بررسی مفهوم امور خیر در کتاب‌های درسی مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی در سال تحصیلی 96-1395

مریم نادری^1*، صدیقه خدابنده²

^1* استادیار، گروه علوم تربیتی، دانشگاه فرهنگیان، نویسندۀ مسئول مکاتبات: mnaderi_67@yahoo.com

²مدرس، گروه علوم تربیتی، دانشگاه علامه طباطبایی

 

چکیده:

مقاله حاضر با هدف بررسی مولفه‌های امور خیر در کتاب‌های مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی انجام شده است. مولفه‌های امور خیر که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است شامل همکاری، دگریاری، وقف، همدلی، تعاون، احسان، نوع‌دوستی و مشارکت اجتماعی است. بدین منظور با بهره‌گیری از روش کیفی از نوع تحلیل محتوا، کتاب‌های مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی در سال تحصیلی 95-1394 به عنوان جامعه آماری انتخاب شدند. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از آمار توصیفی (شامل: جدول فراوانی و درصد) استفاده شد. یافته‌های بدست آمده از پژوهش حاضر دلالت بر آن دارد که در کتاب‌های اجتماعی ابتدایی به برخی از مولفه‌های امور خیر مانند همکاری، همدلی، مشارکت اجتماعی، نوع‌دوستی بصورت ناقص و گذرا توجه شده است و برخی از مولفه‌های تعیین شده به هیچ وجه مورد توجه قرار نگرفته است. بنابراین طبق نتایج این پژوهش متن، تصاویر، فعالیت‌ها، کتاب‌های مطالعات اجتماعی به بطور شایسته به مولفه‌های امور خیر نپرداخته است. این در حالی است که در بسیاری از کشورها رویکرد انسان‌گرایی و معنویت‌گرایی به عنوان یک جریان فکری در امر آموزش رسوخ کرده است. در این کشورها مشارکت در امور خیر و فعالیت‌های خدماتی و اجتماعی داوطلبانه در مدارس شکل گرفته است. متخصصان برای رسیدن به اهداف مورد نظرشان، از کتاب‌های درسی یا سرفصل‌های تعیین شده همراه با روش تدریس معلمان که نقش مهمی در درک صحیح از امورخیر و انجام آن دارد کمک گرفته‌اند.

 

کلیدواژه‌گان:

امور خیر؛ انسان‌گرایی؛ معنویت‌گرایی؛ تحلیل محتوا؛ کتاب مطالعات اجتماعی ابتدایی.

 

مقدمه

انسان نسبت به دیگر مخلوقات از صفات خاص و ویژه‌ای برخوردار است. عقل، قدرت اندیشه، علاقه به احترام و محبوبیت به نوع‌دوستی و از همه مهمتر زندگی اجتماعی از جمله آن صفات است. زندگی اجتماعی به انسان کمک می‌کند که به ارضای آنچه در فطرت او قرار دارد پاسخ دهد.

گرایش به کمک کردن و یاری رساندن به دیگران یکی از جنبه‌های بالندگی شخصیت انسان رشد جنبه‌های معنوی و روحی اوست. نیکوکاری و حمایت از هم‌نوع به ارزش‌های والایی برمی‌گردد که هر انسانی برای تجلی خصایص ارزشی وجود خود و پاسخ به نیازهای معنوی‌اش به انجام آن مبادرت می‌ورزد. همچنین استعانت و یاری رساندن بعنوان پدیده‌ای فطری و عاطفی در موقعیت زندگی جمعی و گروهی انسان‌ها نیز تعریف می‌شود و افراد را برمی‌انگیزد تا برای دستیابی به اهداف جمعی یکدیگر را یاری دهند.

بطور یقین یکی از نتایج اصلی تکوین و توسعه جامعه مدنی، گسترش و تقویت بنیان‌های مشارکتی فعالانه و همیاری داوطلبانه اکثر مردم در مورد مسائل مختلف اجتماعی جامعه نشان می‌دهد که در درون خود دستاوردهای تمدن، تجربه‌های انسانی، تعهد، احساس مسئولیت، برابری انسانی و عدالت اجتماعی را به ارمغان می‌آورد.

در نیمه دوم قرن گذشته و قرن حاضر، تلاش‌های بسیاری برای احیای مراتب انسانی در جهان شده است. تغییر اساسی در آموزش کشورها پدید آمده است. آموزش رسمی و غیررسمی در زمینه‌های مسئولیت‌پذیری و آمادگی برای زندگی اجتماعی که به شکوفا کردن انسان توجه دارد مورد نظر متخصصان تعلیم و تربیت قرار گرفته است.

 

بیان مسئله

نیاز شدید بشر امروز به معنویت سبب توجه خاص به این حوزه شده است. نظریه‌های بسیاری در سال‌های اخیر مبنی بر توجه شدید به معنویت و آموزش آن به کودکان مطرح شده است. رویکرد انسان‌گرایی و معنویت‌گرایی به طور خاص در بسیاری از کشورها مورد توجه آموزش و پرورش آنها قرار گرفته است. این توجه به طور رسمی در آموزش رسمی این کشور ها به گونه غیررسمی در جای‌جای جامعه انجام می‌شود.

