstarter for students معرفي مي‌کنند. از نمونه تامين مالي‌هاي انجام شده در اين سايت مي‌توان به تايمن 45 هزار دلار براي خريد يک قايق روئينگ 8 نفره براي يک گروه ورزشکار و يا 14 هزار دلار براي حمايت از دانشجويان دانشگاه برکلي نام برد.

استفاده از اين روش‌ در کشورهاي اسلامي نيز رواح نسبي يافته است. به عنوان مثال در سال2013 ، يک معلم روستايي مالزيايي به نام ليو ست لي[24]موفق شد با استفاده از خدمات سايت تامين مالي جمعي pitchIN در مالزي، معادل 1172 دلار از سراسر جهان جهت خريد 712 كتاب براي دانش‌آموزان خود دريافت كند. در حال حاضر بسياري از كشورهاي مسلمان داراي چنين درگاهايي هستند. علاوه بر درگاهاي كشورهاي مسلمان، در برخي از كشورهاي غربي نيز درگاهايي در تلاش براي جذب وجوه مسلمانان، با ادعاي انجام فعاليت‌هاي شرعي فعاليت مي‌کنند. از نمونه اين درگاه‌‌ها مي توان به pitchIN و Mystartr در مالزي و burslde و wujudkan در اندونزي، shekra  در مصر، biayda و fonlabeni در ترکيه و eureeca و goodgate در امارات متحده عربي اشاره نمود.

5.    تجربه تامين مالي جمعي خيرخواهانه در ايران

در کشور ما نيز تأمين مالی جمعی تاریخچه طولانی دارد. نمونه‌هاي سنتي مثل  مراسم گلریزان، صندوق‌های قرض‌الحسنه، برخي تعاونی‌ها و … اشاره کرد. در حال حاضر نه تنها شيوه‌های سنتی تأمين مالی جمعی در کشور ما پابرجاست، بلكه امروزه از طریق تكنولوژیهای جدید مانند درگاه‌هاي اینترنتی و تلفن‌های همراه، روش‌های جدیدی در تأمين مالی جمعی نظير بازسازی مكان‌های مقدس (مشابه طرحي که با کمک ستاد بازسازي عتبات عاليات و همراه اول انجام مي‌شود)، جمع‌آوری مبالغ هزینه‌های بيماران تنگدست و… از طریق کمک‌های مردمی ایجاد شده است که نشاندهنده وجود فرهنگ تأمين مالی جمعی در کشور می‌باشد. در فرهنگ ايرانزمین از ديرباز گروه‌هاي متفاوت از مردم با انگیزه‌هاي يکسان براي رويدادها و برنامه‌هاي مشخص اقدام به گردآوري پول مي‌کرده‌اند. براي مثال ميتوان به تجميع پول يا اجناس براي تهیه جهیزيه براي دختران در شرف ازدواج خانواده‌هاي فقیر، تجميع پول براي ساخت يا مرمت بناهاي عامالمنفعه مانند مساجد، حمام‌ها، درمانگاه‌ها، مدارس و ..اشاره نمود. همچنین در طي سال‌هاي اخیر اين روش به‌صورت نظام‌مند در برخي امور اجرا مي‌شود؛ از جمله همايش‌هاي سالانه خیرين مدرسه‌ساز و آزادسازي زندانیان جرائم غیرعمد (عباسي، 1392).

