اولویت بندی مسایل خیریه های غیردولتی

اولویت بندی مسائل خیریه های غیردولتی

سعید مسعودی پور

دانشجوی دکتری مدیریت بازاریابی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، masoodipoor@isu.ac.ir

چکیده:

مردمی سازی خیریه ها و کاهش تصدی گری دولت در این موضوع به عنوان یکی از نیازهای کشور شناخته می شود. اگر چه بخشی از فعالیت های سازمانی در امور خیر توسط سازمان های غیردولتی انجام می شود، اما وجود مسائل و مشکلاتی مانع اصلی افزایش بهره وری و اثربخشی این سازمان ها محسوب می شود. از آنجا که توسعه بخش غیردولتی در حوزه امر خیر امری ضروری و غیرقابل انکار است، شناخت مسائل و مشکلات بر سر راه مشارکت های مردمی، مقدمه این مهم به شمار می رود. در این پژوهش از مصاحبه با تعدادی از مدیران و کارشناسان امور خیریه، مهم ترین مسائل فوق احصا شدند و در ادامه با استفاده از 86 پرسشنامه جمع آوری شده از کارشناسان و مدیران 30 خیریه و با استفاده از تکنیک تاپسیس 11 مسئله احصا شده، رتبه بندی شدند.

کلید واژه‌گان:

خیریه، بخش غیردولتی، ساختار مطلوب، رتبه بندی، مسائل امور خیریه.

 

• مقدمه

وجود شکاف طبقاتی در جامعه اسلامی به عنوان یک مشکل و مسئله مهم و حیاتی شناخته می­شود. اسلام ساز و کارهای متعددی چه در مرحله بدست آوردن مالکیت و چه در مرحله اعمال مالکیت قرار داده است که در پرتو آن جامعه از نوعی تعادل و توازن رفاهی برخوردار شود. در این راستا یکی از مهم­ترین برنامه­های اقتصادی اسلام مبارزه با فقر است. فقر اگر چه خود معلول علت­های گوناگونی است؛ اما از منظر دیگر می­تواند علتی برای بسیاری از پدیده­ها شناخته شود. پدیده هایی که تنها منجر به اثرات مادی و دنیوی نخواهد شد و می­تواند اعتقادات و باورهای دینی فرد را مورد حمله قرار دهد.

در حال حاضر، بخش قابل توجهی از جمعیت شهری و روستایی ما دچار فقر مطلق و نسبی هستند و سازمان­های دولتی و تامین اجتماعی در کشور، نیز از بنیه و توان کافی برای رفع این معضل برخوردار نیستند. بنابراین بررسی این منبع درآمدی و شناخت عوامل موثر بر آن می­تواند به سیاست­گذاران کمک کند تا با شناخت این پتانسیل اجتماعی درباره احیای هر چه بیشتر و سازماندهی آن برای رفع فقر اقدام کنند. (موسایی، 1387، 43) بر اساس اعلام سایت بانک جهانی، نرخ تغییرات در حوزه فقر در سطح درآمدی 3.1 دلار و 1.9 دلار در روز برای ایران به شکل زیر است.

شکل 1. روند تغییرات فقر در کشور

همانطور که در نمودار فوق نیز مشخص است، روند کاهش فقر در کشور کاملاً محسوس است تا جایی که درآمد افراد با حدود سه دلار و دو دلار در روز به کمتر از یک درصد در سال 2014 رسیده است. با این وجود، امروزه به رغم پیشرفت­های چشم­گیر اقتصادی، فقر به صورت یکی از مشکلات اساسی در همه کشورها مطرح است. افزون بر فراهم ساختن زمینه­های کار و اشتغال، پرداخت­های انتقالی و پدید آوردن نظام تامین اجتماعی، به صورت بخشی از اقدام­های اساسی در همه کشورها برای رفع فقر به کار گرفته شده­اند. پرداخت­های انتقالی و فراهم ساختن تامین اجتماعی در همه نظام­های اقتصادی با درجاتی از شدت و ضعف در جایگاه اصلی­ترین راهکار برای مقابله با آسیب­های اقتصادی از جمله کاهش فقر مورد استفاده قرار گرفته­اند، حتی در نظام­های سرمایه­داری نیز برای حفظ موجودیت خود از این ابزار استفاده می­شود. (موسایی، 1387، 40) سازوکارهایی که در آموزه­های دینی برای درمان فقر و بازتوزیع درآمدی ارائه شده است، نیاز به همکاری و مشارکت مردم دارد. اما نحوه حضور بخش مردمی در این عرصه، موضوعی است که از منظرهای مختلف قابل تحلیل و بررسی است.