نظام آموزش و پرورش هر کشور با اتخاذ تدابیری سازمان‌یافته سعی در ارتقاء سطح اعضای جامعه خود دارد. بسیاری از دانش‌ها و نگرش‌ها از دوران مدرسه کسب می‌شود (نقیب‌زاده، 1387 ف 16). دوره ابتدایی به عنوان سنگ بنای نظام آموزشی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. محتوای ارائه شده در این دوره اولین مطالبی هستند که در ذهن دانش‌آموزان نقش می‌بندد. دانش‌آموزان در این دوره دانش، مهارت و نگرش‌های مورد نیاز خود را کسب می‌کنند.

در میان عوامل متعدد، از قبیل خانواده ، مدرسه، تشکیلات و امکانات تدارکات فرهنگ و کتاب، دانش‌آموز، معلم و نظام ارزشیابی که در امر آموزشی مؤثرند کتاب درسی جایگاه ویژه‌ای دارد. محتوای برنامه درسی دربرگیرنده اساسی‌ترین خط‌مشی‌های اجرایی برای نیل به هدف‌های تعلیم و تربیت هستند و به همین دلیل لازم است در تهیه و تدوین آنها نهایت دقت اعمال گردد. برنامه درسی و محتوی آن می‌تواند به بیدار ساختن روحیه مدنی، تعهد اجتماعی، توجه به دیگران و دوری از انزوا کمک کند تا کودکان شهروندان، آگاه و دلسوز تربیت شوند (آقاجانی، 1385، 65) .

سند تحول بنیادین آموزش و پرورش نقشه راه مبانی نظری تعلیم و تربیت کشورمان است. این سند در سال 1390 در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شده و قرار است هر 5 سال یک بار ویرایش محتوایی و نگرشی در آن صورت گیرد. در مقدمه سند تحول بنیادین آموزش و پرورش آمده است: احراز عرصه تعلیم و تربیت از مهم‌ترین زیرساخت‌های تعالی و پیشرفت همه جانبه کشور و ابزار جدی برای ارتقاء سرمایه انسانی شایسته کشور در عرصه‌های مختلف است. به این ترتیب تحقق آرمان‌های تعالی انقلاب اسلامی مانند احیای تمدن عظیم اسلامی، حضور سازنده فعال و پیشرو در میان ملت‌ها و کسب آمادگی برای برقراری عدالت در جهان در گرو تربیت انسان‌هایی عالم، متقی آزاد و اخلاقی است (سند تحول آموزش و پرورش، 1391، 3).

بررسی سند ملی برنامه درسی نشان می‌دهد که در ساختار جدید نظام آموزشی، مبانی ارزش‌ها به خوبی دیده شده است. در این سند مقصود از مبانی ارزش‌ها، گزاره‌هایی درباره منابع ویژگی‌ها و مصادیق ارزش‌ها در ارتباط با عرصه‌های چهارگانه خدا، خود، خلق و خلقت است (منبع پیش، 17).

مطالعات اجتماعی یکی از حوزه‌های یادگیری اصلی در همه کشورهاست که در برنامه درسی ملی به عنوان یکی از یازده حوزه یادگیری به رسمیت شناخته شده است. درس مطالعات اجتماعی بنابر ماهیت خود رسالت بزرگی برعهده دارد. این درس بخش مهمی از سند تحول بنیادین و برنامه درسی ملی را پوشش می‌دهد. برخی از محورهای مورد توجه این درس تربیت اجتماعی، تربیت شهروند مطلوب، پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، مشارکت اجتماعی و تعاملات صحیح اجتماعی است (فلاحیان، 1391، 15) .

به نظر می‌رسد در کشور ما زیرساخت‌های لازم برای انجام امور خیر بطور رسمی فراهم آمده است و طبق سند تحول بنیادین حوزه‌های یادگیری علوم انسانی و مطالعات اجتماعی بطور خاص زمینه‌های آموزش لازم و مورد نیاز دانش‌آموزان را مهیا کرده باشند. اما سوال این است که میزان همدلی و مشارکت که از اصول اساسی کتاب‌های اجتماعی کشور است تا چه حد توانسته اثر مثبت در بین دانش‌آموزان داشته باشد؟ و مهم‌تر اینکه آیا کتب درسی ما توانسته است خواسته سند تحول را برآورده سازد؟ تا چه میزان در کتب درسی به دوستی، مهربانی، همدلی، خیر، تعاون، مشارکت اجتماعی و … که همه از نشانه زندگی اجتماعی و تربیت اجتماعی است پرداخته است؟

 

