بررسی تاثیر موقوفات در مدیریت شهری شهرستان خمینی شهر

بررسی تأثیرموقوفات در مدیریت شهری شهرستان خمینی شهر

مجتبی فخاری^1*، رضا اسماعیلی²

^1، کارشناسی ارشد رشته مدیریت دولتی(گرایش تحول)، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان(خوراسگان)، اصفهان، ایران

2-عضو هییت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان(خوراسگان)، اصفهان، ایران

چکیده:

هدف از انجام این پژوهش بررسی بررسی تأثیر وقف در مدیریت شهری شهرستان خمینی شهر بود. جامعه‌آماری تحقیق  220 از کارکنان و متخصصان شهرداری خمینی شهرنفر بوده که با استفاده از فرمول كوكران حجم نمونه آماري از140نفرداده ها جمع آوری شده است. ابتدا با استفاده از تحقیقات پیشین پنج مولفه گسترش علم و دانش در شهر، کمک به محیط زیست، گسترش فعالیت ها و خدمات دینی، کمک های خدماتی به مدیریت شهری، کمک‌های  عمرانی‌به مدیریت شهری برای جایگاه وقف در مدیریت شهری شناسایی شد. ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه ساخته شده بر اساس مصاحبه با خبرگان بود. روایایی پرسشنامه توسط متخصصین تأیید و پایایی پرسشنامه به کمک ضریب آلفا کرونباخ برابر 83/0 تأیید گردید. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد هر پنج مولفه شناسایی شده جز مولفه‌های اصلی موقوفات در مدیریت شهری شهرستان خمینی شهر می باشند و گسترش فعالیت ها و خدمات دینی بالاترین تأثیر را دارد و بقیه ابعاد به ترتیب عبارتند از کمک‌های خدماتی به مدیریت شهری، کمک‌های عمرانی به مدیریت شهری، گسترش علم و دانش.

کلمات کلیدی: وقف، مدیریت شهری، فعالیت‌های دینی، کمک عمرانی، گسترش علم، کمک به محیط

مقدمه

فضاهای عمومی، امروزه جایگاه با اهمیتی در برنامه های توسعه شهری یافته اند. توسعه و ایجاد فضاهای عمومی علاوه بر تامین رفاه و آسایش بیشتر شهروندان ، نقش موثری در حفاظت محیط و توسعه پایدار از طریق سلسله مراتب طرح های مختلف و در نظر گرفتن نیازها و امکانات واقعی و مشارکت نیروهای موثر در تحقق آن ایفا میکند. در این بین مدیریت شهری (حکمرانی) به عنوان یکی از موثرترین عوامل در توسعه فضاهای عمومی شهر شناخته می‌شود(بوچائی و خداداد، 1395).