• بیان مسئله

یکی از اهداف جوامع انسانی، رفع فقر و رسیدن به جامعه ای بدون فقر است. در این بین، حکومت ها باید تلاش کنند تا از طریق ایجاد عدالت اجتماعی در ابعاد مختلف، مانع افتادن افراد جامعه در دام فقر شود. اما از سوی دیگر بخشی از جامعه هستند که به دلیل فقدان ظرفیت و استعداد برای کار و کسب درآمد، دچار فقر و محرومیت می شوند که در این خصوص لازم است با سازوکارهای حمایتی چه از جانب حکومت و چه از جانب مردم، حداقل های زندگی برای آنها فراهم شود. مجموعه این فعالیت­ها چه در حوزه دولتی و چه در حوزه غیردولتی، حوزه امر خیر را شکل می­دهد. یکی از مهم­ترین محورهای اصلی در سامان دادن به حوزه امر خیر در کشور، کاهش تصدی­گری دولتی و افزایش مشارکت­های مردمی در این عرصه است.  این حوزه از ابعاد و منظرهای مختلفی قابل بررسی و تحلیل است. اگر بخواهیم با استفاده از رویکرد سیستمی، تحلیل کلانی از حوزه­های اصلی این امر ارائه دهیم، می­توان موضوعات مربوط به امر خیر را در سه حوزه ورودی، پردازش و خروجی دید. در حوزه ورودی سیستم موضوعاتی چون تامین مالی امر خیر، کارهای داوطلبانه و خیرخواهانه، بودجه دولتی برای امر خیر و … به عنوان محرک­های سیستم قابل احصاست. در این خصوص نیز مسائل حساس و مهمی همچون الگوهای دعوت مردم به امر خیر باید به دقت مورد بررسی قرار گیرد.

 

شکل 2. چارچوب تحلیل امر خیر به مثابه یک سیستم

در حوزه پردازش که می­تواند مهم­ترین بخش سیستم باشد، موضوعاتی چون رابطه میان اجزای این سیستم یعنی دستگاه­های دولتی و خیریه­های غیردولتی به عنوان یکی از مهم­ترین موضوعات باید مورد بررسی قرار گیرد. از سوی دیگر موضوعات ریزتری هم در هر یک از این دو بخش (بخش دولتی و بخش خصوصی) وجود دارد. در بخش غیردولتی، الگوی مطلوب راه اندازی خیریه ها، نظام مسائل و مشکلات آنها، بسترها و زیرساخت­های مورد نیاز و … از جمله مشکلاتی هستند که باید به شناخت و بازمهندسی آن در بخش بهبود فرآیندهای این سیستم پرداخت. در نهایت در بخش خروجی­ها، شکل کمک رسانی به محرومین، انواع حمایت­ها و چگونگی اجرای آن و … مورد تحلیل قرار باید بگیرد. (شکل 2)

آنچه در نوشتار حاضر مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است، مسائلی است که در خیریه های غیردولتی وجود دارد. شناخت و اولویت­بندی این مسائل، اولین گام برای حل و مدیریت آنهاست. بدیهی است برای کاهش تصدی­گری دولت در این موضوع و افزایش مشارکت­های مردمی در حل مسئله فقر پیش از هر اقدامی لازم است تا موانع موجود در مسیر توسعه مشارکت­های مردمی بر طرف شوند.

• سازمان های غیردولتی

در کنار دو بخش سنتی و اصلی اقتصاد (خصوصی و عمومی)، بخش سومی ظهور یافته که در سه دهه اخیر و از جمله در کشورهای توسعه یافته رشد قابل توجهی نیز داشته است. این بخش عمدتاً تحت عنوان بخش سوم یا غیرانتفاعی نامیده می­شود. با این حال هنوز تعریف منسجم و قابل اجماعی از این بخش ارائه نشده، اما عمدتاً شامل فعالیت هایی می شود که غیرانتفاعی بوده یعنی در انتهای دوره سودی میان اعضا تقسیم نمی­شود و بخش قابل توجهی از عوامل فعال در این بخش به صورت داوطلبانه مشغول فعالیت هستند. (مریدی فریمانی،1392، ص1) بررسی تعاریف مختلف از سازمان‌های غیردولتی نشان‌گر این‌ است که‌ تعاریف مختلفی از سازمان‌ها وجود دارند که حتی بعضاً متعارض‌ مـی‌نمایند. با این‌ حـال‌ می‌توان به قدر متیقنی از تـعاریف دسـت یافت که عناصر آن عبارتند از: غیرحاکمیتی، غیرانتفاعی و عام المنفعه بودن. مـهم‌ترین‌ رکـن‌ در ‌‌تبیین‌ ماهیت حقوقی سازمان‌های‌ غیردولتی نیز با توجه به عناصر مذکور سازمان‌ها، غیردولتی بودن آن‌ها و فعالیت غـیرانتفاعی آنـهاست. به عبارت بهتر آن‌ چیزی که ماهیت حقوقی ذاتی این‌ سازمان‌ها را تشکیل می‌دهد عنصر غیرحاکمیتی و غیرانتفاعی بودن آن‌هاست و عناصری همانند عام المنفعه‌ بودن، دموکراتیک بودن ساختار و فعالیت‌ غیرسیاسی نیز جزیی از مقتضای اطلاق آنها به شـمار مـی‌رود. (حقیقی، 1388، 417).

