بازنمایی وقف در رسانه
مورد تجربی: تحلیل محتوای فصلنامه وقف، میراث جاویدان بین سالهای 1391 تا 1393
- سید ریاض الدین طباطبایی، 2. مهری بهار
- کارشناسی ارشد علوم ارتباطات اجتماعی، 2. دکترای مطالعات فرهنگی
چکیده:
می‌توان گفت فصلنامه وقف، میراث جاویدان عمدتا با رویکردی تاریخی، غیر علمی‌و بدون هدفگذاری مشخص منتشر میشود و‌اینها نمی‌تواند بازنمایی دقیقی از وقف ارائه دهد. رویکرد تاریخی نشریه در بسیاری از مقالات مشخص است که در تحلیل یافته ها به‌این موضوع اشاره خواهیم کرد. در واقع ما در 7 شماره مورد مطالعه با هیچ‌ایده و راهکار جدید برای حل مشکلات در حوزه وقف مواجه نشدیم، حتی با طرح مسئله و مشکل نیز مواجه نشدیم و‌این نشان می‌دهد که فصلنامه نگاهی سطحی و تک بعدی به وقف دارد و بر اساس استراتژی و طرح از پیش تعیین شده‌ای در‌این مسیر حرکت نمی‌کند.این موضوع و یافته ها در کنار مباحث نظری‌ای که اشاره خواهم کرد، نشان می‌دهد که فصلنامه وقف، میراث جاویدان بعنوان رسانه‌ای تخصصی در‌این حوزه بازنمایی‌ای کاملا سوگیرانه و غیر دقیق از وقف دارد. برای‌اینکه فصلنامه بازنمایی دقیقتری از وقف داشته باشد بهتر است از متخصصان روزنامه نگاری که در حوزه وقف کار کرده‌اند در نشریه استفاده کند و همچنین نگاه‌ایدئولوژیک به مسئله وقف حذف شود و حتی نشریه از حالت یک نشریه رسمی‌سازمانی خارج شود تا آزادانه تر به‌این مسئله پرداخته و محدودیت‌های ناشی از تعلق به سازمانی خاص گریبانگیر آن نباشد.هدف ما در‌این مقاله، مطالعه بازنمایی وقف در رسانه بود که با توجه به‌اینکه مجله وقف، میراث جاویدان تنها مجله تخصصی در‌این حوزه است آن را بعنوان نمونه موردی برای مطالعه انتخاب کردیم. بدین منظور با مرور نظریات مربوط به بازنمایی، خصوصا نظرات استوارت هال آماده تحلیل فصلنامه وقف، میراث جاویدان با رویکرد بازنمایی شدیم. پرسش تحقیق ما به نحوه بازنمایی وقف در مجله وقف میراث جاویدان بر می‌گشت و به همین دلیل نیز از رویکرد بازنمایی استوارت هال استفاده کردیم تا بتوانیم هر چه بهتر جنبه‌های مختلف‌این بازنمایی را تحلیل کنیم. با توجه به‌این مباحث، ما برای انجام تحلیل ها و پاسخ به پرسش تحقیق و مشخص کردن نحوه بازنمایی وقف در‌این نشریه از روشهای تحلیل محتوای کمی‌و کیفی بطور همزمان استفاده کرده و نتایج آن را در ادامه ارائه میکنیم. برای انجام تحلیل محتوا، ابتدا لیست مقولات اصلی و فرعی را تهیه کردیم و براساس مقولات به تحلیل هر شماره پرداختیم و سپس تحلیل کلی 7 شماره مورد بررسی را ارائه کردیم.
واژگان کلیدی : وقف، رسانه، بازنمایی، تحلیل محتوا
مقدمه :
در اسلام یکی از راه‌های تحقق بخشیدن به اهداف خیرخواهانه وقف است. نهادی که گسترش آن از یک سو سبب تعدیل و توزیع ثروت و از سوی دیگر موجب از بین رفتن نیازهای فرهنگی و اجتماعی موجود در جامعه میگردد و می‌توان ادعا نمود سنت حسنه وقف پشتوانه اقتصادی اهداف بلند انسانی است که در طول تاریخ با توجه به سطح زندگی مردم برای رشد فرهنگ و دانش بشری تأثیر بسیاری داشته است، زیرا وقف سابقه دیرینه در تاریخ تمدن بشر دارد و تنها مخصوص اسلام و فقه و حقوق کشورهای اسلامی‌و‌ایران نیست و نهادهای مشابه آن در تمام ادیان و حقوق سایر کشورها مشاهده میشود.
در طول تاریخ اسلام اغلب‌اینگونه بوده است که مردم نیکوکار بخشی از اموال و مستغلات خود مانند زمین، خانه، باغ و غیره را از مالکیت خود خارج و منافع آن را برای اهداف خیرخواهانه متناسب با نیازهای جامعه اختصاص می‌دادند. تأسیس بیمارستانها، مدارس علمی، مراکز فرهنگی و مساجد بر اساس وقف بیانگر‌این ادعاست. افراد جامعه و واقفان نیز سعی می‌کرده‌اند با اتخاذ روشهایی فرهنگ وقف را در جامعه ترویج کرده و جا بیاندازند. به عنوان مثال در گذشته وقف نامه ها را در محافل عمومی‌با صدای بلند می‌خواندند و همچنین واقفان ارج و قرب خاصی در بین مردم داشتند. اما امروزه و با ظهور عصر اطلاعات، یکی از مهمترین جلوه‌های بروز و تقویت وقف در رسانه ها است. در واقع در حال حاضر‌این رسانه ها هستند که با برجسته سازی برخی موضوعات اذهان جامعه و افکار عمومی‌را نسبت به اهمیت یک موضوع آگاه می‌سازند. بنابراین شناسایی جایگاه وقف در رسانه‌های مختلف از اهمیت خاصی در راستای گسترش‌این سنت حسنه برخوردار است.
