بازنمایی موسسات خیریه در فضای مجازی

بازنمایی مؤسسات خیریه در فضای مجازی

دکتر پروانه شاه حسینی [1]

مهناز اسماعیلیان طاری [2]

چکیده:

فعالیت در امور خیر از دیرباز در تمامی فرهنگ ها مورد توجه بوده است و در هر زمانی با توجه به سطح فناوری های در دسترس برای افراد خیر به دور هم جمع می شدند و به کمک نیازمندان می شتافتند. برای مثال کانال های ارتباطی مثل مساجد، پاتوق ها، یا با معرفی مددجویان از طریق افراد معتمد و عمل خیر صورت می گرفت و امروز نیز همچنان ادامه دارد به مرور زمان به این رسانه های سنتی، رسانه های جدیدی مانند تلویزیون، رادیو، روزنامه و مجلات و سرانجام فضای مجازی افزوده شده است.

هدف این تحقیق  بررسی رابطه مؤسسات، مراکز و بنیادهای خیریه با فضای مجازی است. روش تحقیق تحلیلی-استنباطی و نوع آن اکتشافی است. شیوه جمع آوری اطلاعات به صورت اسنادی و کتابخانه ای بوده و سپس با استفاده از روش های آماری تحلیل شده اند. جامعه آماری به صورت نمونه گیری بوده و شامل 70 مؤسسه خیریه می باشد. نتایج به دست آمده نشان می دهد که تمامی موسسات و مراکز خیریه فضای مجازی به صورت مستقیم ویا غیرمستقیم معرفی شده اند و از قدرت انتقال پیام رسانه برای پیشبرد اهداف وتوسعه فعالیت ها و نیز حوزه فعالیت خود بهره می جویند.

کلمات کلیدی: مؤسسات خیریه؛ فضای مجازی؛ رسانه؛ بازنمایی.

مقدمه

از آنجا که همواره از گذشته دور در ایران دین، ایدئولوژی و معتقدات مذهبی با محوریت خدا وند وجود داشته، توجه به امر خیر نیز سابقه طولانی دارد. ریشه های آن براساس آثار به دست آمده به دوره قبل از تاریخ برمی گردد. نقوش ظروف سفالی و روی سقف و نیز شیوه دفن مردگان  این دوره نشان می دهد که ساکنان این مرز و بوم به خدایان و جهان پس از مرگ اعتقاد داشته و برای خدایان و مردگان نذر و نیاز می کردند و احترام قائل بوده اند (عسگری و دیگران، 1395، 9-10). نذر و نذورات در دوره بعد از تاریخ به ویژه در دین زرتشت و سپس در بعد از اسلامی تاکنون به شکل وقف یا غیر وقف همچنان تدوام دارد. اهمیت امر خیر وقتی بیشتر نمایان می شود که در ایران به ویژه تا قبل مشروطیت حکومت وظیفه رسمی و قانونی برای ارائه خدمات عمومی به مردم را نداشت و این خیرین بودند که به کمک نیازمندان می شتافتند.

بنابراین ایرانیان همواره برای خشنودی و گرفتن حوائج خود اقدام به عمل خیر می کرده اند و انواع مختلفی داشته است. از احداث مراکز مذهبی و عام المنفعه تا رفع امور معیشتی و روزمره مردم را شامل می شده است. اما این اقدامات عمدتاً به صورت فردی بود که با ورود ایران به دوره مدرنیته به در چارچوب مراکز، بنیادها و مؤسسات خیریه انسجام یافته تر و قانونمندتر شد. از آنجا که دامنه فعالیت این مراکز در امر خیر بسیار وسیع تر گذشته است، نیاز به تبلیغات برای شناسایی  خود و اهداف مورد نظر و جذب افراد نیکوکار برای مشارکت در امور خیر مورد نظر دارند. موضوعی که در عصر حاضر از طریق وسائط ارتباط جمعی یا ابزارهای رسانه ای مانند رادیو، تلویزیون، مطبوعات، خبرگزاری ها، سایت های خبری-تحلیلی و شبکه های اجتماعی دارای مجوز شنیداری و دیداری امکان پذیر است. “پیام هایی که از طریق رسانه ها پخش می شود، می تواند تأثیر بسزایی در شکل دادن و اثرگذاری به افکار عمومی داشته باشد”(سهرابی، 1395، 40).