تا قبل از ایجاد رکود بزرگ در آمریکا، تفاوت بین بخش دولتی، بخش انتفاعی و بخش غیرانتفاعی مشخص نبود. به مرور نوآوری­های نهادی مثل نهادهای جامعه مدنی متکی به خود که نه برای حکومت و نه علیه آن کار می­کنند شکل گرفت. نوآوری­های نهادی در سطح گسترده باعث رشد بنیادهای انسان­دوستانه، کانون­های تفکر که مستقل از کانون­های قدرت و ثروت و دانش هستند. البته با وجود اینکه تنوع و حجم این نهادهای جامعه مدنی توسعه یافت، در همه اینها تفاوت ساختاری بین نهادهای آمریکایی و اروپایی مشخص است(Anheier, 2005 :28).

بخش سوم پاسخی به مسائل عمومی است در شرایطی که اولویت­ها و تقاضاها نامتجانس است. آنها در این راستا گام برمی­دارند که نارسایی­های دولتی را جبران کرده و پوشش دهند. عدم وابستگی عملیاتی این دو بخش باعث شده که هیچ تمایلی به همکاری وجود نداشته باشد. در خصوص واگذاری برخی از خدمات از سوی دولت به بخش غیرانتفاعی اما و اگرهایی وجود دارد که موافقان و مخالفان خود را داراست. گسترش بخش سوم یک تحدی در مقابل این ادعاست که توسعه دولت، زمین بازی غیر دولتی­ها را حذف می­کند. درگیری بین گروه­های اقلیت و اکثریت که در حکومت نقش دارند، در تعیین حدود فعالیت بخش سوم نقش داشته است.

نوشته‌هاي موجود در خصوص توسعه اقتصادي در مورد نقش سازمان‌هاي دولتي و سازمان‌هاي‌ مردم‌ نهاد در فرآيند توسعه متفاوت است اما به طور كلي اين مطلب پذيرفته شده كه نقش‌ها و كاركردهايي براي اين دو كارگزار توسعه وجود دارد. اين اعتقاد وجود دارد كه‌ سازمان‌هاي‌ مردم‌ نهاد هم در سطح ملي‌ و هم‌ در‌ سطح بـين‌المللي مـي‌توانند به ترويج يك رويكرد پايدار و مسؤولا‌نه به فعاليت‌هاي مربوط به امور توسعه در سطح اجتماعات محلي كمك كنند‌ (دهستانی اسفندآبادی، 1386، 18).

• نقش سازمان های غیردولتی در فقرزدایی

بـيشتر‌ كشـورهاي‌ مـنطقه‌ اسكاپ در رابطه با دامنه و شيوع فقر تا اوايل دهه 70 ميلا‌دي اشتراك‌هاي بـسياري‌ داشـتند‌. در طول سه دهه گذشته و پس از آن چندين كشور آسياي جنوب شرقي‌ توانستند‌ ميزان‌ قابل ملا‌حظه‌اي از فقر درآمدي را كاهـش دهـند و بـه دنبال آن تفاوت معناداري با‌ ساير‌ كشورهاي منطقه در زمينه ميزان و شيوع فقر پيدا كنـند. دولت‌ها همچنين به اين امـر واقـف شدند كه سعي و تلا‌ش در همكاري با سازمان‌هاي مردم‌ نهاد‌ محلي‌، اثربخشي برنامه‌ها را در بخش‌هاي گـوناگون فـرآيند تـوسعه افزايش مي‌دهد. دولت برخلا‌ف‌ شبكه‌ پهناور و گسترده‌اي كه دارد مي‌تواند به طور فيزيكي و اجتماعي از فقرا فاصله داشـته بـاشد. بنابراين سازمان‌هاي‌ مردم‌ نهاد زمينه‌هايي را كه مي‌توانند نقش مهم و واسطه‌اي براي ارايه خدمات به‌ فـقرا‌ داشـته بـاشند، ترويج مي‌كنند. سازمان‌هاي مردم نهاد‌ كارآيي‌، اثربخشي‌ و انعطاف‌پذيري را در اجراي برنامه‌ها در سطح‌ اجتماعات‌ محلي اثبات كرده‌اند. (دهستانی اسفندآبادی، 1386، 18)

در بسیاری از کشورها از جمله آمریکا، بخش غیرانتفاعی در تأمین مالی به نحو معناداری وابسته به دولت است. این میزان در آمریکا 36 درصد، در انگلیس 47 درصد، در استرالیا 31 درصد، در فرانسه 58 درصد، در آلمان 64 درصد است. تنظیم رابطه ببین دولت و بخش غیرانتفاعی حالت­های مختلفی را به خود دیده است. اهمیت بخش غیردولتی هم از باب رابطه آن با دولت و هم از بعد خدماتی که به جامعه ارائه می­دهد بسیار حائز اهمیت است. ضعف روابط بین دولت و این بخش باعث شده که به سمت الگوی تأمین مالی کاملاً مستقل حرکت کنند. در آمریکا انجمن­های غیرانتفاعی برای انجام اقدامات جمعی بر دولت سبقت گرفته اند. در طول تاریخ آمریکا نقش­های فراوانی برای رسیدگی به نیازهای عمومی در خارج از دولت و حتی بخش خصوصی توسط بخش غیرانتفاعی انجام شده است. حتی سازمان­های غیرانتفاعی با مشارکت مردم مکمل بخش دولتی بوده است. (Smith and Lipsky 1993)