چارچوب نظری

دهه‌های اخیر دیدگاه انسان‌گرایانه و به پیروی از آن نهضت معنویت‌گرایی به عنوان یک جریان فکری در عرصه آموزش و پرورش کشورها بی‌اثر نبوده است. دیدگاه انسان‌گرایی بطور خاص تحت تاثیر نظرات آبراهام مزلو قرار گرفت. براساس کار مزلو روان‌شناسی انسان‌گرا شکل گرفت و دیدگاه انسان‌گرایی در سطح وسیع معرفی شده است (میلر، 1379، 201) . توجه خاص مزلو به بعد معنوی شخصی، تغییرات اساسی در تعلیم و تربیت کشورها ایجاد کرد. آموزش و پرورش معنوی براساس میزان حضور محبت و غمخواری دیگران و توجه به نیازها و درد و رنج و نوع‌دوستی دیگران تبیین می‌شود (جونز ، 2005، 15). ویژگی اصلی آموزش و پرورش معنوی، وجود محبت و نوع‌دوستی بین افراد است. عشق و محبت منبع پیدایش دانشی متفاوت از دانشی که منشاء آن کنجکاوی و رقابت است (هریس ، 2010، 32). ارزش‌ها در فرایند یادگیری نقش اساسی دارند اگر دانش‌آموزان به یک نظام ارزشی دست پیدا کنند می‌توانند از آن بعنوان یک راهنمای درونی اعمال خود استفاده کنند (خلیلی شورینی، 1387، 35).

امروزه غمخواری، مهربانی و نوع‌دوستی به عنوان ویژگی مشخص کننده معنویت مورد توجه قرار گرفته است. دوست داشتن همنوعان و دل‌نگرانی برای آنان حاکی از وجود ذات پاک آدمی است (هریس، 2010، 33).

معنویت‌گرایی در آغاز قرن جدید سبب شد که پژوهش‌های متعددی در بخش آموزش معنویت انجام شود. نتایج حاصل از آن نشان می‌دهد در آموزش و پرورش باید رشد معنوی مورد توجه قرار گیرد. پژوهش پرفسور آستین به تدوین برنامه‌ای مشخص منجر شد که به عنوان یک منبع معتبر مطرح است (آستین، 2010 ، 59-51).

در این پژوهش معنویت در آموزش از جایگاه حیاتی برخوردار است. معیارهایی که آستین برای معنویت در آموزش ارائه داد عبارتند از:

• معیار تلاش و تحقیق معنویت: در این معیار میزان تلاش فعال برای پاسخگویی به سوالات که معنا و هدف زندگی را مطرح می‌سازد، بسیار مطرح است و مدارس باید تلاش کنند که دانش‌آموزان به این سوال اساسی پاسخگو باشند. این سوالات نقش مهمی در طول زندگی هر انسانی دارد.
• نگاه عام و جهانی داشتن: این شاخص به میزان علاقه‌مندی افراد به درک فرهنگ‌ها، وابستگی به همنوعان، خیرخواهی برای دیگران اهمیت می‌دهد و اعتقاد به اینکه “سرنوشت همه با هم گره خورده است” در این شاخص مهم است.
• اخلاق مراقبت: این شاخص نشان می‌دهد که سعادت و رفاه دیگران تا چه حد برای ما اهمیت دارد و تا چه میزان تمایل داریم که به افراد مشکل‌دار کمک کنیم. در این شاخص میزان عدالت اجتماعی، رفاه جامعه، مشارکت در فعالیت‌ها و انجام کار خوب که افراد خاص و مشخص را مورد توجه قرار می‌دهد، تاکید دارد.
• مشارکت انجام امور خیر: این شاخص شامل شرکت در خدمات اجتماعی، جمع‌آوری اعانه برای امور خیریه، کمک به دوستان در حل مشکلات مشخص نشان می‌باشد. در واقع خدمت به دیگران مهم است.
• معیار وقار و آرامش: این شاخص بیانگر ظرفیت فرد در خصوص حفظ آرامش و متانت خود است که مهمترین ویژگی فردی در شخصیت معنوی است.

یکی از پیامدهای حاصل از دیدگاه‌های نوین ارائه شده رویکرد خدمات رایگان است. خدمات رایگان فعالیت‌های نظام‌مند آموزشی است که به خدمت داوطلبانه و عام‌المنفعه منجر می‌شود. این فعالیت براساس درک مسولیت اجنماعی تعریف شده است (پارسا، 1378، 269). این رویکرد در مدارس کشورهای توسعه‌یافته به کار گرفته می‌شود. فعالیت‌های خدماتی و اجتماعی داوطلبانه با برنامه درسی و آموزش رسمی تلفیق می‌یابد و این کار با هدایت معلم و مدرسه با خدمت گرفتن از نهادهای غیررسمی تلفیق می‌یابد. یادگیری خدمات رایگان همچنین به عنوان یک روش تدریس منتخب ترکیب محتوای ماده درسی با تجربیات کاری با بکارگیری مهارت حل مسئله، کار گروهی و درک ارزش‌های اصیل مدنی است. اندرسون معتقد است که این رویکرد حرمت ذات شاگردان را افزایش می‌دهد، رشد شخصی را ارتقاء می‌بخشد و بخشی از مسولیت اجتماعی و شایستگی شخصی را در آنها رشد می‌دهد (پیشین، 271).

توجه به خدمات رایگان در موقعیت‌های آموزشی تغییرات شگرفی در آموزش و پرورش کشورها ایجاد کرده است و به تبع آن توجه به مشارکت در امور خیر در مدارس و دانشگاه‌ها بطور مشهود قابل مشاهده است.