براي اجراي تامين مالي جمعي به شيوه نوين و برخط، هنوز مسير طولاني مي بايست طي شود. در سال جاري سامانه‌ی تامین مالی جمعی در صندوق ضمانت سرمایه‌گذاری تعاون فعال شده است و کارآفرینان می‌توانند جهت تامین مالی به صندوق ضمانت مراجعه نموده تا با ایجاد زمینه تامین مالی جمعی به عنوان رابط میان تامین کنندگان و کارآفرینان باشد. ارزیابی طرح ها در این صندوق انجام شده و در صورت تائید به شرکت‌های اجراکننده معرفی می‌شوند. در نهایت جمع آوری وجوه در حساب صندوق بوده و بر اساس پیشرفت طرح به صورت مرحله‌ای پرداخت صورت می‌گیرد. در انتها پس از بررسی صحت معامله اصل و سود حاصل به تامین‌کنندگان مالی پرداخت گردیده و اگر زیانی متوجه پروژه گردد، کارشناسان صندوق ارزیابی خسارت نموده، برابر قرارداد فی ما بین صندوق و کارآفرین و به واسطه وثایق و تضمینات اخذ شده، اصل سرمایه به مردم بازگردانده می‌شود. با توجه به اين کا فعاليت اين صندوق در امور خيريه نيست در اين جا از آن چشم پوشي مي‌کنيم.

اما برخي از شركت‌هاي خصوصي و تشکل‌هاي مدني اقداماتي در حوزه تامين مالي جمعي خيرخواهانه انجام داده‌اند که در ادامه به دو مورد از آن ها مي‌پردازيم[25]:

5.1.                     موسسه خیریه همت

انجمن خیریه همت جوانان از سال 1390 با هدف نهادینه سازی فرهنگ دینی – انسانی خیریه و اشاعه این فرهنگ، تاسیس شده است و داراي دو اولویت تهیه جهیزیه و کمک‌های درمانی برای خانواده‌های نیازمند مي‌باشدو البته اگه کار خیر دیگری هم پیش آمد، با تصميم هيات امنا در مورد انجام آن اقدام مي‌شود. در اين خيريه، طرحي از جانب مديران خيره پيشنهاد مي‌شود و سپس مخاطبان سايت به هر ميزان که تمايل داشته باشند مبلغي را براي طرح و برنامه پيشنهادي لحاظ مي‌کنند پس از اين که واريز مبلغ به اندازه کافي صورت پذيرفت، در سايت عبارت «پرونده بسته شد» در مقابل آن درج مي‌شود. البته مبالغ مازاد واريزي به ساير طرح‌ها اختصاص داده مي‌شود. وجوه تجميع شده توسط موسسه و با نظرات موسسه براي طرح مزبور هزينه مي‌شود. مثلاً مديريت سايت ممکن است طرح خريد يک عدد يخچال به ارزش 13 ميليون ريال براي يک خانواده بي‌سرپرست را فراخوان دهد؛ افراد مي‌توانند با شرکت در اين فراخون به مبلغ دلخواه وجهي را پرداخت نمايند. اين وجوه پس از تجميع صرف خريد يخچال و اهداي آن به خانواده مزبور مي‌شود. ویژگی بارز این خیریه، که فعاليت‌هاي تامين مالي آن را به تامين مالي جمعي شبيه مي‌کند؛ مجازی بودن آن است.

5.2.                     دونِیت

دونِیت یک بستر (پلتفرم) تامين مالي خرد ایرانی است که در حال حاضر بر روی تامین سرمایه پروژه‌هایی که تاثیرات اجتماعی دارند، تمرکز کرده است.وب سایت دونیت در مالکیت شرکت فرآیندهای طرح و ایده بی‌بهانه پردیس است و صندوق سرمایه‌گذاری سرآوا و صندوق توسعه فناوری‌های نوین بنیاد علمی و فناوری ریاست جمهوری از سهام‌داران آن می‌باشند. پروژه‌ها از دید دونیت تعریف مشخصی دارند: جمع‌آوری «مبلغی مشخص» در «مدت زمان مشخص» برای «هدف مشخص». برای مثال موارد زیر می‌‌توانند در قالب پروژه تعریف شوند: تأمین مبلغ 10 میلیون تومان طی مدت یک ماه برای بازسازی مدرسه آسیب‌دیده در يک روستای زلزله‌زده؛ تأمین مبلغ 50 میلیون تومان طی مدت 3 ماه برای ساخت نمونه اولیه کاتالیزور کاهش‌دهنده آلودگی هوا. لازم به ذکر است که دونیت پروژه‌هایی که صرفاً بر روی زندگی یک فرد و یا یک خانواده تأثیر می‌گذارند، را نمي‌پذيرد.