روش پژوهش :
همانگونه که گفتیم، هدف‌این تحقیق ارزیابی و تحلیل بازنمایی وقف در مجله وقف، میراث جاویدان است. رسانه ها از دیرباز بعنوان یکی از مهمترین عناصر در جامعه به حساب می‌آمده‌اند و نقش مهمی‌در شکل گیری افکار عمومی‌و همچنین‌ایجاد گرایش مثبت بین مردم نسبت به یک موضوع داشته‌اند. آنچنان كه در اين خصوص حضرت امام خميني (ره) با تشريح نقش رسانه هاي جمعي،از آن ها به عنوان دانشگاه عمومي ياد كرده است كه بايد در تمام سطح كشور گسترش يابند و تمام مردم را متفكر،مبارز و ديني بار بياورند .(امام خمینی (ره)، 1378)
با توجه به هدف تحقیق که تحلیل بازنمایی وقف در رسانه است، از چارچوب نظری بازنمایی به ویژه نظرات استوارت هال برای تحقیق بهره می‌بریم. امروزه مفهوم بازنمایی به شدت وامدار آثار استوارت هال است و به‌ایده‌ای بنیادین در مطالعات فرهنگی و رسانه‌ای مبدل شده‌است. نگاه جدید ارایه شده از سوی هال به مفهوم بازنمایی، از دیدگاههای متفکرانی مانند فوکو و سوسور برای بسط نظریه بازنمایی استفاده کرده است.
این تحقیق تلفیقی از روشهای موجود در سنت‌های کمی‌و کیفی را بکار می‌گیرد تا به هدف خود نائل شود. پژوهش کمی‌از دیرباز روش تحقیق غالب در مطالعات رسانه‌ای بوده‌اند اما پژوهش کیفی، اصطلاحی عام برای رویکردهای مختلف تحقیق و ارزشیابی تلقی میشود که با عناوین مختلفی چون قوم نگاری، پژوهش میدانی و مشاهده توأم با مشارکت خوانده می‌شوند.این رویکردها برحسب سنن مختلف فلسفی و تحلیلی قابل تفکیک هستند.این سنن دارای ويژگیهای مشترکی نیز هستند که آنها را از پژوهشهای کمی‌متمایز می‌کند.
در‌این پژوهش من برای تحلیل متون فصلنامه از روش تحلیل محتوای کمی‌و کیفی بصورت همزمان و برای تحلیل تصاویر روی جلد نیز از نشانه شناسی استفاده می‌کنم.
هدف اصلی پژوهش حاضر تحلیل بازنمایی وقف در مجله وقف، میراث جاویدان از طریق تحلیل محتوا و نشانه شناسی شماره‌های منتشرشده فصل نامه وقف میراث جاویدان بین سالهای 91-93 است. ما اولین شماره سال 1391 را بعنوان مبدا انتخاب کردیم و تا اشباع نظری به کار تحلیل ادامه دادیم، بعد از بررسی شماره‌های دو سال نتایج مشابه بود و نتیجه جدید بدست نمی‌آمد بنابراین به تحلیل همین شماره ها اکتفا کردیم چون اشباع نظری حاصل شده بود.
علاوه بر‌این، موارد زیر را نیز می‌توان به عنوان اهداف فرعی‌این پژوهـش قلمداد کرد:
- تعیین تعداد کل مقاله‌های منتشرشده در سالهای در دست بررسی و تعیین مقاله‌های تألیفی و ترجمهای
- توصیف ساختاری مجله ( تعداد مقالات، ساختار بخش ها، جلد، تصاویر و …)
- تعیین دوره تاریخی موقوفات معرفی شده
- بررسی جنسیت نویسندگان و مترجمان مقالات، سطح تحصیلی و رتبه علمی‌آن هـا
- نوع وقف ها (مادی، معنوی و …)
- تعیین رتبه علمی‌نویسندگان
- تعیین گرایش موضوعی مقالات
- معرفی و شناسایی زنان و مردان واقف
با توجه به اهداف تحقیق در‌این قسمت سوالات تحقیق که شامل یک سوال اصلی و یک سوال فرعی میشود را معرفی میکنیم:
سوال اصلی تحقیق: بازنمایی وقف در فصلنامه وقف، میراث جاویدان چگونه است؟
سوال فرعی تحقیق 1: نوع نگاه به وقف در فصلنامه میراث جاویدان چگونه است؟ بیشتر تحلیلی است یا تاریخی و توصیفی؟
هر مجله‌ای ساختار مختص خود را دارد که دارای بخشهای ثابت و متغیر هست. بنابراین در مورد هر مجله دو بحث ساختار و محتوا مطرح است و ما نیز در‌اینجا ابتدا ساختار مجله را معرفی کرده و سپس به محتوای آن می‌پردازیم. فصلنامه وقف، میراث جاویدان عمدتا دارای چند بخش ثابت است. هر شماره دارای طرح جلد و فهرست است. پس از‌اینها و در ابتدای مجله سرمقاله و بعد از آن بخش استفتائات قرار دارد. سپس به ترتیب بخشهای وقف، موقوفات، واقفان، وقف نامه ها، بقاع متبرکه، دیگر کشورها، نقد و معرفی و در نهایت چکیده مقالات ارائه میشود. بطور میانگین در هر شماره 9 مقاله در حدود 210 صفحه منتشر میشود. البته مقالات بجز بخشهای سرمقاله، استفتائات و چکیده ها هستند و در بخشهای دیگر تقسیم می‌شوند.
در بخش سرمقاله، مدیرمسئول فصلنامه در هر شماره به بررسی برخی از مسایل روز می‌پردازد. صاحب امتیاز فصلنامه، سازمان اوقاف و امور خیریه است و مدیرمسئول آن نیز حجت‌الاسلام علی محمدی است که از آبان ماه سال ۱۳۸۸،این مقام را بر عهده دارد و توسط مقام رهبری منصوب میگردد.
حال برای بررسی محتوای مجله، با توجه به رویکرد بازنمایی استوارت هال که در روش پژوهش توضیح دادیم با استفاده و تمرکز بر متن، تحلیل‌های مربوط را ارئه میکنیم. منظور ما از متن در‌اینجا صرفا زبان نوشتار نیست بلکه متن، عکس و دیگر نشانه ها را نیز شامل میشود. در بخشهای بعدی به ترتیب ابتدا ساختار مجله و مقالات منتشر شده را معرفی و تحلیل میکنیم، در‌این بخش ابتدا طرح جلد و سرمقاله و سپس به ترتیب بخشهای مجله یعنی وقف، موقوفات، واقفان، وقف نامه ها، بقاع متبرکه، دیگر کشورها، نقد و معرفی پیش می‌رویم و مقالات موجود در هر بخش را تحلیل میکنیم. سپس جداول مربوط به مقولات تمام شماره ها را ارائه کرده و بعد از آن به تحلیل هر جدول می‌پردازیم. در نهایت نیز جمعبندی تحلیل هر 7 شماره را ارائه میکنیم.