وقف به عنوان یک امر خیر، عملی الهی است که شخص در کمال صحت و سلامت عقل و اندیشه، تمام یا قسمتی از مال و جان خویش را بی آنکه انتظار دریافت پاداشی را داشته باشد با تمام وجود و برای رضای خداوند به همنوع یا همنوعان خویش می بخشد(نیازی و کارکنان نصرآبادی، 1395). لذا گسترش فرهنگ وقف، روابط اجتماعی واقفین با شهروندان جامعه، حمایت نهادها و مسئولین در حوزه سیاستگذاری اجتماعی می تواند به عنوان راهکارهای افزایش تمایل شهروندان به امور خیر به ویژه وقف قلمداد گردد.  وقف یکی از برترین و پردوامترین مظاهر احسان و نیکوکاری به مردم و خدمت به همنوعان و کمک به مصالح جامعه و تنظیم امور فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است. نهاد وقف میتواند با سرمایه گذاری در امور عام المنفعه مرتبط با هد فهای امنیت، معنویت، رشد اقتصادی و عدالت که اهمیت ویژه‌ای در اقتصاد اسلامی دارند به انباشت سرمایه فیزیکی و انسانی و در نتیجه به رفاه عمومی کشورهای اسلامی کمک کند. نهاد وقف عامل بسیار مهمی در جلوگیری از تجمع و تمرکز ثروت در جامعه محسوب می شود(شاطری و عرب، 1395). می‏توان به جرأت ادعا کرد که اگر اوقاف در مسیر صحیح به راه انداخته شود و واقفان به راه معقول و درستی هدایت شوند بسیاری از مشکلات جامعه حل می‏شود. به عبارت دیگر، کارنامه‏ی درخشان وقف این نوید را به ما می‏دهد که از طریق گسترش موقوفات و هدایت آنها می‏توان اکثر نیازها و ضروریات جامعه را تأمین کرد و سنگینی این امر را از بیت‏المال مسلمین برداشت یا لااقل از فشار آنها بر بودجه‏ی کل کشور کاست(کرکه آبادی وخواجه نبی، 1392). وقف ازجمله مسائلی است که تاثیرات آن به جنبه ی معنوی آن ختم نمی شود و در صورت پرداختن به آن می توان بسیاری از مشکلات فعلی شهرها را برطرف کرد. وقف از جمله مسائل مذهبی است که جایگاه مهمی در شهر خمینی شهر دارد و از طرف مردم نیز استقبال زیادی از آن به عمل آمده است. در صورت بی توجهی به این موقوفات امکان فرسودگی و کاهش بازدهی و تاثیر آنها وجود دارد. با آمار بالایی که در زمینه ی اوقاف در این شهر وجود دارد و همچنین تنوع کاربری های آن، در صورت مدیریت و بهره برداری صحیح و مناسب از اماکن وقفی می توان تاثیرات عمیق و بازدهی آن را در شهر به وضوح دید. با توجه به اینکه شهر خمینی شهر یکی از شهرهای مذهبی کشور می باشد. همچنین مسأله وقف یك سنّت حسنه و یكی ازافتخارات فرهنگ غنی اسلام و یكی از اهرم‌های مؤثّر اعتقادی و فرهنگی برای جبران نارسایی‌ها و نیازمندی‌های جامعه در ابعاد مختلف محسوب می‌شود، که به عنوان فرهنگی حسنه برای مردم این شهر پذیرفته می شود،بنابراین ضرورت دارد برای ترویج این عمل پسندیده و ارزشمند در خمینی شهر برنامه‌ریزی و تلاش‌های گسترده‌ای صورت گیرد. باید با توسعه‌ی موقوفات فضایی سرشار از معنویت ایجاد شود تا در آن‌ فضا مشكلات فقرا و دردمندان برطرف گردد. كمبودها و نیازهای اجتماعی تأمین شود، زمینه‌ی رشد و تعالی و سعادت و پیشرفت نوجوانان و جوانان فراهم گردد. خیرخواهی و غیرخواهی جایگزین سودجویی و خودخواهی شود، تكاثر و تفاخر از میان برود و صدقات جاریه و باقیات‌الصّالحات به جای آن بنشیند. طبعاً چنین جامعه‌ای به كمال و عدالت خواهد رسید و آینده‌‌ای روشن و درخشان در پیش رو خواهد داشت. با توجه به کارکردهای مثبت وقف در جامعه ضروری است که از طریق تدوین یک سیاست اصولی و برنامه ریزی شده از سوی دولت به منظور شکوفایی فرهنگ وقف در جامعه، زمینه احیای این سنت حسنه و نبوی را فراهم آورد. با توجه به بافت اجتماعی سنتی و مذهبی شهر خمینی شهر و وجود واقفان و خیرین زیاد در این شهر و نیز موقوفات زیاد که نیاز به شناسایی، ثبت، احیا و نیز بهره برداری دارند، لازم است که اقدامات لازم در این زمینه ها صورت گیرد تا هم حق و نیت واقعی واقفین به درستی ادا شود و هم این موقوفات بتواند تاثیر واقعی و مفید خود را در توسعه و آبادانی این شهر داشته باشد. این پژوهش علاوه بر اهمیت موضوعی که در سطور پیش به آن اشاره شد دارای اهمیت علمی نیز می باشد با مرور مطالعات پیشین از جمله تحقیقات نیازی و کارکنان نصر آبادی (1395)، کریمیان وهمکاران(1395) بوچایی و خداداد (1395) بیشتر در خصوص اثرگذاری وقف برشهر و موقعیت اجتماعی شهر می باشد و کمتر به مقوله جایگاه وقف در مدیریت شهری پرداخته شده است و  در مورد جایگاه وقف در شهر خمینی شهر مطالعه سازمان یافته مبتنی بر رویکرد و روشهای علمی وجود ندارد ، به عبارت دیگر این مطالعه به خلاء علمی و پزوهش در این زمینه پاسخ می دهد .

در زیر به برخی از پژوهش های انجام گرفته در ایران و خارج اشاره شده است.

نیازی و کارکنان نصر آبادی (1395)، به پژوهشی با عنوان تحلیل جامعه شناختی نقش سرمایه اجتماعی در امور خیر با تاکید بر توسعه فرهنگ وقف پرداختند. نتایج حاکی از آن است که گسترش فرهنگ وقف، روابط اجتماعی واقفین با شهروندان جامعه، حمایت نهادها و مسئولین در حوزه سیاستگذاری اجتماعی می تواند به عنوان راهکارهای افزایش تمایل شهروندان به امور خیر به ویژه وقف قلمداد گردد.