مؤلفه‌های بسیاری در زیرمجموعه امور خیر قرار می‌گیرد که بسیاری از آنها مترادف با یکدیگر هستند. بسیاری از کشورهای با استناد به این مولفه‌ها به انجام امور خیر مبادرت می‌کنند.

• دگریاری: کمک بلاعوض یا بخشش محسوب می‌شود. در این نوع کمک انتظار هیچ پاداش یا کمک متقابلی وجود ندارد. غالباً کسب منزلت اجتماعی و یا اجر اخروی عامل نیکی به نیازمندان است.
• مشارکت اجتماعی: انسان‌ها بصورت اجتماعی زندگی می‌کنند این سبب کشش متقابل بین آنها می‌شود که به رفتار اجتماعی معروف است. یکی از مؤلفه‌های مهم در جهت‌گیری رفتاری مثبت در مفهوم مشارکت نهفته است. مشارکت می‌تواند از تصمیم‌گیری‌ها، تصمیم‌سازی‌ها، عمل، اجرا و … باشد. مشارکت از فطرت سالم آدمی سرچشمه می‌گیرد و همیشه همراه بشر بوده است و برکات زیادی به همراه دارد.
• همدلی: داشتن احساس‌های قلبی مشابه را گویند. همدلی با یک فرد یعنی درک احساسات قلبی یک فرد که به یک فرد کمک می‌کند. به عبارتی به احساس کسی وارد شدن را گویند. همدلی با کفش کس دیگری راه رفتن و با عینک فرد دیگری دیدن است. زمانیکه بتوانیم شرایطی فراهم کنیم تا فردی در یک فضای سالم و غیرتهدیدکننده قرار گیرد و بتواند احساساتی که برایش اهمیت دارد را ابراز کند به همدلی با کسی رسیده‌ایم.
• تعاون: از نظر لغوی تعاون یعنی یکدیگر را یاری کردن، یاری کردن بعضی قوم دیگر را. همکاری و یاری و شرکت در کاری که بطور جمعی انجام می‌شود. به عبارت دیگر کارگروهی، داوطلبانه و نظامند را تعاون می‌گویند. تعاون شیوه کار و زندگی اجتماعی است.
• احسان: احسان برگرفته از حسن است که در معنا نعمت بخشیدن به دیگران است. کسی که علم نیکویی بیاورد یا عمل نیکویی انجام دهد. انجام دادن کار نیک و کمک به انسان‌های ضعیف و ناتوان است. پیامدهای مثبت بسیاری دارد که از اصول و ارزش‌های یک جامعه توحیدی است. یک فرد نمی‌تواند در برابر نیازها و گرفتاری‌های برادر دینی خود بی‌تفاوت باشد بلکه با احساس مسئولیت در پی کمک و رفع مشکلات آنان خواهد بود.
• نوع‌دوستی: سخاوت و بلندنظری بدون انتظار مقابله به مثل است که به واسطه آن شخص رفع نیاز دیگران را بطور داوطلبانه در اولویت قرار می‌دهد. نوع‌دوستی به معنای کمک‌رسانی، یاری دیگران در موقعیت پرخطر و اضطراری و تقسیم اموال یا بخش به دیگران که غالباً در محیط‌های انسانی متجلی می‌شود.
• وقف: وقف به معنی ایستادن و ساکن و حبس کردن است در اصطلاح فقه، یعنی حبس ما یملک و جلوگیری از انتقال آن به دیگری، چه از راه فروش و چه از راه بخشش در مقابل منافع و سود حاصل از آن را در راه خداوند قرار دادن است که در واقع همان راه خدمت به مردم و گره گشایی مشکلات و سرو سامان دادن به وضعیت عادی و فرهنگی آنان است.

 

بازنگری مطالعات انجام شده

با توجه به موضوع پژوهش، تحقیقات انجام گرفته در زمینه امور خیر و تحلیل محتوای کتاب‌های درسی مورد بررسی قرار گرفت و هیچ موردی نزدیک به پژوهش حاضر یافت نشد. در رابطه با انجام امور خیر یا اقسام آن مانند نوع‌دوستی، همدلی، تعاون و بویژه وقف پژوهش‌هایی انجام شده است. در تحقیقی که محمدرضا اکرامی سال 1389 تحت عنوان “مشارکت خیرین در ارائه خدمات به آموزش و پرورش موانع و راهکارها” انجام داده است. مهم‌ترین عامل جذب کمک‌های مردمی بالا رفتن اعتقادات مردم و خیر بودن دولتمردان می‌داند. زهرا شعبانی در سال 1393 تحقیقی تحت عنوان “تبین مدل نوع‌دوستی خیرین مدرسه‌ساز در ده سال اخیر 1390- 1380” انجام داده است نشان می‌دهد اخلاق نوع‌دوستی تابعی از خودگرایی اخلاقی، اخلاق فطری و اخلاق توحیدی است و اخلاق نوع‌دوستی تابعی از صفات شخصیت و ارزش‌های درونی و بیرونی و عوامل اجتماعی است. لیکن در زمینه پژوهش حاضر که به تحلیل کتاب‌های درسی در امور خیر یا مولفه‌های آن پرداخته باشد هیچ موردی یافت نشد. البته پژوهش‌هایی در محتوای کتاب‌های مطالعات اجتماعی درباره برخی موضوعات دیگر انجام شده است. هویت ملی، مهارت‌های اجتماعی، تربیت مدنی، تربیت شهروندی، حجاب و عفاف از آن جمله‌اند.