در حال حاضر، دونیت تنها پروژه‌هایی را می‌پذیرد که به نوعی تأثیر اجتماعی داشته باشند. منظور از تأثیر اجتماعی این است که اجرای پروژه، باعث بهتر شدن شرایط کشور یا یک منطقه مشخص شود. پروژه‌های دونیت از سازمان‌های خیریه‌ی رسمی، سازمان‌های مردم نهاد (NGO یا سمن‌ها)، ارگان‌های دولتی و فعالان اجتماعی دریافت می‌شوند. لازم به ذکر است که همه افراد می‌توانند در دونیت پروژه تعریف کنند؛ اما پروژه‌هایی که توسط اشخاص حقیقی (فعالان اجتماعی) ایجاد می‌شود، برای شروع به جذب سرمایه، می‌بایست از مرحله داوری عمومي^[26] بگذرند. هر پروژه‌ای که توسط افراد حقیقی ساخته می‌شود، می‌بایست قبل از شروع به جذب سرمایه، به میزان مشخصی، رأی مثبت از کاربران عضو دونیت دریافت کند.

دونیت از دریافت کارمزد از مبالغ تأمین شده برای پروژه‌ها و پروفایل‌ها به عنوان روش درآمدزایی استفاده می‌کند. به طور میانگین، 7 درصد از مبالغ جمع‌آوری شده برای پروژه‌ها و پروفایل‌ها به عنوان کارمزد دریافت می‌شود. در حال حاضر، همه پروژه‌ها در دونیت از اصل همه یا هیچ^[27] پیروی می‌کنند. این بدین معناست که در صورتی که پروژه، در مدت زمان در نظر گرفته شده بتواند 100 درصد و یا بیشتر از مبلغ هدف را جمع‌آوری کند، پروژه موفق تلقی شده و مبلغ تأمین شده پس از کسر کارمزد، به حساب متولی پروژه واریز می‌شود.
اما پروژه‌هایی که نتوانند موفق شوند (در مدت تعیین شده نتوانند 100% مبلغ هدف را تأمین کنند) پروژه شکست خورده تلقی شده و کلیه مبالغ پرداختی حامیان، به حساب آنها در وب‌سایت دونیت بازگشت داده می‌شود. حامیان نیز می‌توانند مبلغ بازگشت داده شده را به پروژه دیگری اختصاص داده و یا برای آن درخواست واریز به حساب بانکی ارسال کنند تا مبلغ به حساب بانکی ایشان بازگشت داده شود.

در پايان ذکر اين نکته لازم است که برخي از طرح‌هاي اجرا شده در کميته امداد نيز شبيه تامين مالي جمعي است از جمله طرح حمايت از کودکان يتيم که البته در اين طرح هر فرد متکفل امور و هزينه‌هاي يک يا چند يتيم مي‌شود. هر چند اين طرح در تعاريف تامين مالي جمعي نمي‌گنجد اما به نوعي هدايت کمک‌هاي خرد مردم به سمت يک طرح کوچک و محدود مي‌باشد.