کمک­ها و مشارکت­های بخش خصوصی و دولتی به بخش غیرانتفاعی و غیردولتی در توسعه آن سهم داشته است. ازدهه­های 1960 و 1970 رشد مراکز غیردولتی که به درمان و اصلاح معتادان به الکل و غیر اشتغال داشتند افزایش یافت. انجام خدمات درمان ذهنی نیز باعث ادامه حمایت مالی دولت از بخش غیرانتفاعی شد. و مجموعه­ از اتفاقات دیگر که این حمایت­ها را افزایش داد. این حمایت­های مستقیم شامل پرداخت­های مستقیم، کسر مالیاتی، بهبودهای تنظیمی به نفع این بخش و سایر اعطاها بوده است. حمایت­های غیرمستقیم از طریق اعطای تسهیلات به افرادی که طرف حساب با بخش غیرانتفاعی هستند می­باشد. امریکا، انگلیس، فرانسه و روسیه در نظر دارند بخش‌ خصوصی‌ که‌ فعالیت‌های خیریه داوطلبانه دارد بخشی‌ از‌ هزینه‌های‌ دولتی را در امور تأمین اجتماعی جایگزین نمایند. همچنین در کشورهای توسعه‌یافته به بنیادهای غـیردولتی، بـه عنوان عامل تعیین‌کننده در مشارکت‌ دادن‌ مردم‌ در روند توسعه می‌نگرند. (عبادی، 1378، 24)

وابستگی متقابل بین بخش خصوصی و عمومی در دهه­های 1960و 1970 شروع گسترده­ای داشت. سازمان­های غیرانتفاعی اغلب هزینه­های خدمات اجتماعی فدرال را در سال 1989دریافت کردند. (Lipsky and Smith 1990). به عبارت دیگر بخش دولتی به عنوان عامل انسان­دوستانه برای ارائه خدمات بخش غیرانتفاعی درآمد آن را بالا برده و وابستگی آن را به بخش خصوصی خیریه­ای کاهش داده است(Salamon 1999: 168). حمایت دولت حدود 36% درآمد بخش غیرانتفاعی را شامل می­شود. در حال حاضر اتکای بسیار از سازمان­های غیرانتفاعی تازه ایجاد شده به درآمد دولت است. الگوی مشارکت بین بخش عمومی و خصوصی به مرور در حال تغییر است. در این مسیر نیازمند بازآفرینی دولت و انعطاف و بازطراحی ساختارهای آن هستیم.

 

• انواع مختلف ساختاری خیریه ها

یکی از موضوعات مهمی که در طراحی الگوی مطلوب ساختاری خیریه­ها باید مورد توجه قرار گیرد، بحث تخصصی شدن خیریه­هاست. تخصصی شدن فعالیت خیریه ها به دو شکل می تواند تحلیل شود: تخصصی شدن از حیث موضوع کمک و تخصصی شدن از حیث مخاطب. منظور از خیریه های تخصصی موضوعی، یعنی تمرکز بر روی موضوعات مختلف در عرصه رفع فقر و محرومیت؛ مانند انواع بیماری ها، جرائم غیرعهد و عدم توانایی برای پرداخت دیه، هزینه تحصیل، کمک به تامین جهیزیه و … . اما تفکیک بر مبنای مخاطب به این معنی است که دریافت کنندگان کمک­ها و نیازمندان به صورت تخصصی مورد توجه خیریه­ها قرار بگیرند. به عنوان مثال مخاطبان می­توانند بر اساس سن، جنسیت و … مورد توجه خیریه­ها قرار گیرند. در ترکیب و تلفیق این دو شاخص با یکدیگر، چهار نوع ساختار فعالیتی برای خیریه­ها قابل احصاست که در جدول 1 نشان داده شده است.

 

جدول 1. ماتریس انواع ساختار فعالیت برای خیریه ها

		مخاطب (نیازمند)
		تخصصی	عمومی
موضوع  (نیاز)	تخصصی	کمک به کودکان سرطانی(زیر دوازده سال)	کمک به بیماران کلیوی
	عمومی	نگهداری از سالمندان	کمک به خانواده های نیازمند

 

تخصصی­ترین وضعیت زمانی است که مخاطب شامل یک گروه سنی یا یک جنسیت مشخص بوده و خیریه در یک موضوع کاملاً خاص و تخصصی اقدام به حمایت از ایشان می­کند. به عنوان مثال خیریه محک که از کودکان سرطانی حمایت می­کند در این خانه قرار می­گیرد. در صورتی که دایره مخاطبان فراگیر بوده ولی همچنان در یک موضوع تخصصی خیریه اقدام به فعالیت کند، مخاطب آن عمومی و موضوع تخصصی است، مانند انجمن خیریه حمایت از بیماران کلیوی. موضوع کمک می­تواند عمومی و شامل همه نیازمندی­های یک گروه مخاطب خاص باشد؛ مانند حمایت نگهداری از سالمندان و خیریه کهریزک. در نهایت خانه چهارم به خیریه­های اختصاص دارد که مخاطب آنها عمومی و کمک آنها نیز عمومی محسوب می­شود. به عنوان مثال بخشی از کمک­های کمیته امداد از این نوع است.