 

روش پژوهش

این تحقیق پژوهش توصیفی است و در گروه پژوهش‌های کاربردی قرار می‌گیرد. در این پژوهش از روش کیفی به کمک تحلیل محتوا متن که یکی از روش‌های علمی برای بررسی محتوای مدارک اسنادی می‌باشد استفاده شده است.

جامعه آماری تحقیق، کتاب‌های مطالعات اجتماعی ابتدایی (سوم، چهارم، پنجم، ششم) سال تحصیلی ۱۳۹۵ است، زیرا احتمال وجود مولفه‌های امور خیر در این کتاب‌ها بیشتر می‌باشد. پژوهش از روش نمونه‌گیری هدفمند استفاده کرده است. در نمونه‌گیری هدفمند، پژوهشگر مواردی را انتخاب می‌کند که با توجه به هدف تحقیق اطلاعات جدیدی داشته باشد (گال، بورگ، گال، ۱۳۸۲، ۵۴).

در روش تجزیه و تحلیل اطلاعات آمار توصیفی استفاده شده است که برای هر مولفه جدول فراوانی و درصد مشخص می‌شود.

در این پژوهش محقق برخی از مؤلفه‌های رایج که دارای تکرار بیشتری است را به عنوان مؤلفه‌های مورد نظر در کتب درسی مطالعات اجتماعی ابتدایی انتخاب نمود. اگرچه تمام موارد دارای معنی مشترک در خیررسانی به دیگران را دارد (هرگونه یاری رسانی به افراد یا موجودات نیازمند) اما تفاوت‌های جزیی بین آنها وجود دارد.

 

یافته‌های پژوهش

در پژوهش حاضر از تعداد هشت مولفه‌ای که انتخاب شده بود دو مولفه “تعاون” و “وقف”  در هیچ‌یک از کتاب‌های مطالعات اجتماعی پایه ابتدایی یافت نشد. بنابراین تعداد جداول اولیه از ۸ به ۶ جدول تقلیل می‌یابد.

باتوجه به جدول 1 بیشترین درصد (85/42) مربوط به متن و در بین پایه‌ها، سوم ابتدایی از بقیه پایه به مولفه همکاری اشاره کرده است.

تصاویر و پرسش، از سهم برابری برخوردار است.

 

 

 

 

 

جدول 1. توزیع فراوانی و درصد مولفه همکاری – متن، تصاویر و پرسش‌ها

پایه‌ها	سوم	چهارم	پنجم	ششم	کل فراوانی	درصد
متن	5	1	1	5	12	85/42
تصاویر	5	1	0	2	8	57/28
پرسش‌ها	3	3	0	2	8	57/28
کل فراوانی	13	5	1	9	28	100
درصد	42/46	85/17	57/3	14/32	100	*

 

با توجه به جدول 2 بیشرین درصد (75/43) مربوط به متن و در بین پایه‌ها، پنجم ابتدایی بیشتر از بقیه پایه‌ها به مولفه مشارکت اجتماعی توجه شده است. پایه سوم ابتدایی از نظر توجه به مولفه مشارکت اجتماعی کمترین درصد را به خود اختصاص داده است.

 

جدول 2. توزیع فراوانی و درصد مولفه مشارکت اجتماعی – متن، تصاویر و پرسش‌ها

پایه‌ها	سوم	چهارم	پنجم	ششم	کل فراوانی	درصد
متن	1	2	3	1	7	75/43
تصاویر	0	2	3	1	6	50/37
پرسش‌ها	0	2	1	0	3	75/18
کل فراوانی	1	6	7	2	16	100
درصد	25/6	50/37	75/43	50/12	100	*

 

با توجه به جدول 3 بیشترین درصد (33/58) مربوط به متن و دربین پایه‌ها ششم بیشتر از بقیه به مولفه دگریاری پرداخته است. در پایه چهارم ابتدایی مولفه دگریاری دیده نشد.

 

جدول 3. توزیع فراوانی و درصد مولفه دگریاری – متن، تصاویر و پرسش‌ها

پایه‌ها	سوم	چهارم	پنجم	ششم	کل فراوانی	درصد
متن	1	0	2	4	7	33/58
تصاویر	1	0	1	2	4	33/33
پرسش‌ها	0	0	1	0	1	33/8
کل فراوانی	2	0	4	6	12	100
درصد	66/16	0	33/33	00/50	100	*

 

با توجه به جدول 4 بیشترین درصد (50) مربوط به متن و در بین پایه پنجم ابتدایی بیشتر از بقیه به مولفه همدلی پرداخته است. پایه چهارم از نظر توجه به مولفه همدلی کمترین درصد را به خود اختصاص داده است.