6.    ظرفيت استفاده از تامين مالي جمعي خيرخواهانه در کارآفريني

با توجه به بررسي‌هاي انجام شده به نظر مي‌رسد که علي رغم وجود زمينه‌هاي فرهنگي و ديني لازم، ظرفيت‌هاي تامين مالي جمعي براي امور خير در ايران مورد استفاده قرار نگرفته است. سازوکارهاي مدرن تامين مالي جمعي، به دليل اتکا بر خرد جمعي و تاثيرپذيري از شبکه تعاملات اجتماعي افراد مي‌تواند محمل خوبي براي هدفمند کردن کمک‌هاي مردم براي محروميت زدايي باشد. البته در کشور ما صندوق‌های قرض الحسنه متعددي وجود دارند که متولی تجمیع منابع خرد قرض الحسنه در کشور هستند اما نهادهاي متولی تجمیع منابع خیر تبرعی در قالب تامين مالي جمعي چندان فعال نشده‌اند. نهادهای سنتی موجود مانند کمیته امداد نیز غالباً در راستای کمک به فقرا و محرومان فعالیت می‌کند. بنابراین مي‌توان انتظار داشت که چنانچه با استفاده از ظرفیت تامین مالی جمعی خیرخواهانه امکان جمع‌آوری منابع و تخصیص آن به ایده‌های نوآورانه و کسب و کارهای جدید فراهم شود با استقبال خوبی از سوی خیرین و نیکوکاران مواجه خواهد شد.

با توجه به اینکه در فرهنگ اسلامی تعریف فعالیت‌های خیر بسیار موسع است و کمک به اشتغال جوانان، راه اندازی کسب و کارهای نوآورانه و افزایش تولید و اعتلای اقتصاد کشور را نیز می‌توان مصادیقی از امور خیرخواهانه محسوب کرد، به نظر می‌رسد استفاده از ظرفیت تامین مالی جمعی مکانیزم بسیار خوبی برای هدایت منابع افراد به این نوع فعالیت‌ها باشد. یکی از مهمترین نکاتی که باید بدان اشاره کرد این است که معمولا حجم منابع مالی که افراد حاضر هستند به امور خير تخصيص دهند به دليل محدوديت‌هاي مالي يا …. محدود و اندک مي‌باشد لذا تک تک اين کمک ها براي ايجاد يک شغل کفايت نمي‌کند اما با تجميع اين منابع از طريق روش هاي تامين مالي جمعي امکان ايجاد شغل فراهم مي‌شود.

نکته حائز اهميت در تامين مالي کارآفريني و ايجاد اشتغال اين است که در بسياري از پروژه ها نيازي به منابع خيريه براي تامين مالي فعاليت ها نيست و از روش هاي ديگر تامين مالي مانند مشارکت و حتي قرض امکان راه اندازي کسب و کار وجود دارد. در اين نوع پروژه ها استفاده از تامين مالي جمعي خيرخواهانه با شکست مواجه خواهد شد و حتي مي تواند در تشويق افراد به انجام امور خير نتايج معکوس داشته باشد. يقينا اين سوال در ميان خيرين ايجاد خواهد شد که اگر اين کارآفريني قرار است بعدا به سودآوري ختم شود، چرا بايد با منابع خيريه اين کار انجام شود. ممکن است خيرين دليل اين نوع تامين مالي را عدم علاقه کارآفرين براي تقسيم عوايد بعدي پروژه با تامين مالي کنندگان نسبت دهند. بنابراين براي حسن استفاده از نيت افراد خير و جلب اعتماد آن ها در مشارکت با پروژه هاي تامين مالي جمعي خيرخواهانه، بايد آن‌ها را متقاعد ساخت که پروژه‌هايي انتخاب شده اند که داراي شرايط خاصي هستند و نيت خير اين افراد در مسير صحيح هدايت شده است.

بدين ترتيب به نظر مي‌رسد پروژه‌هايي که امکان استفاده از ظرفيت تامين مالي جمعي خيرخواهانه براي تامين مالي آن‌ها وجود دارد عبارتند از:

• پروژه‌هاي کارآفريني عام المنفعه: به نظر مي‌رسد افراد خير حاضر باشند براي پروژه‌هايي که عايدي در اجراي آن‌ها متصور نيست و فوايد آن به عموم مردم برمي‌گردد منابع خيريه خود را مصرف کنند تا در ثواب ناشي از کمک به عموم مردم سهيم شوند. به عنوان مثال تامين مالي براي ايجاد يک گروه که قرار است به نظافت جنگل يا کوهستان بپردازد به راحتي مي‌تواند از طريق تامين مالي جمعي خيرخواهانه انجام شود زيرا اولا نفع فردي براي آن متصور نيست و ثانيا همه افرادي که خودشان فرصت انجام اين کار را ندارند مايل هستند با خرج مقدار کمي از منابع در ثواب اين کار سهيم شوند. از ديگر مثال‌هايي که پيرامون اين نوع پروژه‌ها مي‌توان ذکر کرد ايجاد زيرساخت و پروژه‌هاي عام المنفعه مانند جاده، پل و مدرسه براي مناطق محروم است. منافع اين پروژه ها به افراد محروم منطقه مي‌رسد و افرادي که در تامين مالي آن سهيم هستند در ثواب آن شريک مي‌شوند.
• پروژه‌هاي کارآفريني که منفعت آتي آن به امور خير اختصاص يابد: از ديگر انواع فعاليت‌هاي کارآفريني که امکان تامين مالي از طريق تامين مالي جمعي خيرخواهانه را دارد پروژه‌هايي است که مجري آن اعلام مي‌کند عوايد آتي اين پروژه قرار است در يک فعاليت خيرخواهانه مصرف شود. به عنوان مثال اگر فردي پيشنهاد دهد که مي‌خواهد کارگاه خياطي احداث کند و پس از شروع بکار کارگاه همه سود آن صرف مخارج ايتام خواهد شد، به طور قطعي راه اندازي اين کارگاه در صورت موفقيت داراي منفعت است و اگر قرار باشد منفعت اين کارگاه تماما عايد صاحب آن شود شايد انگيزه کافي براي مشارکت افراد نيکوکار در تامين مالي آن وجود نداشته باشد اما زماني که تامين مالي کنندگان مي‌دانند منافع آتي پروژه قرار است صرف امور خير شود حتما در تامين مالي کمک مي‌کنند.
• تامين ابزارآلات توليد براي افراد نيازمند يا محروم: کاربرد ديگري که براي تامين مالي جمعي خيرخواهانه در حوزه کارآفريني متصور است تامين ابزارآلات و تجهيزات توليدي براي افراد محروم و نيازمند است. به عنوان مثال اگر براي يک روستايي در مناطق محروم تجهيزات کشاورزي تامين شود و يا براي زنان سرپرست خانوار نيازمند تجهيزات خياطي يا قالي بافي تامين شود با وجود اينکه در نهايت اين کارآفريني به ايجاد يک منفعت منتهي خواهد شد، بازهم انگيزه کافي براي تامين منابع آن از طريق تامين مالي جمعي خيرخواهانه وجود دارد و افراد نيکوکار هرکدام به سهم خود، هرچند اندک، در توانمند سازي محرومان که از مصاديق بارز کار خير است شرکت مي‌کنند.
• ايجاد واحدهاي توليدي انتفاعي در مناطق محروم: از ديگر حوزه‌هايي که به نظر مي‌رسد با وجود سودآور بودن انگيزه کافي براي تامين مالي آن از طريق منابع خير وجود دارد، ايجاد يک واحد توليدي در مناطق محروم است. اگر يک کارآفرين منابعي نياز داشته باشد تا در مناطق محروم و فقيرنشين يک واحد توليدي احداث کند، باوجود اينکه همه مي‌دانند در دوره بهره‌برداري سود خوبي عايد اين کارآفرين خواهد شد، باز هم به دليل اشتغال و رونقي که در يک منطقه محروم ايجاد مي‌شود، هرکسي به سهم خود در تامين منابع مورد نياز براي ايجاد اين واحد توليدي شريک مي‌شود.