در کلانشهر تهران مؤسسات، مراکز و بنیادهای خیریه متعددی وجود دارد که در زمینه های مختلف به رفع نیاز نیازمندان می پردازند. اینکه مؤسسات خیریه مستقر در کلانشهر تهران چقدر توانسته اند از طریق ابزار رسانه ای اینترنت خود را به افکار عمومی معرفی کنند؟ سؤالی است که در این مقاله به دنبال پاسخ به آن هستیم. بنابراین محدوده مورد مطالعه کلانشهر تهران و هدف مقاله بررسی رابطه مؤسسات، مراکز و بنیادهای خیریه با فضای مجازی است.

مبانی نظری

عصر اطلاعات و فناوری به معنای دریافت و انتقال سریع و گسترده پیام ها در جهان بهم پیوسته یعنی دهکده جهانی است. در این فرایند، تبلیغات که سابقه آن به دوره باستان می رسد، برای تعامل بین افراد و مکان ها از قرن بیستم به بعد جایگاه ویژ ه ای دارد. به طوری که بسیاری از سیاستمداران برای پیشبرد اهداف خود به اهمیت آن اذعان کرده اند( رزاقی، 1377؛ فتحی آشتیانی؛ 1391). به منظور استفاده بهینه از این تحول که کشف انقلابی توصیف شده (سهرابی، 1395، 61)، باید ضمن شناخت دقیق عناصر تبلیغ یعنی مبلغ، پیام، مخاطب و شیوه های تبلیغ، به سازه ها و شیوه های جدید تبلیغاتی برای اطلاع رسانی به افکار عمومی و جلب حمایت و مشارکت آنها در امور مورد نظر نیز مجهز شد و بدین ترتیب می توان با مردم “ارتباط” برقرار کرد.

برقراری ارتباط، با “رسانه” امکان پذیر است. واژه رسانه که در زیان فارسی نسبتاً جدید است، معادل Medium و در جمع معادل Media است به لحاظ علمی عبارت است از اندام‌هایی مانند چشم، گوش، بینی، زبان و پوست انسان و حیوان که می‌توانند تا 90 درصد تغییرات محیط اطراف را به مغز منتقل و براساس این داده ها تصمیم گیری لازم اتخاذ شود. به هر یک از این اندام‌ها “رسانه” می‌گویند.. در تعریف رسانه در فرهنگ عمید آمده:”هر وسیله ای که مطلب و خبری را به اطلاع مردم برساند. مانند رادیو، تلویزیون و روزنامه”. در دانشنامه کتابداری و اطلاع رسانی دو تعریف از رسانه ارائه شده است: یکی، به عنوان وسایل داده های تصویری الکترونیکی مگناوکس، یک نوع سیستم بازیابی اطلاعات؛ دیگری، وسایل ارتباطی چاپی یا دیداری و شنیداری به اضافه اسباب لوازمی که برای استفاده از این وسایل ضروری است (سلطانی و راستین، 1379، 170) با توجه به این تعاریف می توان گفت رسانه ها ابزارهای هستند که نشانه های گفتاری، نوشتاری، تصویری، صوتی یا حرکتی و قواعد ناظر به آنها یعنی اطلاعات و آگاهی ها را در فرایند ارتباطات انتقال می دهند. به عبارت دیگر رسانه به معنی ماموریت رساندن حرف‌ها و پیام‌ها و دیدگاه‌های اشخاص به یکدیگر است. به ابزارهای مکتوب و غیرمکتوب (دیداری، شنیداری و دیداری-شنیداری) مورد استفاده هر یک از رسانه ها، “ابزار رسانه” گفته می‌شود که به اشتباه “رسانه” نامیده می‌شود. بنابراین ابزار تبلیغ را می توان به سه گروه زیر تقسیم کرد:

“الف) رسانه های مکتوب: خط، چاپ، کتاب، آگهی، مطبوعات، نقاشی، عکس، تلگراف و مانند آن.

ب) رسانه های غیر مکتوب:

1. دیداری(اسلاید، مجسمه سازی، گردشگری، و مانند آن).
2. شنیداری(بلندگو، گرامافون، ضبط صوت، رادیو و مانند آن).
3. دیداری-شنیداری(سینما، تلویزیون، ماهواره، رایانه، اینترنت و مانند آن).

ج) کانال های ارتباطی: شعر، طنز، داستان، ورزش، مسابقه، امواج صوتی و نوری، مسجد، منبر، تعزیه، سخنرانی و موسیقی”(کاویانی، 1387، 51).