کریمیان وهمکاران(1395)به بررسی نقش بناهای وقفی بر فرم یابی و گسترش فضاهای شهر ری در دورهقاجار آغاز به چه میزان پرداختند. به منظور پاسخگویی به پرسش های پژوهش، بناهای وقفی دورهقاجار در بافت تاریخی شهر ری شناسایی، با مستندسازی و ثبت اطلاعات آنها، نقش وقف بر فرم گیری و گسترش این شهرو همچنین ارتباط و پیوستگی معماری آن مورد سنجش قرار گرفت.در انطباق اطلاعات ماخوذ از منابع مکتوب و نتایج بررسی های میدانی روشن شد که بی هیچ شایبه ای می توان وقف را به عنوان نیرویی فضا آفرین و گسترش دهنده در ساختار شهر ری در عهد قاجار به حساب آورد. در این شهر شاخص ترین عناصر وقفی به صورت متشکل و اغلب در بخش تجاری جای داشتند و نقش آنها در سازمان فضایی شهر تا بدانجا بود که با حذف آنها شیرازه بافت تاریخی شهر کاملا از هم گسیخته می شود.

شاه[1] (2017) پژوهشی با عنوان جامعه شناسی اهداف مسلمان از وقف در کشمیر هند انجام دادند. این مطالعه به منظور بررسی جامعه شناسی  و نقش نهاد وقف  را در رفاه توده ها، به ویژه شهروندان جما و کشمیر، می دید. نتایج نشان داد که وقف بر عدالت اجتماعی، نوع دوستی و ارایه خدمات رفاهی اثرگذار است.

آنکو ^[2]و همکاران(2015) در تحقیقی با عنوان “عدالت اجتماعی واقتصاد روبه رشد” به بررسی نقش و تاثیر عدالت اجتماعی بر اقتصاد جامعه پرداخته‌اند. نگارندگان عدالت اجتماعی را لازمه صلح و آرامش خاطر درجوامع امروزی قلمداد می‌کنند و به همین خاطر بی‌عدالتی اجتماعی در کشورهای توسعه نیافته و درحال توسعه را نسبت به کشورهای توسعه یافته بیشتر می‌دانند.

روش تحقیق

جامعه‌آماری تحقیق  220 از کارکنان و متخصصان شهرداری خمینی شهرنفر بوده که با استفاده از فرمول كوكران حجم نمونه آماري از140نفرداده ها جمع آوری شده است. ابتدا با استفاده از تحقیقات پیشین و مصاحبه با خبرگان پنج مولفه گسترش علم و دانش در شهر، کمک به محیط زیست، گسترش فعالیت ها و خدمات دینی، کمک های خدماتی به مدیریت شهری، کمک‌های  عمرانی‌به مدیریت شهری برای جایگاه وقف در مدیریت شهری شناسایی شد. و براساس این ابعاد پرسشنامه محقق ساخته شامل 15 سوال طراحی گردید. روایایی پرسشنامه توسط متخصصین تأیید و پایایی پرسشنامه به کمک ضریب آلفا کرونباخ برابر 83/0 تأیید گردید.

یافته ها

مولفه‌های اصلی موقوفات در مدیریت شهری شهرستان خمینی شهرکدامند؟

به منظور بررسی اعتبار مولفه های ارایه شده از آزمون t استیودنت مطابق جدول 1 استفاده شده است.

جدول 1:آمار استنباطی مربوط به آزمون t استیودنت

نتایج آزمون استنباطی که در جدول 1 آمده است نشان می دهد، با توجه به اینکه مقدار آماره تی محاسبه شده برای این مولفه ها بیشتر از مقدار تی در جدول استاندارد بوده و همچنین سطح معنی­داری محاسبه گردیده کمتر از 05/0 می باشد لذا فرض صفر رد شده و در نتیجه فرض مقابل با سطح اطمینان 95% تأئید می گردد. نتایج بدست آمده نشان می­دهند که 5 مولفه (گسترش علم و دانش در شهر، گسترش فعالیت ها و خدمات دینی، کمک های خدماتی به مدیریت شهری، کمک‌های  عمرانی‌به مدیریت شهری، کمک به محیط زیست) که در مرحله قبل توسط مصاحبه با خبرگان به عنوان مولفه های وقف در مدیریت شهری انتخاب شدند از نظر پاسخگویان در شهر خمینی شهر مورد تأیید می باشند و این پنج مولفه به عنوان مولفه‌های موقوفات در مدیریت شهری شهرستان خمینی شهر مورد تأیید قرار گرفتند.