با اضافه کردن شاخص «منطقه جغرافیایی» یک ماتریس سه بعدی بدست خواهد آمد که اَشکال فعالیت خیریه­ها را نشان می­دهد. منظور از منطقه جغرافیایی این است که آیا خیریه در یک مکان مشخص و محدود در کشور (مانند محله، شهر، استان و …) حوزه فعالیتی خود را مشخص کرده است یا این که در کل کشور به محرومین خدمت رسانی می­کند؟

جغرافیا

مخاطب

موضوع

 

شکل 3. ابعاد اصلی تحلیل شکل فعالیت خیریه ها

 

یکی از موضوعاتی که در حوزه خیریه های خصوصی باید به آن پرداخت، بهترین شکل ساختاری برای فعالیت خیریه هاست. نگاه خیریه­ها به موضوع تخصصی شدن در ابعاد جغرافیایی و موضوعی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج با استفاده از آزمون کای دو مورد بررسی قرار گرفت. «آزمون کای دو تک متغیره که همراه با آزمون کولموگروف اسمیرنف تک نمونه به آزمون نکوئی برازش معروف است، از پر کاربردترین آزمون­ها در تحقیقات رشته­های علوم تربیتی و مدیریت محسوب می­شود. این آزمون برای فرضیه هایی به کار می­رود که در آن محقق از یک متغیر ترتیبی برای تنظیم فرضیه استفاده کرده است.» (حبیب پور و صفری، 1392، 633)

همان­طور که در جدول خروجی اجرای آزمون مشخص است (جدول2)، مقدار sig محاسبه شده کمتر از پنج صدم بدست آمده است و لذا فرض صفر رد می­شود. به عبارت دیگر نظرات افراد در مورد دو سوال گفته شده به شکل مساوی توزیع نشده است.

 

جدول 2. تحلیل آماری برای شکل فعالیت خیریه ها

خیریه ها باید در یک موضوع تخصصی خاص و مشخص اقدام به فعالیت کنند.	در همه موضوعات آسیب های اجتماعی و محرومیت ها باید خیریه های خصوصی تشکیل شود.	خیریه ها باید در یک حیطه جغرافیایی خاص و مشخص اقدام به فعالیت کنند.	خیریه ها باید در همان حیطه جغرافیایی که خدمات ارائه می کنند اقدام به جمع آوری کمک های مردمی کنند.
60.588	25.977	11.674	38.186	آماره کای دو
4	4	4	4	درجه آزادی
.000	.000	.020	.000	سطح معنی داری

 

برای این که مشخص شود که نظر افراد در خصوص هر یک از سوالات فوق به چه شکلی توزیع شده است، باید به نمودار میله ای بدست آمده از پاسخ سوالات مراجعه کرد. همان طور که در نمودار میله­ای زیر (شکل 4) مشخص است، اکثر افراد اعتقاد دارند که خیریه ها باید به صورت تخصصی فعالیت کنند.

 

شکل 4. پاسخ­ها در خصوص این که خیریه­ها باید در یک موضوع تخصصی و خاص فعالیت کنند.

 

همچنین در نمودار میله­ای زیر درصد نظرات مدیران خیریه­ها در خصوص تشکیل خیریه برای همه موضوعات تخصصی آمده است. همان طور که در این نمودار مشخص است همچنان اکثریت با تشکیل خیریه­های تخصصی در همه موضوعات آسیب­های اجتماعی موافق هستند، هر چند نسبت به نمودار قبلی این اکثریت کمتر است.

شکل 5. پاسخ­ها در خصوص این که در همه موضوعات آسیب­های اجتماعی باید خیریه­های خصوصی تشکیل شود.

 

یکی از موضوعات مهم دیگر، هزینه کرد کمک­های مردمی در همان منطقه جغرافیایی است که کمک جمع آوری می­شود. برخی بر این عقیده­اند که بهتر است صدقات مردم در همان منطقه­ای که قرار دارند هزینه شود. آموزه­های دینی نظیر لزوم توجه و اهتمام به همسایگان و نزدیکان و اولویت داشتن آنها برای کمک رسانی نیز حکایتگر همین موضوع است. در موضوع زکات واجب نیز اصل بر این است که درآمدهای ناشی از آن به صورت منطقه­ای و در همان مکانی که این پول جمع شده است، هزینه شود. البته بررسی نظرات مدیران و کارشناسان خیریه­ها غیردولتی اما نتیجه متفاوتی را نشان می دهد. اکثریت افراد قائل به این موضوع نبوده و جمع آوری کمک­های مردمی را محدود به مکان جغرافیایی فعالیت خیریه نمی­دانند.

 

شکل 6. پاسخ ها در خصوص این که خیریه ها باید در همان حیطه جغرافیایی که خدمات ارائه می کنند، اقدام به جمع آوری کمک های مردمی کنند.