در اين راستا براي پياده سازي پيشنهادات فوق و راه‌اندازي پايگاه‌هاي اينترنتي براي استفاده از ظرفيت تامين مالي جمعي خيرخواهانه در توسعه کارآفريني و ايجاد اشتغال به نظر مي‌رسد موارد ذيل بايد در نظر گرفته شود:

• دقت ويژه نهاد تامين مالي جمعي در انتخاب پروژه‌ها و اطمينان دادن به مشارکت کنندگان در تامين مالي نسبت به اينکه پروژه‌هاي انتخاب شده صلاحيت تامين مالي از طريق منابع خير را دارند.
• شفافيت در معرفي ابعاد مختلف پروژه و بيان انگيزه واقعي براي جمع آوري منابع خير.
• اطلاع رساني دقيق از ميزان پيشرفت پروژه و با خبر سازي تامين مالي کنندگان از سرانجام کار.
• ارائه کمک‌ها و مشاوره‌هاي فني براي حصول اطمينان از به سرانجام رسيدن پروژه به ويژه زماني که قرار است تجهيزاتي از اين طريق تامين و در اختيار افراد نيازمند قرار داده شود.
• ارائه گزارش‌هاي عملکرد از واحدهاي توليدي که با اين روش تامين مالي مي‌شوند به ويژه زماني که اين پروژه‌ها عوايد و منافعي براي فرد يا افرادي ايجاد مي‌کند. زيرا با مطالعه اين گزارش‌ها اعتماد افراد نيکوکار به صدق گفتار و کردار اين نهاد بيشتر مي‌شود و مشارکت‌هاي آتي افزايش مي‌يابد.

در اين جا بايد يک گروه مشاوران، متشکل از افراد حقوقي با تجربه، با صلاحيت و مورد اعتماد تشکيل شود که علاوه بر بررسي اوليه طرح كسب و كار ارائه شده توسط پيشنهاددهندگان (از نظر ماهيت كلي، ارزيابي مالي و اقتصادي يروژه و زمان مورد نياز انجام آن) راهنمايي و هدايت طرح پس از تامين مالي را بر عهده بگيرند. کارشناسان نهاد تامين مالي جمعي نيز مي بايست در تمامي مراحل اجراي طرح کسب و کار نقش ناظر را ايفا کنند و گزارش‌هاي دوره‌اي از روند پيشرفت کسب و کار را تهيه و در اختيار سايت قرار دهند.

پيشنهاد مي‌شود که فقط طرح‌هاي کسب و کاري دنبال شود که وجوه مورد نياز آن کمتر از 200 ميليون ريال باشد مثلاً راه‌اندازي يک دام‌داري کوچک، خريد يک يا تعداد محدودي گاو شيرده، کارگاه صنايع دستي، قالي‌بافي، فرآوري‌هاي ساده توليدات کشاورزي مثل دستگاه خشک‌کن ميوه، خريد ادوات کشاورزي کوچک مقياس، اصلاح سيستم آبياري، اصلاح شيب زمين کشاورزي. تاکيد بر اين نکته ضروري است که جامعه هدف اين طرح، افراد بسيار فقير ساکن در مناطق روستايي و حاشيه‌اي شهرها خواهد بود.

با استفاده از تامين مالي جمعي، ضمن هدايت صحيح منابع خيريه، فضاي لازم براي رفع مستمر فقر در مناطق محروم ايجاد شده و از يک سو اعتماد و اطمينان کافي در خيرين براي استمرار نيات خيرخواهانه‌شان وجود خواهد داشت. و از سوي ديگر روحيه کار و مشارکت اجتماعي در فقرا و محرومان نيز افزايش مي‌يابد. به نظر مي‌رسد يکي از موانع اصلي سوق يافتن منابع مالي به سمت امور خير (به طور خاص کمک به فقرا) عدم وجود اعتماد به صرف اين منابع براي رفع فقر به صورت بهينه است که با استفاده از درگاه‌هاي تامين مالي جمعي مي‌توان به خوبي اين مشکل را رفع نمود.