 

 

 

جدول 4. توزیع فراوانی و درصد مولفه همدلی- متن، تصاویر و پرسش‌ها

پایه‌ها	سوم	چهارم	پنجم	ششم	کل فراوانی	درصد
متن	2	1	6	3	12	50
تصاویر	2	0	5	2	9	50/37
پرسش‌ها	0	0	2	1	3	50/12
کل فراوانی	4	1	13	6	24	100
درصد	66/16	16/4	16/54	25	100	*

 

با توجه به جدول 5 بیشترین درصد (60) مربوط به متن است. در بین پایه‌ها، بیشترین درصد (33/33) مربوط به پایه ششم و کمترین درصد (33/13) به پایه پنجم ابتدایی از نظر توجه به نوع‌دوستی است.

جدول 5. توزیع فراوانی و درصد مولفه نوع‌دوستی- متن تصاویر و پرسش‌ها

پایه‌ها	سوم	چهارم	پنجم	ششم	کل فراوانی	درصد
متن	2	2	2	3	9	00/60
تصاویر	2	2	0	1	5	33/33
پرسش‌ها	0	0	0	1	1	66/6
کل فراوانی	4	4	2	5	15	100
درصد	66/26	66/26	33/13	33/33	100	*

 

با توجه به جدول 6 بیشترین درصد (66/66) مربوط به متن و در بین پایه‌ها پنجم ابتدایی بیشتر از بقیه پایه‌ها به مولفه احسان توجه شده است. پایه چهارم ابتدایی از نظر توجه به مولفه احسان هیچ درصدی را به خود اختصاص نداده است.

 

جدول 6. توزیع فراوانی و درصد مولفه احسان- متن، تصاویر و پرسش‌ها

پایه‌ها	سوم	چهارم	پنجم	ششم	کل فراوانی	درصد
متن	1	0	2	1	4	66/66
تصاویر	1	0	1	0	2	33/33
پرسش‌ها	0	0	0	0	0	0
کل فراوانی	2	0	0	1	6	100
درصد	33/33	0	00/50	66/16	100	*

 

سوالات پژوهش

سوال1: متن کتاب‌های مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی به چه میزان به مولفه‌های امور خیر پرداخته شده است؟

با توجه به جدول 7 مشاهده می‌شود که بیشترین درصد (33/33) مربوط به کتاب پایه ششم ابتدایی و کمترین درصد (76/11) مربوط به کتاب پایه چهارم است.

همچنین از بین مولفه‌ها بیشترین درصد (52/23) مربوط به مولفه‌های همکاری و همدلی و کمترین درصد (84/7) مربوط به مولفه‌های وقف و تعاون با هیچ فراوانی در این مجموع مولفه‌ها به چشم می‌خورد.

سوال2: در تصاویر کتاب‌های مطالعات اجتماعی ابتدایی به چه میزان به امور خیر پرداخته شده است؟

با توجه به جدول 8 بدون در نظر گرفتن مولفه‌های وقف و تعاون مشاهده می‌شود که بیشترین درصد (35/32) مربوط به کتاب پایه سوم ابتدایی و کمترین درصد (70/14) مربوط به کتاب چهارم ابتدایی است. همچنین از بین مولفه‌ها بیشترین درصد (47/26) مربوط به مولفه همدلی و کمترین درصد (88/5) مربوط به احسان می‌باشد.

سوال 3: در پرسش‌های کتاب مطالعات اجتماعی ابتدایی ایران به چه میزان به مولفه‌های امور خیر پرداخته شده است؟

با توجه به جدول 9 بدون در نظر گرفتن مولفه های وقف و تعاون مشاهده می‌شود که بیشترین درصد (25/31) مربوط به کتاب پایه چهارم ابتدایی و کمترین درصد (75/18) مربوط به کتاب سوم ابتدایی است. همچنین از بین مولفه‌ها بیشترین درصد (50) مربوط به مولفه همکاری و کمترین احسان است که با وقف و تعاون یکسان می‌باشد.

 

جدول 7. توزیع فراوانی و درصد کل امور خیر- متن

پایه‌ها مولفه‌ها	سوم	چهارم	پنجم	ششم	مجموع فراوانی	درصد
همکاری	5	1	1	5	12	52/23
مشارکت اجتماعی	1	2	3	1	7	72/13
دگریاری	1	0	2	4	7	72/13
همدلی	2	1	6	3	12	52/23
نوع‌دوستی	2	1	2	3	9	64/17
احسان	1	0	2	1	4	84/7
وقف	0	0	0	0	0	0
تعاون	0	0	0	0	0	0
مجموع فراوانی	12	6	16	17	51	100
درصد	52/23	76/11	37/31	33/33	100	*

 

جدول 8. توزیع فراوانی و درصد کل امور خیر- تصاویر

پایه‌ها مولفه‌ها	سوم	چهارم	پنجم	ششم	مجموع فراوانی	درصد
همکاری	5	1	0	2	8	52/23
مشارکت اجتماعی	0	2	3	1	6	64/16
دگریاری	1	0	1	2	4	76/11
همدلی	2	0	5	2	9	47/26
نوع‌دوستی	2	2	0	1	5	70/14
احسان	1	0	1	0	2	88/5
وقف	0	0	0	0	0	0
تعاون	0	0	0	0	0	0
مجموع فراوانی	11	5	10	8	34	100
درصد	35/32	70/14	41/29	52/23	100	*