البته منظور عموم مردم از رسانه، “وسایل ارتباط جمعی” از قبیل رادیو، تلویزیون، سینما، روزنامه و خبرگزاری و سایت های خبری-تحلیلی است و به رسانه‌های اینترنتی و تعاملی و تحت موبایل مانند فیس بوک و تلگرام، “شبکه‌های اجتماعی” می گویند. معمولاً آنچه امروز به عنوان “رسانه” در گفتگوها و مقالات و نوشته‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، به “رسانه های ارتباطی(Communication Media)  اشاره دارد.

“شبکه اجتماعی، الگویی ارتباطی است که اشخاص را به هم متصل می کند و زیرمجموعه رسانه های اجتماعی قرار دارد . امروزه شبکه های اجتماعی از نسل وب 2 هستند. وب 2 به فناوری هایی مانند ویکی ها، وبلاگ ها، بادکست ها و نظایر آن اطلاق می شود . این نوع فناوری ها امکان مشارکت کاربر در تولید محتوا و به اشتراک گذاری اطلاعات شامل متن، عکس، فیلم و غیره را فراهم می آورد. مفهوم رسانه های اجتماعی به واسطه پیدایش شبکه های جدید ارتباطی مانند اینترنت و تلفن همراه پدید آمده است”(نوکاریزی و مشهدی نارمنجی، 1392، 174-175).

برای اثربخشی پیام ها، چند الگوی تبلیغاتی مطرح شده اند. مانند الگوهای تبلیغاتی ارسطویی، لاسولی، شنن و ریور، اتهیل دوسلاپول، شرام، برلو، آندرش و استنس و بوستروم، بکر، وایت، وستلی و مک لین، شفه، مولز، نئومن، مالتزکه و ارتباط انسانی اسمیت. در این پژوهش از الگوی تبلیغاتی بکر استفاده شده است. در این “الگو عوامل و ریشه های شکل گیری پیام در فرستنده بررسی می شود. بکر بر این باور است که بسیاری از کنش های ارتباطی از عناصری شکل می گیرند که ناشی از بیش از یک وضع اجتماعی است. به عنوان مثال، پیام ما می تواند از برنامه ای که اخیراً از تلویزیون دیده ایم یا مطالعه ای که چند سال پیش درباره آن موضوع کرده ایم یا از هر زمینه قبلی دیگری ریشه گرفته باشد.. بنابراین باید توجه داشت که در تبلیغات، پیام ها باید از درون فرستنده پیام یعنی آنهایی که ساخته و تربیت شده اوست، مطرح و ظاهر شود. درصورتی که پیام ها ذهنی و خیلی سطحی ارائه شود، قدرت نفوذ کمتری خواهد داشت” (سهرابی، 1395، 156-157).

تحقیقات نشان می دهند که ارتباط معناداری بین میزان استفاده از اینترنت و سبک زندگی مدرن وجود دارد. یعنی به نسبت استفاده از اینترنت، سلیقه و سطح اوقات فراغت مدرن تر می شود(تاجیک اسماعیلی و یوسف زاده، 1396). همچنین پایگاه های اطلاع رسانی اینترنتی می توانند بر فرهنگ و اعتقادات و باورهای مردم مؤثر واقع شوند(کیا و نقدی، 1394). از این رو است که می توان از رسانه ها و شبکه های اجتماعی برای مشارکت مدنی شهروندان با صرف هزینه های کمتر بهره برد. برای مشارکت مدنی کاربران در دنیای واقعی باید به افزایش سرمایه اجتماعی آنها در سیاست های شبکه اجتماعی همت گماشت(کرمانی و پاکدامن، 1390).

روش تحقیق

روش پژوهش تحلیلی-استنباطی و نوع آن اکتشافی است. اطلاعات مورد نیاز به صورت اسنادی و کتابخانه ای (اطلاعات موجود در سایت ها) جمع آوری و طبقه بندی و با استفاده از روش های آماری تحلیل شده اند. به دلیل حجم زیاد مؤسسات خیریه، جامعه آماری شامل 70 مؤسسه خیریه است.