 

این در حالی است که بر اساس نمودار زیر مشخص است که بیشتر افراد اعتقاد دارند که محیط جغرافیایی یک خیریه نباید محدود به یک منطقه خاص شود. به عبارت دیگر حیطه خدمت رسانی و فعالیت خیریه از نظر مدیران بهتر است که فراتر از منطقه مشخص برای آنها باشد.

 

شکل 7. پاسخ ها در خصوص این که خیریه ها باید در یک حیطه جغرافیایی خاص و مشخص اقدام به فعالیت کنند.

 

 

• روش تحقیق

تحقیق حاضر در دو فاز شده است. در فاز نخست از طریق مصاحبه با تعدادی از مدیران و کارشناسان خیریه­های خصوصی، مهم­ترین آسیب­ها و مسائل خیریه های غیردولتی شناسایی شدند. در مرحله دوم 11 مسئله و آسیب مهم که در خیریه­های خصوصی وجود دارند در قالب پرسشنامه ای به 86 نفر از مدیران و کارشناسان شاغل در 30 خیریه غیردولتی در موضوعات مختلف داده شد و از آنها خواسته شد اهمیت هر یک از مسائل گفته شده را تعیین کنند. این آسیب ها در جدول زیر نشان داده شده اند.

 

جدول 3. یازده آسیب مهم در خیریه های غیردولتی

1	شفافیت لازم در موسسات خیریه وجود ندارد.
2	خیریه ها می توانند اقدام به فعالیت های تجاری و سرمایه گذاری برای افزایش درآمدی های خیریه نمایند.
3	خیریه ها باید از معافیت های مالیاتی برخوردار شوند.
4	خیریه ها مطلع از احکام دینی مربوط به صدقات و زکوات برای تخصیص در امور خیریه نیستند.
5	نظارت کافی و موثر بر خیریه ها در کشور وجود ندارد.
6	مردم اعتماد کافی به خیریه های خصوصی ندارند
7	اختیارات قانونی کافی و مناسبی برای خیریه ها وجود ندارد.
8	خیریه ها در شناسایی نیازمندان واقعی دچار مشکل هستند.
9	خیریه ها در شناسایی و جلب مشارکت های خیرین دچار مشکل هستند.
10	خیریه ها نیازمند به آموزشهای تخصصی و اخذ مدارک علمی الزم برای فعالیت در موضوع خاص هستند.
11	قوانین دست و پاگیری برای تاسیس خیریه ها در کشور وجود دارد.

 

• گام اول: ایجاد جدول نظرات خبرگان

در اين مرحله ماتريسي رسم خواهد شد كه در سطر آن گزینه­ها و در ستون آن افراد (خبرگان) قرار می­گیرد، محل تلاقی هر سطر با ستون هم امتیازی است که هر خبره به هر گزینه داده.(جدول 4).

جدول4: ماتريس نظرات خبرگان (N)

Nn	…	N2	N1
r1n	…	r12	r11	A1
r2n	…	r22	r21	A2
rmn	…	rm2	rm1	Am

 

rij: امتیاز خبره jاُم به گزینه­ی i اُم.

جدول 5 ماتریس نظرات خبرگان این پروژه را نشان می­دهد.

 

 

 

 

جدول 5 : قسمتی از ماتريس نظرات خبرگان (N)

	N1	N2	N3	N4	N5	N6	N7	N8	N9	N10	N11
A1	4	1	5	2	4	4	4	4	4	5	5
A2	5	3	4	3	5	2	2	4	4	4	5
A3	4	1	5	4	2	2	4	4	4	4	3
A4	1	4	5	3	1	2	4	3	3	5	3
A5	4	4	5	3	3	2	3	3	2	4	3
A6	2	5	5	4	4	2	4	5	2	5	3
A7	4	1	5	4	1	2	2	4	4	5	4
A8	4	4	4	3	3	3	3	4	4	4	3
A9	4	4	3	3	3	4	3	3	4	3	4
000	000	000	000	000	000	000	000	000	000	000	000
A84	5	4	3	3	5	3	3	4	4	5	5
A85	4	2	4	4	5	4	3	5	5	4	3
A86	5	5	5	3	3	1	4	3	3	5	1

• گام دوم: بهنجار كردن ماتريس نظرات خبرگان

به منظور قابل مقايسه شدن، ماتريس نظات خبرگان با استفاده از رابطه 1 به ماتريس بهنجار شده يا ماتريس بي‌مقياس (N) تبديل مي‌شوند.