 

جدول 9. توزیع فراوانی و درصد کل امور خیر- پرسش‌ها

پایه‌ها مولفه‌ها	سوم	چهارم	پنجم	ششم	مجموع فراوانی	درصد
همکاری	3	3	0	2	8	00/50
مشارکت اجتماعی	0	2	1	0	3	75/18
دگریاری	0	0	1	0	1	25/6
همدلی	0	0	2	1	3	75/18
نوع‌دوستی	0	0	0	1	1	25/6
احسان	0	0	0	0	0	0
وقف	0	0	0	0	0	0
تعاون	0	0	0	0	0	0
مجموع فراوانی	3	5	4	4	16	100
درصد	75/18	25/31	00/25	00/25	100	*

 

با توجه به جدول 10 بیشترین درصد (29) مربوط به پایه پنجم و ششم است بعد از آنها به ترتیب پایه سوم و چهارم قرار دارد. همچنین از بین متن، تصاویر و پرسش بیشترین درصد (51) مربوط به متن و سپس به ترتیب در تصاویر و پرسش‌ها مولفه‌های امور خیر توجه شده است.

 

جدول 10. توزیع فراوانی و درصد نهایی کل مولفه‌های امور خیر- متن، تصاویر و پرسش‌ها

پایه‌ها	سوم	چهارم	پنجم	ششم	کل فراوانی	درصد
متن	12	6	16	17	51	51
تصاویر	11	5	9	8	33	33
پرسش‌ها	3	5	4	4	16	16
کل فراوانی	26	16	29	29	100	100
درصد	00/26	00/16	00/29	00/29	100	*

 

بحث و نتیجه‌گیری

در بررسی متن تمام کتاب‌های مطالعات اجتماعی ابتدایی با توجه به جدول 7 مشاهده می‌شود که بیشترین درصد (33/33) مولفه‌های امور خیر مربوط به متن کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم است. کمترین درصد (76/11) مولفه‌های امور خیر مربوط به متن کتاب پایه چهارم است. همچنین در متن کتاب‌های مطالعات اجتماعی بین مولفه‌ها بیشترین درصد (52/23) مربوط به مولفه‌های همکاری و همدلی و کمترین درصد (84/7) مربوط به مولفه احسان می‌باشد و به مولفه‌های وقف و تعاون در هیچکدام از کتاب‌های مطالعات اجتماعی ابتدایی اشاره شده است.

در بررسی تصاویر مربوط به مولفه‌های امور خیر مشاهده می‌شود که با توجه به جدول 8 بیشترین درصد (35/32) مربوط به تصاویر کتاب پایه سوم ابتدایی و کمترین درصد (70/14) مربوط به تصاویر کتاب پایه چهارم است. همچنین از بین مولفه‌ها بیشترین درصد (47/26) مربوط به مولفه همدلی و کمترین درصد (88/5) مربوط به احسان می‌باشد. در بررسی مولفه‌های وقف و احسان در هیچ‌کدام از کتاب‌های درسی پایه ابتدایی مشاهده نشده است.

در بررسی پرسش‌های کتاب‌های مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی با توجه به جدول 9 مشاهده می‌شود که بیشترین درصد (25/31) مربوط به پرسش‌های کتاب پایه چهارم و کمترین درصد (75/18) مربوط به پرسش‌های کتاب سوم است. همچنین از بین مولفه‌ها بیشترین درصد (50) به همکاری و در رتبه دوم مولفه‌های مشارکت اجتماعی و همدلی و در رتبه سوم دگریاری و نوع دوستی می‌باشد. مولفه‌های احسان و وقف و تعاون هیچکدام در کتاب‌های مطالعات اجتماعی دیده نشد.

با توجه به جدول 10 در بررسی کلی، مشاهده می‌شود که از بین تمام کتاب‌ها، کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم کمترین درصد (16) مولفه‌های امور خیر را در بین سایر کتاب‌های مورد بررسی دارا می‌باشد و کتاب مطالعات اجتماعی پایه‌های پنجم و ششم بطور مشترک به یک میزان بیشترین درصد (29) مولفه‌های امور خیر را دارا می‌باشد.

در بررسی محتوا، تصاویر و پرسش‌های کتاب‌های درسی مشاهده می‌شود که بیشترین درصد (58) مربوط به متن کتاب‌ها و کمترین درصد مربوط به پرسش‌های کتاب‌های مورد بررسی می‌باشد.

همچنین با توجه به نتایج حاصل شده از این پژوهش درمی‌یابیم تنها تعداد کمی از مولفه‌ها در حد نسبتاً مناسبی توجه شده است که تناسب آن هم بین کتاب‌ها رعایت نشده است. شاید بتوان علت مناسب‌تر بودن بعضی از مولفه‌ها مثل همکاری در پایه سوم و همدلی در پنجم را وجود یک درس با همین عناوین در این پایه‌ها دانست.