سوال دوم: رتبه بندی مولفه‌های موقوفات در مدیریت شهری شهرستان خمینی شهر چگونه می‌باشند؟

در ادامه به منظور رتبه­بندی مؤلفه‌های وقف شناسایی شده از آزمون فریدمن بهره گرفته می­شود.

به منظور پاسخگویی به سوال، به رتبه‌بندی مؤلفه‌های وقف شناسایی شده از نظر پاسخ‌دهندگان با استفاده از آزمون فریدمن پرداخته شده است.

جدول 2- آزمون رتبه­بندی فریدمن

نتایج آزمون رتبه­بندی فریدمن جدول 3 نشان می دهد که میانگین رتبه مؤلفه‌های وقف شناسایی شده تفاوت محسوسي دارند.

جدول 3-آمار استنباطی مربوط به آزمون فریدمن

همچنين نتایج آزمون استنباطی در جدول 3 نشان می دهد، با توجه به اینکه سطح معنی داری که برای این آزمون محاسبه گردیده کمتر از 05/0 می باشد لذا فرض صفر رد شده و درنتیجه فرض مقابل با سطح اطمینان 95% تأیید می گردد. بنابراین نتایج بدست آمده نشان می دهند که از نظر پاسخ­دهندگان، میزان میانگین رتبه مؤلفه‌های وقف شناسایی شده یکسان نبوده و تفاوت معناداری با هم دارند. همچنین نتایج دیگر نشان می­دهد که انگیزه های دینی با میانگین رتبه (28/4) بیشترین و کمک به محیط زیست با میانگین رتبه (31/2) کمترین رتبه را در بین مؤلفه‌های وقف مؤثر داشته­اند. و بقیه ابعاد به ترتیب عبارتند از کمک‌های خدماتی به مدیریت شهری، کمک‌های عمرانی به مدیریت شهری، گسترش علم و دانش.

نتایج

وقف ازجمله مسائلی است که تاثیرات آن به جنبه ی معنوی آن ختم نمی شود و در صورت پرداختن به آن می توان بسیاری از مشکلات فعلی شهرها را برطرف کرد. وقف از جمله مسائل مذهبی است که جایگاه مهمی در شهر خمینی شهر دارد و از طرف مردم نیز استقبال زیادی از آن به عمل آمده است. در صورت بی توجهی به این موقوفات امکان فرسودگی و کاهش بازدهی و تاثیر آنها وجود دارد. با آمار بالایی که در زمینه ی اوقاف در این شهر وجود دارد و همچنین تنوع کاربری های آن، در صورت مدیریت و بهره برداری صحیح و مناسب از اماکن وقفی می توان تاثیرات عمیق و بازدهی آن را در شهر به وضوح دید. با توجه به اینکه شهر خمینی شهر یکی از شهرهای مذهبی کشور می باشد. همچنین مسأله وقف یك سنّت حسنه و یكی ازافتخارات فرهنگ غنی اسلام و یكی از اهرم‌های مؤثّر اعتقادی و فرهنگی برای جبران نارسایی‌ها و نیازمندی‌های جامعه در ابعاد مختلف محسوب می‌شود بنابراین هدف این پژوهش بررسی جایگاه موقوفات در مدیریت شهری شهرستان خمینی شهر و ارائه راهبردهای مطلوب بود با استفاده از تحقیقات پیشینی پنج مولفه گسترش علم و دانش در شهر، کمک به محیط زیست، انگیزه های دینیکمک های خدماتی به مدیریت شهری، کمک‌های  عمرانی‌به مدیریت شهری برای جایگاه وقف در مدیریت شهری انتخاب شد. نتایج این تحقیق با تحقیقات کریمیان وهمکاران(1395) و محمدی (1394) همخوانی دارد.

نتایج حاصل از آزمون رتبه‌بندی فریدمن و آزمون t استیودنت مشخص شد هر پنج مولفه شناسایی شده جزمولفه‌های اصلی موقوفات در مدیریت شهری شهرستان خمینی می باشند وانگیزه های دینی بالاترین رتبه و بقیه ابعاد به ترتیب عبارتند از کمک‌های خدماتی به مدیریت شهری، کمک‌های عمرانی به مدیریت شهری، گسترش علم و دانش کمک به محیط زیست.