رابطه 1:

جدول 6 ماتریس بی­­مقیاس را نشان می­دهد:

جدول6 : ماتریس بی­مقیاس( )

	N1	N2	N3	N4	N5	N6	N7	N8	N9	N10	N11
A1	0.302	0.075	0.377	0.151	0.302	0.302	0.302	0.302	0.302	0.377	0.377
A2	0.389	0.234	0.311	0.234	0.389	0.156	0.156	0.311	0.311	0.311	0.389
A3	0.339	0.085	0.424	0.339	0.170	0.170	0.339	0.339	0.339	0.339	0.254
A4	0.090	0.359	0.449	0.269	0.090	0.180	0.359	0.269	0.269	0.449	0.269
A5	0.356	0.356	0.445	0.267	0.267	0.178	0.267	0.267	0.178	0.356	0.267
A6	0.154	0.385	0.385	0.308	0.308	0.154	0.308	0.385	0.154	0.385	0.231
A7	0.338	0.085	0.423	0.338	0.085	0.169	0.169	0.338	0.338	0.423	0.338
A8	0.337	0.337	0.337	0.253	0.253	0.253	0.253	0.337	0.337	0.337	0.253
A9	0.346	0.346	0.259	0.259	0.259	0.346	0.259	0.259	0.346	0.259	0.346
000	000	000	000	000	000	000	000	000	000	000	000
A84	0.369	0.295	0.221	0.221	0.369	0.221	0.221	0.295	0.295	0.369	0.369
A85	0.301	0.150	0.301	0.301	0.376	0.301	0.225	0.376	0.376	0.301	0.225
A86	0.403	0.403	0.403	0.242	0.242	0.081	0.322	0.242	0.242	0.403	0.081

 

• گام سوم: به دست آوردن ماتریس بی‌مقیاس موزن

برای به­دست آوردن ماتریس بی­مقیاس موزون(V)، ماتریس بی‌مقیاس شده (به دست آمده از گام دوم) را در ماتریس مربعی(wn×n) که عناصر قطر اصلی آن اوزان و دیگر عناصر آن صفر می­باشد، ضرب می­کنیم.

رابطه 2:

با توجه به این که در این پژوهش وزن همه خبرگان را به صورت یکسان در نظر گرفته ایم، لذا ضرب ماتریس فوق در اعداد یکسان تفاوتی در نسبت اعداد ایجاد نمی کند.

• گام چهارم: تعيين عامل ايده‌آل مثبت و ايده‌آل منفي

در اين مرحله بايستي گزینه­هایی كه از نظر پاسخ‌دهندگان به عنوان مهم­ترين عامل و كم‌اهميت­ترين گزینه مشخص شده‌اند، شناسايي شوند. به عبارتی، ایده­آل مثبت بزرگترین مقدار v و ایده­آل منفی کوچکترین مقدار v  است، رابطه 3 و 4 این موضوع را بیان می­کند.

رابطه 3- ایده­آل مثبت:

رابطه 4- ایده­آل منفی:

جدول 7 ایده­آل مثبت و منفی را نشان می­دهد.

جدول7 : ایده­آل مثبت و ایده­آل منفی

+	–	آسیب ها
7.613919	3.682381	1
3.803151	7.874536	2
4.613928	6.273457	3
11.21527	5.732254	4
7.351006	4.232645	5
6.334146	5.778691	6
4.876971	6.68777	7
2.69787	7.627018	8
4.980664	6.216983	9
7.873579	3.95311	10

 

• گام پنجم: محاسبه فاصله از ایده­آل مثبت و منفی

در اين مرحله میزان فاصله هریک از گزینه­ها از ایده­آل مثبت و ایده­آل منفی با توجه به روابط 5 و 6 تعیین می­شود.

رابطه5:                                         : فاصله گزینه اُم از ایده­آل مثبت

رابطه6:                                          : فاصله گزینه اُم از ایده­آل منفی

فاصله­ هر یک از گزینه­ها از ایده­آل مثبت و منفی در جدول 6 قرار دارد.

• گام ششم: محاسبه ميزان نزديكي هر كدام از عوامل به عامل ايده‌آل مثبت و ايده‌آل منفي

در این مرحله میزان نزدیکی هر یک از گزینه­ها به ایده­آل مثبت و ایده­آل منفی(CL) طبق رابطه 7 به­دست می­آید.

رابطه7:

گام هفتم: رتبه­بندی گزینه­ها

در این مرحله گزینه­ها بر اساس مقدار CL رتبه­بندی می­شوند؛ به عبارتی هر گزینه­ای که CL بالاتری داشته باشد رتبه بهتری کسب خواهد کرد. جدول 8 رتبه­بندی گزینه­ها را نشان می­دهد.

 

جدول 8. نتایج نهایی رتبه بندی آسیب های خیریه های غیردولتی

cl	آسیب ها	رتبه
0.999885	خیریه ها باید از معافیت های مالیاتی برخوردار شوند.	1
0.99814	خیریه ها نیازمند به آموزشهای تخصصی و اخذ مدارک علمی الزم برای فعالیت در موضوع خاص هستند.	2
0.993712	خیریه ها می توانند اقدام به فعالیت های تجاری و سرمایه گذاری برای افزایش درآمدی های خیریه نمایند.	3
0.993436	مردم اعتماد کافی به خیریه های خصوصی ندارند	4
0.990787	قوانین دست و پاگیری برای تاسیس خیریه ها در کشور وجود دارد.	5
0.966666	خیریه ها در شناسایی و جلب مشارکت های خیرین دچار مشکل هستند.	6
0.936477	اختیارات قانونی کافی و مناسبی برای خیریه ها وجود ندارد.	7
0.905166	خیریه ها در شناسایی نیازمندان واقعی دچار مشکل هستند.	8
0.895589	نظارت کافی و موثر بر خیریه ها در کشور وجود ندارد.	9
0.859607	شفافیت لازم در موسسات خیریه وجود ندارد.	10
0.551499	خیریه ها مطلع از احکام دینی مربوط به صدقات و زکوات برای تخصیص در امور خیریه نیستند.	11