متاسفانه به دلیل عدم دسترسی به تحقیقات مشابه نتایج تحقیق حاصل را با سایر پژوهش ها نمی‌توان مطابقت داد. اما آنچه مسلم است جامعه سالم و طیب به گونه‌ای است که فراتر از همکاری و همراهی گام برمی‌دارد و در تمام همدردی و همدلی قرار می‌گیرد تا در مسیر درست زندگی باشد. خداوند در آیه 144 سوره آل عمران می فرماید: جامعه عصر نبوی به سبب برخورداری از اصل همدلی و همدردی جامعه اسوه و نمونه است. جوامع کنونی با بررسی و دقت می‌تواند به جامعه اسوه تبدیل شود.

بنابراین امروزه تربیت نیروی انسانی برای دستیابی به مولفه‌های امور خیر به پشتیبانی آموزش و پرورش نیازمند است و کتاب‌های درسی منعکس کننده هدف‌های تربیتی مطلوبی هستند که سیاست‌گذاران نظام آموزشی پی‌ریزی می‌کنند.کتابها در سیستم آموزش متمرکز (مانند ایران) اهمیت بسیاری دارند و در راستای آموزش امور خیر می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند. میلر معتقد است مدرسه تنها مکانی برای یادگرفتن مهارت‌هایی مانند حساب کردن نیست بلکه مکانی برای یادگرفتن اخلاقیات مورد نیاز جامعه است.

 

محدودیت‌های پژوهش

1. ناهمسویی در تعاریف نظری جامع برای هریک از مولفه های امور خیر؛
2. عدم دسترسی به سایر تحقیقات مشابه.

 

پیشنهادات کاربردی

1. کتاب‌های درسی با توجه به نتایج پژوهش انجام شده مورد بازبینی قرار گیرد. پیشنهاد می‌شود مؤلفین با مطالعه پیرامون امور خیر و اعتقاد به انجام امور خیر کتاب را بازبینی کنند.
2. توجه به امور خیر در محتوای کتاب‌های درسی بطور متوازن و یکسان.
3. توجه به انتخاب مناسب تصاویر در زمینه‌های مختلف امور خیر.
4. لزوم طراحی پرسش‌ها و فعالیت‌هایی که منوط به انجام کار خیر باشد.
5. اجرای طرح‌هایی که سبب افزایش کمک‌ها و کارهای داوطلبانه در مدرسه شود.
6. آموزش مداوم و مستمر معلمان بر لزوم امور خیر و آشنایی با روش تدریس‌هایی که اجرای آنها در کلاس اخلاقیات را در بین دانش‌آموزان افزایش می‌دهد.
7. توجه به اسناد بالادستی بخصوص در عرصه اخلاق و بکارگیری اهداف تعیین شده در تمام کتاب‌های علوم انسانی به شیوه‌های صحیح.
8. اضافه نمودن یک واحد درسی به عنوان امور خیر که اهداف امور داوطلبانه و عام المنفعه را دنبال کند.
9. استفاده از تجربیات سایر کشورها در امور خیر.
10. توجه به رویکردهای یادگیری انسان‌گرایانه و معنویت‌گرایانه برای انجام امور خیر و تألیف کتب درسی.

 

منابع

آقاجانی، مریم (1381). تاثیر آموزش‌ها/ مهارت‌های زندگی بر سلامت. طرح تحقیقاتی آموزش و پرورش: استان گلستان

پارسا، عبدالله (1387). برنامه‌ریزی برای کارآموزی و اثرات اجتماعی و مدنی آن. اهواز: دانشگاه شهید چمران

خلیلی شورینی، سیاوش (1387). مکاتب فلسفی و آرا تربیتی، تهران: یادواره

سند تحول بنیادین آموزش و پرورش (1391). تهران: انتشارات مدرسه

فلاحیان، ناهید و همکاران (1391). روش آموزش مطالعات اجتماعی، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران

گال، مردیت. بورگ، والتر. گال، مویس (1382). روش‌های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روان‌شناسی. ترجمه: احمدرضا نصر، حمیدرضا عریضی، محمود ابالقاسمی، محمد جعفر پاک سرشت، علیرضا کیامنش، خسرو باقری، محمد خیر، منیجه شهنی ییلاق و زهرا اخروی. تهران: سمت

میلر، جی پی (1379). نظریه‌های برنامه درسی، ترجمه محمود مهرمحمدی. تهران: سمت

نقیب‌زاده، میرعبدالحسین (1387). درآمدی به فلسفه.تهران: طهوری

 

Astin, A; H.Atin; A. Bryant; S.Calderone; J. Lindholm& K. Szelenyi (2005), the spiritual life of collge students: a national. From: http://www. Spirituality. Ucla. Edv./pdf

Harris, Sam (2005), The Moral Landscape. How science can Determine. Human valves. Free press. U.S.A

Jones, Laura (2005). What Does spirituality in Education Mean? Stumbling Toward wholeness. In journal of college& character- volume VI. NO.7. October.2005