7.    جمع‌بندي

علي‌رغم تلاش‌هاي بسيار انجام شده در کشور در ساليان گذشته، مناطق محروم بسياري وجود دارد که در صورت سامان‌دهي کمک‌هاي افراد خير امکان اشتغال‌زايي و خروج از فقر در آن ها وجود دارد. از سوي ديگر در کشور ما همواره یکی از چالش‌های اساسی شکل‌گيري و توسعه کسب و کارها، تامین منابع مالی بوده است که اين مشکل براي افراد فقير ساکن در مناطق محروم بسيار حاد مي‌باشد زيرا معمولا دسترسي افراد محروم و نيازمند به منابع مالي بسيار محدود است. از این رو ضروري است با چاره‌انديشي براي ایجاد نهادهاي جایگزین نهادهای تامین مالی سنتی نظیر بانک ها و موسسات زمينه شکل‌گيري کسب و کارها در مناطق محروو فراهم شود.

مفهوم اصلی و هدف کليدي تأمین مالی جمعی، در حمایت از نوآوری و ارائه راهکاری برای جمع‌آوری سرمایه اولیه کارآفرینان، اشتغالزایی و افزايش توليد خلاصه می‌شود. از سوي ديگر اين روش‌ تامين مالي قادر است فرهنگ كارآفريني و سرمايه اجتماعي را ارتقاء بخشيده و از اين طريق توسعه اقتصادي و اجتماعي را در جوامع تسريع نمايد. به همين منظور در اين مقاله توصيه شده است که از ظرفيت‌هاي تامين مالي جمعي براي کمک به توليد و اشتغال در مناطق محروم استفاده شود. مشکل اصلي که مي‌تواند مانعي در راستاي بکارگيري تامين مالي جمعي خيرخواهانه در ايجاد توليد و اشتغال شود اين است که شايد افراد نيکوکار کمتر حاضر باشند منابع خير خود را در پروژه‌هايي سرمايه گذاري کنند که داراي عوايد و منافع است.

در نتيجه در اين مقاله سعي شد پروژه‌هايي که امکان تامين مالي از اين طريق را دارند احصا شود. بر اين اساس پروژه‌هايي که داراي منافع عمومي هستند، پروژه‌هايي که منابع آتي آن صرف کارهاي خير مي‌شود، تامين ابزارآلات توليد براي افراد محروم و نيازمند و پروژه‌هاي توليدي در مناطق محروم از جمله حوزه‌هايي هستند که امکان تامين مالي آن‌ها از طريق تامين مالي جمعي خيرخواهانه وجود دارد. البته انجام کارآمد اين نوع تامين مالي در گرو تحقق برخي الزامات از قبيل شفافيت در انتخاب و معرفي پروژه‌ها و گزارش دهي از عملکرد آتي آن‌ها مي‌باشد.

استفاده از نهاد خير در بستر تامين مالي جمعي از سويي موجب تسهيل و فراگير شدن امر خير در ميان مردم مي‌شود زيرا کم بودن منابعي که فرد قرار است در امر خير خرج کند و نشناختن پروژه‌هاي صلاحيت دار از موانع جدي ورود افراد به امور خيريه است و از سوي ديگر با رونق توليد و اشتغال به ويژه در مناطق محروم در بهبود فضاي کسب و کار کشور نقش بسزايي خواهد داشت.