یافته های تحقیق

بر اساس یافته های به دست آمده از 70 مؤسسه خیریه، بیشتر خدمات آنها از نوع معیشتی و با اندکی اختلاف از نوع درمانی بوده است و ارائه خدمات سازندگی کمترین میزان را داشته است. (جدول 1)

حوزه فعالیت بیش از دو سوم آنها استان تهران، 36 درصد سایر استان های کشور و 2 درصد خارج از کشور بوده است. (جدول 2)

یکی از ابزارهایی که مؤسسات خیریه برای ارائه نوع فعالیت های خود افراد تحت پوشش، برنامه های آتی و جذب افراد نیکوکار استفاده می کنند، فضای مجازی است، که قدرت پیام رسانی در سطح جهانی دارد. براساس اطلاعات بدست آمده، بسیاری از آنها دارای سایت هستند و در شبکه های اجتماعی حضور دارند. در میان انواع شبکه های اجتماعی، اینستاگرام بیشترین و بله کمترین و استفاده را دارد (ضمن اینکه استفاده از تعدادی شبکه ها ی اجتماعی دیگر در سایر آمده است). گفتنی است، بعضی از این مؤسسات خود مستقیماً دارای سایت نیستند ولی توسط سایر مراکز در فضای مجازی معرفی شده اند و یا دارای سایت ناقص می باشند. (جدول 3) براساس یافته ها ی به دست آمده در پژوهش حاضر تعداد محدودی از این مؤسسات خیریه دارای نشریه می باشند . مانند: مجتمع آموزشی نیکوکاری رعد دارای فصلنامه توان یاب  به دو زبان فارسی و انگلیسی با مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سطح داخلی و بین الملی چاپ می‌شود، یا مؤسسه خیریه و عام المنفعه دارالاکرام حضرت ابوالفضل (ع) که نشریه به مهربانی را منتشر می کند. هم چنین کانون هموفیلی ایران دارای فصلنامه زندگی. یا همایش سالیانه برگزار می گردد که اصحاب رسانه نیز در آن حضور می یابند. مانند: مؤسسه خیریه و قرض الحسنه نورا (محبان الزهرا «س») که اصحاب رسانه با شرکت در همایش سالیانه آن فعالیت های مؤسسه را پوشش می دهند.

تعدادی از  این مؤسسات در ابتدا به طور غیر رسمی شروع به کار نمودند و بعد از مدتی با به ثبت رساندن مؤسسه دارای مجوز رسمی از ثبت شرکت ها،  ثبت سازمان بهزیستی  کشور  یا  استان ، نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ، پلیس امنیت عمومی و غیره گردیده اند.

براساس یافته های به دست آمده از 70 مؤسسه خیریه تعداد معدودی موقوفه با قدمتی 60 سال و بیشتر می باشد که در زمینه های خدمات درمانی (بیمارستان) و خدمات فرهنگی (مدرسه سازی و مجتمع آموزشی) فعالیت می کنند.

حامیان بعضی از آنها، سازمان‌ها و شرکت‌ها هستند. این سازمان‌‌ها و شرکت‌ها در بازارچه‌ها و مراسم مختلف بخشی از هزینه‌ها را تقبل می‌کنند یا خدماتی را بنا به توانایی‌شان در جهت بهتر برگزارشدن مراسم ارائه می‌دهند و با دعوت از شخصیت‌های سرشناس در مراسم و بازارچه‌های خیریه به بهتر برگذارشدن مراسم کمک می کنند. هم چنین در بعضی ازمؤسسات خیریه مورد بررسی، سازمان ها، گروه ها و شرکت هایی به نام “نهادهای همیار” در جهت پیشبرد اهداف آنها خدماتی ارائه می دهند.

گفتنی است مؤسسات خیریه مورد بررسی، علاوه بر فضای مجازی اکثراً از تلفن، پست الکترونیک (ایمیل) و در مواردی از نمابر (فکس) و، پیامک برای ارتباط با مردم و خیرین نیز بهره می جویند. هم چنین به صورت فیزیکی نیز با خیرین از طریق صندوق های کوچک یکبار مصرف و قابل بازیافت و صندوق های بزرگ که در مراکز عمومی همچون بیمارستان ها، مدارس ویره نصب می شوند در ارتباطند.