در‌این قسمت ابتدا بصورت مجزا تمام بخشهای فصلنامه را تحلیل میکنیم و با ارائه آمار مربوط به هر بخش، تحلیل‌های مربوط به آن بخش را ارائه میکنیم.
روی جلد مهمترین قسمت یک نشریه است. در روی جلد عکس یک و تیتر یک قرار می‌گیرد که نقش بسزایی در جذابیت و علاقمندی مخاطب و همچنین معرفی مطالب داخل مجله دارد. در 7 شماره بررسی شده از فصلنامه وقف میراث جاویدان، می‌بینیم که اغلب شماره ها تیتر یک ندارند و در صورت وجود نیز تیترها فاقد استاندارد‌های تیتر زنی هستند و کمکی به جذب مخاطب نمی‌کنند. علاوه بر‌این عکس‌های روی جلد هم اغلب تصویری از گنبد یا مناره یا بقعه هستند و تنها در چند مورد تصاویر ترکیبی استفاده شده که آنها نیز در سطح ضعیف و یا متوسط ارزیابی می‌شوند.
در واقع تصاویر کلی و نامشخص هستند و در مواردی که تصویر مناره است توضیحی وجود ندارد که مخاطب متوجه شود‌این تصویر متعلق به کجاست و به چه دلیلی روی جلد مجله قرار گرفته است. با توجه به نظرات هال می‌توان گفت که فرایند رمزگذاری و رمزگشایی در‌این مورد بسیار ساده و سرراست است و هیچ معنای پنهانی در‌اینجا وجود ندارد.
جدول شماره 1 آمار مربوط به روی جلد فصلنامه را نشان می‌دهد.
| تعداد شماره ها | تیتر روی جلد | عکس روی جلد | ||
| 7 | دارد | ندارد | ترکیبی | ساده |
| 3 | 4 | 3 | 4 | |
این جدول نشان می‌دهد که تنها 3 شماره تیتر یک دارند که تیترهای یک نیز تنها جملاتی ساده درباره وقف هستند. عکس‌های روی جلد نیز در 4 مورد یک تصویر ساده است و در 3 موردی که عکس ترکیبی استفاده شده نیز مفاهیم ساده و بدون جذابیت خاصی قرار داده شده است.
سرمقاله یکی از مهمترین قسمت‌های هر نشریه است و در فصلنامه وقف، میراث جاویدان در هر شماره سرمقاله بطور مرتب در 5 صفحه ارائه شده است. نویسنده سرمقاله در‌این نشریه مدیر مسئول است اما نکته جالب توجه‌این است که سرمقاله‌های منتشر شده در‌این فصلنامه ربطی به وقف ندارند و در برخی موارد تنها بعضی از اتفاقات روز را مورد بررسی قرار داده‌اند (که در تحلیل هر یک از شماره‌های مورد بررسی به آنها پرداختیم) در حالیکه از یک فصلنامه تخصصی در حوزه وقف انتظار می‌رود در سرمقاله‌های خود به وقف پرداخته و شرایط آن را در کشور مورد بررسی قرار داده و راهکارهای مناسبی برای توسعه و تقویت‌این حوزه ارائه کند. همچنین سرمقاله نقش مهمی‌در‌ایجاد هویت برای یک مجله دارد و تیتر سرمقاله نیز در‌این مهم تاثیر فراوانی دارد. علاوه بر‌این و برخلاف تیترهای روی جلد، سرمقاله‌های نگاشته شده بسیار‌ایدئولوژیک هستند و در حالی که ارتباطی با وقف ندارند اما در مورد مسائلی چون شرایط کشور، منطقه و … به طرح مسائل عقیدتی و کلی می‌پردازند. بر اساس نظرات هال در خصوص بازنمایی می‌توان گفت که‌این سرمقاله ها نشانگر تاثیر‌ایدئولوژی بر بازنمایی وقف در‌این نشریه هستند. بنابراین سه ویژگی اصلی سرمقاله‌های مجله عبارتند از: نداشتن تیتر،ایدئولوژیک بودن و بی ربط بودن به وقف.
جدول شماره 2 آمار مربوط به سرمقاله ها :
| تعداد سرمقاله ها | مرتبط با وقف | مرتبط با مسائل روز | هیچکدام (کلی) |
| 7 | 0 | 3 | 4 |
جدول شماره 3 مدرک تحصیلی نویسندگان :
| رتبه علمی‌نویسندگان | کارشناسی | 0 |
| کارشناسی ارشد | 51 | |
| دکترا | 19 | |
| غیره | 13 |
این جدول نشان می‌دهد که اکثریت نویسندگان (51 نفر) دارای مدرک کارشناسی ارشد هستند و تنها 19 نفر با مدرک دکترا در بین نویسندگان بوده‌اند.این نکته نشان می‌دهد که از نظر علمی، فصلنامه با مشکل روبرو است. همچنین 13 نفر دارای مدارکی غیر از مدارک دانشگاهی هستند یا مدرک تحصیلی آنها مشخص نیست که‌این مورد برای یک مجله تخصصی خوب نیست چرا که در صورت داشتن مدرک علمی‌این مسئله باید ذکر شود و اگر هم نویسنده دارای مدرک علمی‌نیست باید مشخص شود که چه تخصصی در‌این زمینه دارد که نوشتن مقاله توسط وی را از نظر علمی‌توجیه می‌کند.