 

• جمع بندی

مسئله فقر یکی از غیرقابل تحمل ترین مسائل جوامع انسانی است. کشش درونی در وجود آدمی نمی­تواند او را بی تفاوت نسبت به محیط پیرامون خود نگه دارد. بر این مبنا عمل خیر، ریشه در فطرت و سرشت پاک انسانی دارد. ترویج و تکثیر امر خیر و جلب توجه انسان­ها نسبت به کمک به نیازمندان، یکی از موضوعات مهمی است که در هر جامعه­ای باید دنبال شود تا یکی از مهم­ترین آثار آن، یعنی آثار اقتصادی و رفع محرومیت اتفاق بیفتد.

در اول انقلاب به دلیل ظلم و بی عدالتی های به ارث مانده از قبل مجر شد که با تصدی گری نسبتاً کامل دولتی و حکومتی و تشکیل نهادهایی مثل کمیته امداد امام خمینی(ره) موضوع رسیدگی به محرومین و مستضعفین با سرعت دنبال شود. در شرایط کنونی با ورود بخش غیردولتی، به نظر می رسد کم کم باید بخش دولتی تصدی­گری را رها کرده و در حوزه سیاستگذاری و تسهیل گری به ایفای نقش بپردازد و در این میان موانع و مشکلات موجود بر سر راه ورود مردم در حوزه امر خیر را کاهش دهد. پژوهش حاضر با هدف احصا و رتبه بندی برخی از مهم ترین مسائل خیریه­های خصوصی انجام شد. از میان یازده آسیب ذکر شده در مصاحبه­ها با مسئولین خیریه­ها و رتبه بندی آنها با استفاده از تکنیک تاپسیس، مسئله مالیات اخذ شده از خیریه ها، لزوم بهره مندی خیریه­ها از آموزش­های تخصصی و فراهم بودن شرایط برای انجام کار تجاری و سرمایه گذاری در خیریه ها به عنوان سه موضوع اصلی شناخته شدند. بدیهی است که سیاستگذار ممکن است در هر یک از موضوعات فوق دارای ملاحظات و اما و اگرهایی باشد و بدیهی است که به صرف خواستن بخش غیردولتی لزومی بر اجرای آن نیست. اما در هر حال شناخت فضای ذهنی بخش غیردولتی می تواند زمینه ساز نشست های تخصصی برای گفتگو و تبادل آرا و دغدغه های هر یک از طرفین برای رسیدن به یک راهکار مورد اتفاق که بهترین ضمانت اجرایی است را فراهم خواهد کرد.

 

• منابع
• حبیب پور کرم و رضا صفری، 1391، راهنمای جامع کاربرد SPSS در تحقیقات پیمایشی (تحلیل داده های کمی)، تهران: لویه، چاپ پنجم.
• حقیقی، محمد رضا (1388)، جایگاه و ماهیت حقوقی سازمان های غیردولتی با تأکید بر نظام حقوقی ایران، مجله تحقیقات حقوقی، شماره 49 ، صص 387 تا 420.
• دهستانی اسفندآبادی، حسین(1386)، همکاری دولت و سازمان های مردم نهاد در توسعه، مجله برنامه، شماره 218 ، صص 18 تا 21.
• عبادی، صادق(1378)، بنیادها و مؤسسات خیریه غیر وقفی در ایران (نقد و ارزیابی)، مجله وقف میراث جاویدان، شماره ، صص 24 تا 33.
• موسایی میثم، 1387، جایگاه انفاق و خاستگاه اجتماعی-اقتصادی آن(مطالعه موردی: شهر بهبهان)، فصلنامه اقتصاد اسلامی، شماره 30، صص 39 تا 67.
• مومنی، منصور(1391)، مباحث نوین تحقیق در عملیات، نشر مولف، چاپ چهارم.
• Anheier helmut k. (2005) nonprofit organizations theory management policy, Routledge
• Lipsky, M. and Smith, S. R. (1990) “Nonprofit Organizations, Government, and the Welfare State,” Political Science Quarterly 104(4): 625-
• Salamon, L. M. and Anheier, H. K. (1999) “Civil Society in Comparative Perspective,” in L. M. Salamon, H. K. Anheier, R. List, S. Toepler, and S. W. Sokolowski, and Associations (eds.) Global Civil Society: Dimensions of the Nonprofit Sector, Baltimore, MD: Johns Hopkins Center for Civil Society Studies.
• Smith, S. R. and Lipsky, M. (1993) Nonprofits for Hire: The Welfare State in the Age of Contracting, Cambridge, MA: Harvard University Press.