یافته های پژوهش نشان داد یکی از انگیزه های موثر وقف، انگیزه های دینی، خدمت به مردم و همنوع و گسترش علم و دانش در جامعه است که با نتایج پژوهش لورنزن^[3] (2010)، نیل^[4](2011) و متین (1390) در برخی موارد همسوست. انگیزه خدمت به مردم و همنوع و گسترش علم و دانش در جامعه، یکی از بارزترین ویژگی های فرهنگی جامعه ایرانی از گذشته های دور تا به امروز بوده است که تنها به رشد و تعالی فرد نمی اندیشد، بلکه منافع و مصالح جامعه را نیز در نظر می گیرد. با توجه به توصیه های بی شمار اسلام به وقف انگیزه های دینی نیز یکی از مولفه های اساسی وقف می باشند. به سخن ديگر وقف يکي از ارزش هاي والاي انساني است که تحت تأثير جهان بيني ديني و مذهبي علاوه بر تأثيرات اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي، از نظر کالبدي نيز نقش بسيار مؤثري در شکل دهي به ساخت فضائي ـ کالبدي شهرهاي اسلامي به ويژه شهرهاي ايران داشته است.

منابع

بوچائی، محمد حسین؛ خداداد، مهدی؛ (1395)،ارزیابی اثرات وقف در پایداری اجتماعی مناطق شهری (مورد: شهر گرگان)، پژوهش های نوین علوم جغرافیایی، معماری و شهرسازی » ،1(1)1-19

سلیمی, رزگار؛ طاهره تراضی و عباس غلامی(۱۳۹۳)، نقش وقف در فضا های شهری و بناهای عمومی نمونه موردی تیمچه صباغ، اولین کنگره بین المللی افق های جدید در معماری و شهرسازی، تهران، دانشگاه تربیت مدرس دانشکده هنر و معماری.

طباطبایی، سید مصطفی (1391)، بررسي روند وقف در بيمارستان‌هاي اصفهان از انقلاب مشروطه تا کنون (12 احمدی، علی اصغر(1390). عدالت اجتماعی در نهج البلاغه زمینه ها،موانع ودستاوردها. معرفت، 171: 93-110

طباطبایی، سیدمصطفی؛ حجارپورخلج، سمانه (1395)،بررسی جایگاه وقف در رشد بیمارستان سازی اسلامی(مطالعه موردی شهراصفهان از انتقلاب مشروطه تا1392ه.ش). میراث جاویدان،24(94) 21-48

عقیلی, سیدحسام الدین، (1385)، مدیریت شهری، اولین همایش ملی عمران شهری، سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج.

 کریمیان، حسن ، بهمنی ، علیرضا ،  شهابی، سیدمحمدرضا(1395)، تأثیر وقف بر شکل‌یابی فضاهای شهری زمان قاجار در شهر ری، نشریه علمی پژوهشی باغ نظر، 13(44)، 89-98.

متین، نعمت الله (1390).راه های گسترش مشارکت مردم در آموزش و پرورش از دیدگاه خیرین مدرسه ساز، فصلنامه تعلیم و تربیت، 107، 141-159.

محمدی، فرشته،(1394)،جایگاه وقف در ساختارشناسی فرهنگی و اجتماعی شهر قزوین،وقف میراث جاویدان،3(91)81-110

مرتضوی، سیدمسلم،(1391)، بررسی وقف در خمینی شهر، پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته جغرافیا وبرنامه ریزی شهری، دانشگاه اصفهان.

نیازی, محسن و محمد کارکنان نصرآبادی (۱۳۹۵)، تحلیل جامعه شناختی نقش سرمایه اجتماعی در امور خیر با تاکید بر توسعه فرهنگ وقف، اولین همایش ملی خیر ماندگار (مطالعه و ارزیابی امور خیر در ایران)، تهران، بنیاد خیریه راهبری آلاء،

هاشمی، شهناز،روح اله شکوهی بیدهندی(1392)،راهبردهای ارتقاء جایگاه مدیریت شهری تهران به وضع مطلوب (شهرداری تهران به مثابه نهادی اجتماعی و فرهنگی). ، مطالعات مدیریت شهری،5(2) ، 1-14

Anku, O.T,. Amankwaa, A,. Amertowo, A (2015). The concept of Social Justice and Growing economy: Mimics from a Colony. Article Number, F417FE554727

Azimi Ambrose, A.H,. Aslam, M,. Hanafi, H (2015). The Possible Role of Waqf in Ensuring A Sustainable Malaysian Federal Government Debt. Procedia Economics and Finance, 31(15): 333-345..

Lorenzen, M. (2010). Fund Raising for Academic Libraries: WhatWorks, What Doesn’t?. Chicago: American library association

Shah, A. R. (2017). Sociology of Muslim Endowments (Waqf) in Indian Kashmir: A Thesis Report. World Academy of Science, Engineering and Technology, International Journal of Humanities and Social Sciences, 4(8).

[1]Shah

[2]Anku

[3]Lorenzen

[4]-Neale