عمدتاً مؤسسات خیریه مورد بررسی در تهران مستقرند. تعدادی از آنها بعد از چندسال توانسته اند حوزه خدمات رسانی خود را توسعه داده و مراکز مشابه و مستقل در سایر استان ها ایجاد کرده اند. مانند. مجتمع آموزشی نیکوکاری رعد،  مؤسسه خیریه محکم که چندین شعبه در تهران یا استان های دیگر دارد. یا انجمن حمایت از بیماران کلیوی ایران که 176 شعبه در سراسر کشور دارد. یا از دیگر استان ها نیز پذیرش داشته است. مانند:  مؤسسه خیریه زنجیره امید که در طول فعالیت خود از 31 استان کشور پذیرش داشته است. اما تعداد محدودی از این جامعه آماری مؤسسات خیریه در این پژوهش فقط در همان استانی که فعالیت دارند مستقرند.

مؤسسات خیریه مورد بررسی در این زمینه ها فعالیت می کنند: دادن وام به صورت قرض الحسنه، حمایت از خانواده های بی سرپرست ، بد سرپرست، ایتام، ارائه خدماتی به زنان خیابانی مانند یک دادن وعده غذای گرم، مشاور فردی و غیره به آنها، ارتقای کیفیت زندگی زنان در دو حوزه پیشگیری و مداخله در آسیب های اجتماعی با هدف توانمندسازی آنها، نگهداری شبانه روزی از دختران بی سرپرست و بدسرپرست، حمایت از کودکان عقب مانده ذهنی و پسران عقب مانده ذهنی، نگهداری شبانه روزی جهت درمان و آموزش معلولین و سالمندان، تهیه جهیزیه و ازدواج،، حمایت همه جانبه از دانش آموزان به منظور جلوگیری از ترک تحصیل آنها، کمک هزینه تحصیلی، نشرکتاب به مناطق محروم، حمایت از بیماران خاص مانند مبتلا یان به سرطان ، ام . اس، قلبی و ناهنجاری های مادرزادی، حمایت از بیماران نیازمند و بیماران پاراکلینیکی، کلینیکی، بیمارستانی و دارویی، عمران و توسعه مناطق کم برخوردار و محروم. مانند: مدرسه سازی، ساخت بیمارستان، درمانگاه و غیره.

در این پژوهش این فعالیت ها در شش گروه آموزشی، درمانی ، معیشتی، اجتماعی، اشتغال زایی / کارآفرینی و سازندگی دسته بندی شده است (جدول 1).

استفاده هایی که مؤسسات خیریه مورد بررسی از فضای مجازی می کنند را می توان به شرح زیر برشمرد:

1. اطلاع رسانی جهت دریافت کمک های مورد نیاز. این کمک ها عبارتند از: دریافت کمک های نقدی با اعلام شماره حساب های مؤسسه، دریافت کمک های غیر نقدی مانند مشارکت در پروژه ها، تجهیزات درمانی، آموزشی، عضویت خیرین در خیریه، تهیه صندوق همیاری، حمایت از همایش ها و بازارچه های خیریه، سبد کالای خانوار، قربانی، نذری، کمک جهیزیه و غیره و اقلام مورد احتیاج مؤسسات.
2. ایجاد کمپین. مانند مؤسسه خیریه مهرگیتی که در سایت خود با ایجاد کمپین برای مناسبت های مختلف مانند جشن تولد، جشن عروسی و غیره امکان مشارکت خیرین در فعالیت هایی خیر را به وجود آورده اند، مثلا برای جشن تولد خیرین می توانند به دوستان و آشنایان خود اعلام دهند که امسال تصمیم دارند کادوهای تولد خود را به کودکان مناطق محروم کشور هدیه کنند و از آنها بخواهند هر مبلغی را که برای کادو در نظر دارند از طریق این کمپین برای کمک به این کودکان هدیه کنند. همینطور برای جشن عروسی و غیره.
3. ارائه گزارش عملکرد ماهیانه و سالانه. مؤسسات خیریه از فضای مجازی برای جلب اعتماد و استفاده بیشتر از مشارکت خیرین استفاده می کنند، ارائه گزارش عملکرد سالیانه یا ماهیانه در سایت شان است.
4. سرعت بخشیدن به شناسایی و کمک رسانی افراد نیازمند در اقصی نقاط کشور. برای مثال ایجاد سامانه آنلاین “به مهربانی” توسط مؤسسه خیریه و عام المنفعه دارالاکرام حضرت ابوالفضل (ع) برای حمایت از دانش آموزان در خطر ترک تحصیل در سراسر کشور. افراد بومی معتمد دانش آموزان واجد شرایط را شناسایی و در این سامانه برای خدمات گیری به مؤسسه معرفی می کنند.
5. کسب درآمد با انجام تبلیغات در سایت های خبری. مانند درج آگهی.
6. کسب درآمد از طریق خرید استندهای تبریک و تسلیت.