جدول شماره 4 جنسیت نویسندگان :
| جنسیت نویسندگان | مرد | 55 |
| زن | 28 |
این جدول نشان می‌دهد که تعداد نویسندگان مرد مجله بسیار از نویسندگان زن بیشتر است. در واقع 55 نویسنده مرد و 28 نفر هم زن هستند. این تناسب که به نفع مردان است باعث میشود زبان و بازنمایی در فصلنامه مردانه باشد.این مسئله‌ای است که بعد از هال و در نظریه‌های فمینیسم مورد توجه بوده و زبان مردانه در‌اینجا نیز غلبه دارد. به‌این مسئله و تاثیر آن در بازنمایی وقف در رسانه در ادامه اشاره خواهیم کرد.
| تعداد مقاله ها | تالیفی | ترجمه | توصیفی | تحلیلی | مبانی | اقتصادی | اجتماعی | تاریخی | آسیب شناسی | غیره |
| 66 | 64 | 2 | 46 | 9 | 5 | 2 | 4 | 47 | 3 | 5 |
جدول 5 نشان می‌دهد که در کل‌این 7 شماره، 66 مقاله منتشر شده است. اکثریت مطلق در‌این فصلنامه با مقاله‌های تالیفی است و تنها دو مقاله ترجمه شده در برابر 64 مقاله تالیفی وجود دارد.این حاوی یک نکته است و آنهم‌اینکه تجارب کشورهای دیگر و کارهای بین المللی در‌این زمینه مورد توجه نیست که‌این مسئله با توجه به تک تک مقالات و همچنین رده بندی موضوعی آنها مشخصتر میشود. در بین‌این 66 مقاله، 46 مقاله رویکرد توصیفی دارند و تنها 9 مقاله با رویکرد تحلیلی وجود دارد. مقالات توصیفی نیز اغلب توصیف واقف، موقوفه یا وقف نامه هستند و صرفا از منظر تاریخی، یا در موارد نادر، زبانشناسی به‌این موارد پرداخته‌اند.این موضوع وقتی روشنتر میشود که دقت کنیم 47 مقاله از کل مقالات رویکردی تاریخی دارند که درصد بسیار بالایی را به خود اختصاص داده و بعنوان مثال تنها 3 مقاله آسیب شناسانه و 5 مقاله در مورد مبانی و اصول وقف وجود دارد. مقاله‌های تاریخی منتشر شده که در بخشهای مختلف آمده‌اند اغلب رویکردی بشدت توصیفی و تحلیلی دارند و از زوایای چون معماری و ویژگیهای ظاهری بناهای وقفی به آنها پرداخته‌اند و در برخی نیز زندگی و شرایط تاریخی یک واقف مورد بررسی قرار گرفته است. درصد پایین مقاله‌های حوزه‌هایی چون اجتماعی، اقتصادی و غیره را نشان می‌دهد که توجه به‌این مباحث در‌این فصلنامه بسیار پایین است و فصلنامه بیشتر رویکردی تاریخی به مسئله وقف دارد که‌این در کنار نکته قبلی لزوم بازنگری جدی در سیاست‌های‌این فصلنامه را نشان می‌دهد. علاوه بر‌این درصد بالای مقالات تاریخی یک نکته دیگر را نیز مشخص می‌کند که در طرح جلد و سرمقاله ها نیز دیدیم: پرداختن به مسائل بی حاشیه. مقالات توصیفی تاریخی که تنها یک شخص یا وقف نامه را مورد مطالعه قرار می‌دهند از حوزه سیاست و موارد چالش انگیز اجتناب می‌کنند و بنابراین مشکلی برای نشریه و سازمان متبوعش پدید نخواهد آمد بنابراین سعی می‌کنند با نپرداختن به وضع موجود، صرفا وقف را بعنوان یک مسئله تاریخی نشان دهند. بازنمایی وقف در‌این فصلنامه، تا‌اینجا، مردانه و تاریخی است. ویژگیهایی که باعث می‌شود‌ایدئولوژی پشت پرده نشریه پنهان شود.ایدئولوژی‌ای که با بی توجهی به شرایط حال حاضر سعی می‌کند مسئله را صرفا مسئله‌ای تاریخی بازنمایی کند.این موضوع در ادامه نیز مورد بحث قرار می‌گیرد.
جدول شماره 6 دوره‌های تاریخی :
| دوره تاریخی | پیش از صفویه | 9 |
| صفویه | 12 | |
| قاجاریه | 13 | |
| پهلوی | 0 | |
| جمهوری اسلامی | 0 |
جدول بالا مشخص می‌کند که همانطور که در قسمت مقالات تحلیل کردیم ، نشریه بازنمایی‌ای غیرحاشیه‌ای و امن از وقف بعنوان امری تاریخی ارائه می‌کند و به سمت وضع موجود، چالشها، مسائل و … نمی‌رود. تمرکز عمده روی دوره صفویه و قاجاریه‌این نکته را بیش از پیش روشن می‌کند که نشریه وقف را امری متعلق به تاریخ می‌بیند و حتی عمده مقالات تاریخی نیز صرفا به بررسی موقوفات یا حتی اماکن غیر وقفی مانند امامزاده ها از منظر معماری پرداخته‌اند. مسائلی که تا‌اینجا در تحلیل یافته ها بدست آمد نشان می‌دهد که هر چند فصلنامه مدعی است (این ادعا بطور پنهان در ساختار و مقالات مجله مشخص میشود) بازنمایی بازتابی یا نهایتا تعمدی از وقف نشان می‌دهد، اما بازنمایی صورت گرفته بازنمایی‌ای برساختی است. همانگونه که گفتیم نگاه برساختی به بازنمایی مدعی است که معنا «در» و «بوسیله» زبان ساخته میشود. بنابراین در‌اینجا نیز معنای تولید شده از وقف، معنایی تاریخی و غیرچالشی است.
| روش | کمی | پیمایش | 0 |
| تحلیل محتوا | 0 | ||
| کیفی | مشاهده | 0 | |
| مصاحبه | 0 | ||
| روشهای تفسیری | 1 | ||
| مطالعات اسنادی و کتابخانه‌ای | 31 |
بازنمایی تاریخی وقف به روشهای غیر انتقادی و پوزیتویستی نیاز دارد. امری که در جدول بالا مشخص میشود.این جدول نشان می‌دهد که تنها روش بکار رفته در مقالات‌این فصلنامه روشهای کتابخانه‌ای و اسنادی است. در واقع اغلب مقالات روش شناسی خاصی ندارند و تنها یک فرد یا اثر را از زاویه تاریخی بررسی و معرفی کرده‌اند.این مسئله نشان دهنده تحلیل ما از مجله است. در مقالات‌این مجله به هیچ عنوان از روشهای کیفی یا حتی روشهای کمی‌دیگر استفاده نشده است. روشهایی که اگر موضوع وقف در دوره‌های معاصرتر مورد مطالعه قرار دهند می‌توانند شناخت انتقادی تری از مسئله بدست دهند اما پرداختن صرف به وقف به عنوان امری تاریخی آنهم با روشهای کتابخانه‌ای که صرفا با جستجو و ارجاع به متون تاریخی- عمدتا وقف نامه ها- انجام شده است تضمین می‌کند که بازنمایی گفته شده دستخوش تغییر یا تهدید نشود و صرفا بازنمایی‌ای بی حاشیه و مطمئن از وقف صورت گیرد.