8.    منابع و ماخذ

1. پورحسين، مسلم و باقري سرقين رضا، 1392، تامين مالي جمعي مرز جديد تامين مالي در کارآفريني، ارائه شده در اولين کنفرانس بين‌المللي حماسه سياسي و حماسه اقتصادي (با رويکردي بر مديريت و اقتصاد)
2. دفتر توسعه كارآفريني، 1393، مقدمه اي بر تأمين مالي جمعي، دفتر توسعه كارآفريني وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعي،
3. عباسی سهیل، 1392، تأمین مالی از طریق سرمایه‌گذاری جمعی: روش‌ها، بسترها و انگیزه‌ها، مقاله ارائه شده در ششمین کنفرانس توسعه نظام مالی در ایران، تهران، دانشگاه صنعتي شريف.
4. مرکز پژوهش‌هاي مجلس، 1395، الگوي تأمين مالي بنگاههاي كوچك و متوسط: تأمين مالي جمعي؛ مفاهيم، مدل‌ها و ملاحظات قانونگذاري، دفتر مطالعات اقتصادی مرکز پژوهش هاي مجلس شوراي اسلامي.
5. Belleflamme, P., Lambert, T., & Schwienbacher, Armin. (2010). Crowdfunding: An Industrial Organization Perspective. Business.
6. http://economix.uparis10.fr/pdf/workshops/2010_dbm/Belleflamme_al.pdf
7. crowdfunding industry report, 2013, massolution publication
8. Economic, hedonistic, and altruistic investors. Journal of Business Research, 2963(95), 25-35.
9. Griffin, Z.J. , 2012, Crowdfunding: Fleeing the American Masses, available at: https://pdfs.semanticscholar.org/cba5/0ec927a598e97bc02e240605b023c0b756eb.pdf
10. Howe, J. 2006, The rise of crowdsourcing. Wired magazine, 14(6), 1–4. Retrieved July 10, 2013, from http://www.clickadvisor.com/downloads/Howe_The_Rise_of_Crowdsourcing.pdf
11. Howe, J., 2009, Crowdsourcing: Why the Power of the Crowd Is Driving the Future of Business. Three Rivers Press. Random House Inc. New York
12. Schwienbacher, Armin and Larralde, Benjamin, 2010, Crowdfunding of Small Entrepreneurial Ventures. HANDBOOK OF ENTREPRENEURIAL FINANCE, Oxford University Press, Forthcoming. Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=1699183 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1699183
13. SOFGE, E. 2012, The Good, the Bad and the Crowdfunded.The Wall Street Journal, http://online.wsj.com/article/SB10000872396390443991704577579190431157610.html
14. Sullivan, M., & Miller, A., 1996, Segmenting the informal venture capital market:
15. Voorbraak, K., 2011, Crowdfunding for financing new ventures: consequences of the financial model on operational decisions. Alexandria.Tue.Nl, (August). Retrieved from http://alexandria.tue.nl/extra2/afstversl/tm/Voorbraak_2011.pdf
16. World Bank, 2013, Crowdfunding’s Potential for the Developing World, World Bank, Washington DC.

 

 

[1] crowdfunding

[2] Schwienbacher and Larraide

[3] SOFGE, E.

[4] Howe, J.

[5] Griffin, Z.J.

[6] Crowdfunding Organization

[7] Reward-based Crowd funding

[8] Debt-based Crowd funding

[9] Equity-based Crowd funding

[10] VOORBRAAk

[11] Donation-based Crowd funding

[12]  Belleflamme and Schwienbacher

[13] Sullivan and Miller

[14] Jonathan Swift

[15] Crowdfunding Platforms (CFPs)

[16] www.crowdsourcing.org

[17] GoFundMe

[18] www.indiegogo.com

[19] www.kiva.org

[20] HopeMob

[21]  HopeMob.org

[22] HopeMob Advisory Board

[23] Piggybackr

[24] Liew Suet Li

[25] سابقا سايت poolpol.com با استفاده از مدل تامين مالي جمعي مبتني بر پاداش در حوزه هنر به تامين مالي کمک مي‌نمود که فعاليت اين سايت متوقف شده است. سايت fundly.ir و نيز که مبتني بر پاداش عمل مي‌کرد نيز متوقف شده است. در برخي اخبار هم صحبت از راه‌اندازي دو سايت www.fundiran.com و crowdfund.ir مطرح شده است که عملا اين دو سايت نيز هنوز راه‌اندازي نشده‌اند.

[26] Crowd Judgement

[27] All or Nothing