جدول 1- نوع خدمات مؤسسات خیریه

جدول 2- حوزه فعالیت مؤسسات خیریه

جدول 3-  تعداد و درصد مؤسسات خیریه استفاده کننده از فضای مجازی

نتیجه گیری

افراد خیر برای انجام امر خیر از کانال های ارتباطی متعدد سنتی و مدرن می توانند استفاده کنند. با افزایش جمعیت، گسترش شهرها و ارتقای سطح فناوری ارتباطات، شیوه های جدیدی برای افراد خیر جهت انجام امور خیر وجود دارد. یکی از آنها استفاده از فضای مجازی شامل سایت ها و شبکه های اجتماعی است که افراد خیر و مؤسسات و مراکز خیریه می توانند برای پیشبرد اهداف وتوسعه فعالیت ها و نیز حوزه فعالیت خود از آن بهره جویند. به عبارت دیگر آنها می توانند برای معرفی، تبلیغ و ترویج اهداف و اطلاع رسانی از وضعیت فعالیت های خیرشان و نیز ایجاد کمپین، شناسایی سریع تر افراد نیازمند در تمامی نقاط کشور و حتی کسب درآمد برای انجام امور خیر با ارائه عکس، فیلم و مطلب در سایت ها و شبکه های اجتماعی در سطحی فراتر از محله و منطقه و شهر خود، کمک های نقدی و یا غیر نقدی مردمی را جذب کرده و بدین ترتیب خدمات بهتری را به مددجویان تحت پوشش ارائه دهند. برای انجام این موارد امروزه فضای مجازی امکانات بیشتری را فراهم می آورند و از این مؤسسات خیریه حضور فعالی در فضای مجازی به ویژه شبکه های اجتماعی دارند. هرچه مؤسسات خیریه بزرگتر باشد و حوزه فعالیت گستره تری داشته باشد، میزان استفاده آن از فضای مجازی بیشتر است. مؤسسات خیریه کوچک هم به صورت غیرمستقیم در فضای مجازی معرفی می شوند. در مجموع امروزه تمامی مؤسسات خیریه ردپایی در فضای مجازی دارند، امکانی که به آنها قدرت عمل بیشتری می دهد.

منابع:

تاجیک اسماعیلی، سمیه و مژگان یوسف زاده(1396)، “بررسی رابطه میان میزان و نوع استفاده از اینترنت با سبک زندگی”، رسانه، شماره 107، صص 141-163.

رزاقی، احمد(1377)، تبلیغات دینی، شیوه ها و ابزارها، تهران: شرکت چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی.

سلطانی، پوری و فروردین راستین(1379)، دانشنامه کتابداری و اطلاع رسانی، تهران: فرهنگ معاصر.

سهرابی، فرامرز(1395)، روان شناسی تبلیغات و رسانه، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.

عسکری، محسن و دیگران(1395)، “تبیین کارکردپذیری پیش الگوهای نخستین وقف در شهر کهن ایرانی”، فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، شماره بیست و ششم، صص 5-20.

عمید، حسن(1361)، فرهنگ عمید، تهران: امیرکبیر.

فتحی آشتیانی، علی(1391)، مقدمه ای بر روانشناسی سیاسی، تهران: بعثت.

کاویانی، محمد(1387)، روان شناسی و تبلیغات با تأکید بر تبلیغ دینی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

کرمانی،حسین و یوسف پاکدامن(1390)، “مطالعه رابطه بین سرمایه اجتماعی کاربران ایرانی در فیس بوک از مشارکت مدنی آنها در دنیای واقعی”، پژوهش های ارتباطی، شماره 3، صص 9-35.

کیا، علی اصغر و هانیه نقدی(1394)، “نقش پایگاه های اطلاع رسانی اینترنتی بر تقویت دینداری از دیدگاه دانشجویان”، علوم خبری، شماره 15، صص 47-88..

11. نوکاریزی، محسن و سید مهدی نارمنجی(1392)، آشنایی با اطلاعات و ارتباطات، تهران: سمت.

[1] دانشیار پژوهشکده تحقیق و توسعه سمت،  shahoseyni@samet.ac.ir

[2] دانش آموخته کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی ، واحد تهران مرکزی