| جنسیت واقفان | مرد | 26 |
| زن | 23 |
جدول بالا نشان می‌دهد که تعداد واقفان مرد 26 نفر و واقفان زن 23 نفر است. در نگاه کمی‌و در ابتدا تعادلی بین واقفان از نظر جنسیت مشاهده میشود اما اگر دقت کنیم که 18 نفر از واقفان زن تنها در یک مقاله و صرفا بصورت نام بردن معرفی شده‌اند و با حذف آنها،این تناسب 26 به 5 میشود. 5 واقف زن دیگر هم اغلب بصورت محدود و با هم معرفی شده‌اند در حالیکه واقفان مرد معرفی شده اغلب یک مقاله کامل را به خود اختصاص داده‌اند. بنابراین مشخص میشود که نگاه مردسالارانه که در جنسیت نویسندگان بود در‌اینجا نیز حکمفرماست و‌این در جهت همان‌ایدئولوزی مسلط حکومت است که بازنمایی وقف در‌این مجله نیز در همان راستا صورت می‌گیرد.
جدول شماره 9 آمار تجمیعی‌این موارد را نشان می‌دهد.
| مقوله اصلی | مقولات فرعی | تعداد |
| وقف | مادی | 73 |
| معنوی | 3 | |
| خاص | 3 | |
| عام | 72 | |
| انتفاع | 2 | |
| منفعت | 72 | |
| وقف نامه | 39 | |
| ملک | 6 | |
| زمین زراعی | 35 | |
| آب انبار | 5 | |
| دکان | 13 | |
| قریه | 7 | |
| حمام | 2 | |
| مدرسه | 4 | |
| مسجد | 3 | |
| کاروانسرا | 4 | |
| عکس | فرد | 8 |
| موقوفه | 149 | |
| وقف نامه | 30 | |
| نقشه ساختمان | 70 | |
| تصاویر تزیینی | 29 |
جمع بندی
یافته ها نشان می‌دهد که اولین نقطه قوت فصلنامه انتشار منظم آن است.این فصلنامه در طول دوره مورد بررسی بصورت کاملا منظم منتشر شده و تنها در فصل پاییز و زمستان1391 بصورت دو فصلنامه بوده و در فصول دیگر مستقل منتشر شده است. همچنین صفحه بندی مناسب و پرداختن به مسئله وقف بعنوان تنها نشریه تخصصی در‌این زمینه از دیگر نقاط قوت فصلنامه است.
تحلیل‌های ما نشان می‌دهد که طرح جلد مجله ضعیف است و با مشکلاتی روبرو است. همانطور که نشان دادیم طرح جلد فصلنامه اغلب از یک تصویر ساده تشکیل شده و تیتر یک نیز روی جلد استفاده نمی‌شود که‌این موارد می‌توانند در جذب مخاطب موثر باشند. همچنین می‌توان تیترهای مطالب اصلی را روی جلد آورد تا مخاطب بتواند با موضوعاتی که در هر شماره مطرح شده آشنا شود. نکته بعدی به سرمقاله‌های‌این فصلنامه بر میگردد. سرمقاله‌هایی که کمترین ارتباطی به موضوع وقف ندارند و تنها به بیان برخی مطالب کلی و کلیشه‌ای می‌پردازند. اگر‌این فصلنامه بخواهد در ترویج وقف در جامعه موثر باشد باید تغییر را از طرح جلد و سرمقاله خود آغاز کند. سرمقاله در هر نشریه خط و مشی اصلی نشریه را تعیین کرده و به کل آن جهت می‌دهد، یک دلیل برای‌این مسئله می‌تواند سازمانی و رسمی‌بودن نشریه باشد. در واقع‌این فصلنامه، نشریه رسمی‌یک سازمان است که رییس سازمان مدیرمسئول آن و معاون فرهنگی سازمان سردبیر آن است. امری که باعث میشود مدیرمسئول و سردبیر ،لااقل از نظر تحصیلات دانشگاهی، تخصصی در حوزه روزنامه نگاری نداشته باشه و‌این امر در طرح جلد، سرمقاله و یا ساختار کلی مجله نیز خود را نشان می‌دهد.
نکته بعدی که باید مورد توجه قرار بگیر تعداد بسیار کم مقالاتی است که تجارب بین المللی و کشورهای دیگر در‌این زمینه را بررسی کرده باشند. در حالیکه تعداد بسیاری از‌این مقالات وجود دارد و ما نیز به فراخور موضوع در فصل دوم به تعدادی از آنها اشاره کردیم اما نشانی از‌این مقالات و تجربه ها در فصلنامه دیده نمی‌شود.این موضوع می‌تواند آسیبی جدی برای‌این فصلنامه تلقی شود چرا که وقف را موضوعی تک بعدی و منحصر به کشور ما نشان می‌دهد در حالیکه نشان دادن کارکرد وقف در کشورهای دیگر و مورد توجه بودن آن می‌تواند به تنوع و غنای نشریه افزوده و مخاطب را با زوایای بیشتر‌این امر مهم آشنا سازد.
تحلیل یافته ها همچنین نشان می‌دهد که فصلنامه وقف، میراث جاویدان اغلب به معرفی واقفینی می‌پردازد که به دوره‌های تاریخی بسیار دور تعلق دارند و‌این نشریه از واقفین و خیرین حال حاضر جامعه غافل است. در حالیکه در حال حاضر نیز واقفین زیادی در کشور وجود دارند اما تمامی‌واقفین معرفی شده در فصلنامه مربوط به دوره‌های قبل از سلطنت پهلوی هستند.این امر می‌تواند به دلسرد شدن بخشی از واقفین بیانجامد.این در حالیست که شاید هر چند برخی از واقفین راضی نباشند که نام و عکس آنها در رسانه ها منتشر شود، اما بالاخره مطرح شدن واقفین در بین مردم می‌تواند به تشویق و تشجیع دیگران برای پرداختن به‌این سنت حسنه بیانجامد. در واقع یکی از وظایف رسانه ها معرفی افراد شاخص در عرصه‌های گوناگون به مردم است و فصلنامه‌ای که بصورت تخصصی در حوزه وقف کار می‌کند باید‌اینکار را برای واقفین انجام دهد در حالیکه می‌بینیم در‌این فصلنامه هم و غم نویسندگان بیشتر پرداختن به زندگینامه واقفینی است که در زمان‌های دور (عمدتا دوره صفویه و قاجاریه) زندگی می‌کرده‌اند.
از طرف دیگر غلبه در بین واقفین معرفی شده نیز با مردان است. هر چند آمار کلی و کمی‌واقفان معرفی شده‌این را نشان نمی‌دهد، اما باید توجه کنیم که هر واقف مرد در یک مقاله مجزا معرفی شده و واقفان زن بصورت کلی و فهرست وار. بنابراین می‌بینیم که فصلنامه در معرفی واقفین بشدت دچار سوگیری است و واقفان معرفی شده بیشتر مرد و از چهره‌های تاریخی هستند و کمتر به زنان و چهره‌های معاصر توجه شده است.این موضوع در مورد جنسیت نویسندگان مقالات نیز مشهود است. تعداد نویسندگان مرد در فصلنامه تقریبا دو برابر نویسندگان زن است و‌این خود می‌تواند به نوعی سوگیری پنهان بیانجامد.
نکته بعدی به روش شناسی مقالات ارائه شده بر میگردد. در قسمت‌های قبل دیدیم که مقالاتی که به نوعی می‌توان آنها را دارای روش شناسی دانست همگی از روشهای توصیفی و کتابخانه‌ای استفاده کرده‌اند و روشهای دیگر توسط نویسندگان اصلا مورد استفاده قرار نگرفته است. هر چند فصلنامه دارای مرتبه علمی- پژوهشی یا ترویجی نیست اما خود را فصلنامه‌ای تخصصی در‌این حوزه معرفی می‌کند و لازم است اسلوب علمی‌را رعایت کند.این در حالیست که ما‌این اسلوب را نه در روش شناسی و نه در بخشهای دیگر مانند چکیده ها نمی‌بینیم. به عنوان مثال از روش مصاحبه کیفی با واقفان می‌توان به‌این سوال پرداخت که موانع توسعه سنت وقف در جامعه چیست؟ یا حتی با پیمایش‌های میدانی نگرش مردم به وقف را سنجید و از دل‌این پژوهش ها راهکارهایی برای ترویج وقف پیدا کرد. اما چیزی که در فصلنامه مشاهده میشود تنها استفاده از روش کتابخانه و اسنادی، آنهم برای ارائه شرح حالی از واقفان و موقوفات است.
در نهایت باید گفت مقالات فصلنامه بشدت توصیفی است و اصلا نقش تبیینی ندارد. در واقع‌این فصلنامه عمدتا به توصیف افراد و اماکن می‌پردازد و دغدغه طرح سوال در حوزه وقف و تلاش برای یافتن پاسخ‌های مناسب با استفاده از روشهای متداول علمی‌را ندارد.
نتیجه گیری :
با مرور نظریات مربوط به بازنمایی، خصوصا نظرات استوارت هال آماده تحلیل فصلنامه وقف، میراث جاویدان با رویکرد بازنمایی شدیم. پرسش تحقیق ما به نحوه بازنمایی وقف در مجله وقف میراث جاویدان بر می‌گشت و به همین دلیل نیز از رویکرد بازنمایی استوارت هال استفاده کردیم تا بتوانیم هر چه بهتر جنبه‌های مختلف‌این بازنمایی را تحلیل کنیم. رویکرد بازنمایی هال، بحث سوسور در مورد نشانه و زبان را گامی‌به پیش می‌برد و زبان را محدود به گفتار نمی‌داند. همچنین هال برخلاف سوسور، رابطه نشانه با مدلول را فارغ از‌ایدئوژی نمی‌داند و معتقد است که روابط قدرت در نحوه بازنمایی موثرند. با توجه به‌این مباحث، ما برای انجام تحلیل ها و پاسخ به پرسش تحقیق و مشخص کردن نحوه بازنمایی وقف در‌این نشریه از روشهای تحلیل محتوای کمی‌و کیفی بطور همزمان استفاده کردیم، برای انجام تحلیل محتوا، ابتدا لیست مقولات اصلی و فرعی را تهیه کردیم و براساس مقولات به تحلیل هر شماره پرداختیم و سپس تحلیل کلی 7 شماره مورد بررسی را ارائه کردیم. حال، پس از ارائه یافته ها و تحلیل‌های مربوطه در مرحله‌ای هستیم که می‌توانیم با پاسخ دادن به سوالات تحقیق، نتیجه و تحلیل نهایی تحقیق را نیز ارائه کنیم.
سوال اصلی تحقیق: بازنمایی وقف در فصلنامه وقف، میراث جاویدان چگونه است؟
یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که بازنمایی وقف در‌این فصلنامه بازنمایی‌ای تاریخی، مردانه، غیرانتقادی،ایدئولوژیک و همسو با گرایش‌های مسلط حکومت است. در واقع تمام مواردی که تحلیل کردیم اعم از طرح جلد، سرمقاله، مقالات، عکس ها و …این موارد را نشان می‌دهند. تعداد مقالات توصیفی در فصلنامه بسیار بالاست که عمدتا رویکردی تاریخی دارند که یا به شرح حال افراد پرداخته یا وقف نامه ها و موقوفات را مورد تحلیل قرار داده‌اند آنهم مواردی که عمدتا به پیش از دوران حکومت پهلوی برمیگردد. همچنین گرچه مجله سعی می‌کند خود را فارغ از‌ایدئولوژی نشان دهد اما ساختار و محتوای فصلنامه کاملا ایدئولوژیک و در راستای‌ایدئولوژی مسلط است.این مورد با توجه به‌اینکه مجله متعلق به سازمان اوقاف و امور خیریه است و مدیرمسئول آن رییس این سازمان است و در واقع، نشریه، نشریه‌ای رسمی‌و سازمانی است، عجیب نمی‌نماید ولی بهرحال این نکته‌ای است که به وجهه علمی‌چنین نشریه‌ای بعنوان تنها نشریه تخصصی در حوزه وقف در کشور لطمه می‌زند. طرح جلد که یا یک تصویر ساده از یک بقعه یا مناره بدون هیچ توضیحی است یا یک تصویر با تیتری کلی، در تمام موارد طرحی خنثی است که سعی می‌کند وارد مسائل‌ایدئولوژیک نشود و تنها پیامی‌کلی و سرراست درباره خوب و مثبت بودن وقف ارائه کند. ایدئولوزیک بودن رویکرد مجله بیشتر در سرمقاله نمایان میشود. جایی که مدیرمسئول عمدتا به وقف نپرداخته و مسائل کلی و کلان کشور و منطقه مانند بهار عربی، نامگذاری سال و … را مورد توجه قرار می‌دهد و متونی کاملا همراستا با سیاست‌های نظام تولید می‌کند. سرمقاله‌هایی که حتی تیتر هم ندارند تا در تلفیق با طرح جلد خنثی و بی‌طرفی را بخواهند نشان دهند اما ساختار مقالات ایدئولوزی پنهان را نشان می‌دهد که وقف در‌این مجله چگونه برساخته میشود.
مقالات عمدتا رویکردی تاریخی و توصیفی دارند و به دوره‌های تاریخی قبل از پهلوی بر می‌گردند و با استفاده از روشهای کتابخانه‌ای که کاملا غیر انتقادی و خنثی هستند سعی می‌کنند وقف را بعنوان امری تاریخی و امن معرفی کنند. معنای وقف در‌این فصلنامه اینگونه برساخته میشود و اصلا وارد حوزه قدرت و حکومت نمی‌شود. حتی عدم معرفی واقفان حال حاضر را نیز می‌توان به همین دلیل دانست. چرا که واقفان فعلی ممکن است به گروه یا جناح خاصی وابسته باشند و معرفی آنها می‌تواند به روشن شدن جهت گیری‌ایدئولوزیک نشریه کمک کند. این ایدئولوژی هم به تقویت نگاه مردانه در فصلنامه منجر شده و هم از آن تاثیر پذیرفته است.
بنابراین با توجه به دسته بندی هال از انواع بازنمایی می‌توان گفت بازنمایی وقف در‌این مجله عمدتا از نوع برساختی است. در واقع بازنمایی وقف در‌این مجله با حذف دوره پهلوی و جمهوری اسلامی‌طوری نشان می‌دهد که انگار وقف در‌این دوره ها وجود نداشته یا پررنگ نبوده است. همچنین مسئله قدرت نه بطور‌ایجابی بلکه بصورت سلبی در برساخت معنای وقف در فصلنامه تاثیر داشته است. جایی که مقالات اصلا وارد حوزه‌های غیر تاریخی نمی‌شوند و حتی وقتی به حوزه‌هایی مثل اقتصاد می‌پردازند باز هم وقف را در بستر تاریخی مطالعه می‌کنند. در‌این راستا روشهای غیر انتقادی بکار گرفته و‌ایدئولوژی هژمونیک را با زبان و همچنین نگاه مردسالارنه تقویت می‌کنند.
سوال فرعی تحقیق: نوع نگاه به وقف در فصلنامه وقف میراث جاویدان چگونه است؟ بیشتر تحلیلی است یا تاریخی و توصیفی؟
در واقع اکثریت مطلق مقالات منتشر شده دارای دیدگاه تاریخی هستند و صرفا به توصیف می‌پردازند. در مقالات ما نمی‌بینیم که سوالی طرح شده و تلاش شود به آن پاسخ داده شود.این موضوع در تعداد مقالات آسیب شناسانه نیز که 3 عدد است مشهود می‌باشد.این نگاه افراطی به تاریخ می‌تواند آسیب زا باشد چرا که خواننده عامه که بخواهد از طریق‌این فصلنامه با جوانب مختلف وقف آشنا شود در‌این امر ناکام خواهد بود و نهایتا پس از چند شماره از مطالعه فصلنامه دست خواهد کشید.
جمع بندی: نقش فصلنامه وقف، میراث جاویدان در ترویج وقف
در نهایت می‌توان گفت که فصلنامه عمدتا با رویکردی تاریخی، غیر علمی‌و بدون هدفگذاری مشخص منتشر میشود و‌اینها نمی‌تواند بازنمایی دقیقی از وقف ارائه دهد.
این نشان می‌دهد که فصلنامه نگاهی سطحی و تک بعدی به وقف دارد و بر اساس استراتژی و طرح از پیش تعیین شده‌ای در‌این مسیر حرکت نمی‌کند.این موضوع و یافته ها در کنار مباحث نظری‌ای که معرفی کردیم نشان می‌دهد که فصلنامه وقف، میراث جاویدان بعنوان رسانه‌ای تخصصی در‌این حوزه بازنمایی‌ای کاملا سوگیرانه و غیر دقیق از وقف دارد. برای‌اینکه فصلنامه بازنمایی دقیقتری از وقف داشته باشد بهتر از متخصصان روزنامه نگاری که در حوزه وقف کار کرده‌اند در نشریه استفاده کند و همچنین نگاه‌ایدئولوژیک به مسئله وقف حذف شود و حتی نشریه از حالت یک نشریه رسمی‌سازمانی خارج شود.
راهکارها و پیشنهادات
در نهایت می‌توانیم با توجه به نتایج و تحلیل‌های ارائه شده راهکارهای زیر را برای‌اینکه فصلنامه وقف، میراث جاویدان بتواند بازنمایی عینی‌تر و دقیقتری از وقف داشته باشد ارائه نماییم تا این آغازی بر رابطه بین وقف و رسانه در کشورمان باشد با امید به‌اینکه رسانه‌های دیگر نیز با تاسی به‌این رسانه بعنوان یک رسانه تخصصی در‌این حوزه ادامه دهنده‌این راه باشند:
- استفاده از روزنامه نگاران حرفه‌ای
- توجه بیشتر به انتخاب تیتر ها و طرح روی جلد
- استفاده بیشتر از تجارب کشورهای دیگر و استفاده از مقالات و کتاب‌های خارجی که در‌این زمینه منتشر شده است
- توجه بیشتر به دوره معاصر و وقفیات و واقفانی که در حال حاضر در قید حیات و مشغول فعالیت هستند
- تعادل بیشتر در نویسندگان از نظر جنسی و تحصیلی
- نگارش سرمقاله‌هایی دقیق، با موضوع و هدف مشخص که بتواند سوالاتی در حوزه وقف طرح کرده و بدنبال ارائه پاسخ و راهکار مناسب باشد
- استفاده از روشهای تحقیق متنوع تر
- کاستن از نگاه تاریخی و رفتن به سوی مسئله محوری برای ترویج فرهنگ وقف در جامعه
- توجه بیشتر به نقش رسانه در ترویج فرهنگ وقف
خمینی، روح الله (1378) تعليم و تربيت از ديدگاه امام خميني، قم: معاونت پژوهشي موسسه تنظيم ونشر آثار امام خميني (ره).
رکن‌الدینی، سید حسین (1383) علل انحطاط و سقوط جوامع از دیدگاه قرآن، تهران: مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما.
رياحى سامانى، نادر (1378) وقف و سير و تحولات قانونگذارى در موقوفات، شيراز: انتشارات نويد.
سلطاني، عباسعلي و ولي زاده، محمد جواد (1393) امكان سنجي وقف حقوق معنوي، مجله پژوهش هاي فقهي، سال دهم، شماره 4.
شایان‌مهر، علیرضا (1377) دائرةالعارف تطبیقی علوم اجتماعی، تهران: کیهان.
شهابى، علىاكبر (1343) تاريخچه وقف در اسلام، تهران: چاپخانه دانشگاه تهران.
شهیدثانی، زین الدین بن علی (1393) شرح لمعه: کتاب جهاد، کفارات، نذر و توابع آن، قضاء، شهادت، وقف و عطیه، مترجم: علی شیروانی، قم: موسسه انتشارات دارالعلم.
شيخي ده آبادي، مجتبي و رجايي، سيدمحمدكاظم (1394) نقش موقوفات اصفهان در تكافل اجتماعي با تاكيد بر توانمندسازي، ماهنامه معرفت، شماره 218.
صفايي پور مسعود، سياحي، زهرا، زرگرشوشتري، محمدامين و داري پور، ناديا (1393) بررسي تاثير وقف بر توسعه اقتصادي شهر اهواز؛ مطالعه موردي: منطقه يک، فصلنامه پژوهش و برنامه ريزي شهري، شماره 16.
عزتي، مرتضي و محموديان، مهرداد (1393) برآورد اثر انفاق بر كاهش فقر در ايران، فصلنامه اقتصاد اسلامي، شماره 53.
عسكري، محسن و بغدادي، آرش (1394) آسيب شناسي چارچوب مطالعات كالبدي وقف در شهر اسلامي، فصلنامه مطالعات شهر ايراني اسلامي، شماره 20.
قاسمی، سیدفرید (1385) سرآغاز مجله نگاری در‌ایران. روزنامه اعتماد ملی (تهران)، ش. ۲۵۶ (۲۶ آذر ۱۳۸۵). بایگانی‌شده از نسخه اصلی در 20 تیر 1395.
کالر، جاناتان(1379). فردیناند دو سوسور، ترجمه کورش صفوی، تهران: انتشارات هرمس.
کایلی، پل و لیتزا، یانتس (1380) نشانه‌شناسی، ترجمه: محمد نبوی، تهران: شیرازه.
کرلینجر، ف. آ (1380) مبانی پژوهش در علوم رفتاری، ترجمه: پاشا شریفی و نجفی زند. تهران: آوای نو.
گیرو، پی‌یر (1383) نشانه‌شناسی، ترجمه: محمد نبوی، تهران: آگه، چاپ دوّم.
ميرهاشمي، زهرا سادات و سرهنگيان، محمد (1393) امكان استفاده از نهاد وقف در تجاري سازي دانش و فناوري و الگوي پيشنهادي آن، فصلنامه سياستهاي مالي و اقتصادي، سال دوم، شماره 8.
نصراللهی، خدیجه و سبحانی، منصور عبدلی (1393) عوامل موثر بر جلب مشارکت‌های شهروندان در تامین مالی خدمات شهری، مطالعات و پژوهشهای شهری و منطقه‌ای، سال 6، شماره 23.
Abdelhady, Hdeel (2012) Islamic Finance as a Mechanism forBolstering Food Security In the Middle East:Food Security Waqf, Sustainable Development Law & Policy, Volume 13.
Berelson, B.(1971). Content Analysis in communication Research NewYork: Hafner.
Hall, Stuart(1997). The Work of Representation, In Cultural Representation and Signifying Practice, Sage Publication.
Hsiu-Fang, H. Sieh & Shannon, S. E. (2005). Three Approaches To Qualitative Content Analysis. Qualitative Health Research.
Kahf, Monzer (1992) Waqf and its Sociopolitical Aspects, Jeddah, Saudi Arabia: IRTI.
Kondracki, N.L., & Wellman, N.S. (2002),”content Analysis: Review of Methods and their applications in nutrition education “, Journal of Nutrition Education and Behavior,Vol 34.
Kuran, Timur (2001) The Provision of Public Goods under Islamic Law: Origins, Impact, and Limitations of the Waqf System, Law & Society Review, Vol. 35, No.4.
Kuran, Timur (2015) Legal Roots of Authoritarian Rule in the Middle East: Civic Legacies of the Islamic Waqf, American Journal of Comparative Law, No 23.
McChesney, R. D (2016) Waqf in Central Asia, Princeton Press.
Potter, W. J., & Levine-Donnerstein, D. (1999). Rethinking reliability and validity in content analysis. Journal of Applied Communication Research, 27, 258-284.
Rojek, Chris(2003). Stuart Hall, Polity Publications.
Watson, James and Hill, Anne(2006). Dictionary of Media and Communication Studies, 7th Edition, Hodder Arnold Publication.
Weber, R. P. (1990) Basic Content Analysis, CA: Sage, Beverly Hills.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.