امور خیریه به مثابه سرمایه اجتماعی

طیبه وخشوزی1، مهرنگار براهوییهما ایمانی3

مدرس دانشگاه فرهنگیان پردیس نسیبه تهران، دکتری جامعه شناسی

2ت.پژوهشگر اجتماعی،کارشناسی علوم اجتماعی پژوهشگری

  1. مدرس دانشگاه فرهنگیان پردیس نسیبه تهران، دکتری تعلیم وتربیت

 

چکیده

سرمایه اجتماعی یکی از مفاهیم مهم و پرکاربرد در طیف وسیعی از حوزه های علوم اجتماعی است. با وجود اینکه طی دو دهه گذشته این مفهوم از اقبال خوبی در بین محققان برخوردار شده است و حتی وارد گفتگوهای روزمره و ادبیات مردان سیاست شده است، تأمل در راهبرد های ارتقای این نوع سرمایه برای بهره مندی از منافع آن چندان توسعه یافته نیست، نوشتار حاضر در همین راستا کوشید تا با استفاده از روش مطالعه اسنادی وکتابخانه‌ای به پاسخگویی این سوال بپردازد که آیا امورخیریه می‌تواند جامعه را به سمت برخورداری از سرمایه اجتماعی رهنمود کند؟ برای پاسخگویی به این سوال ابتدا به بررسی پژوهش‌های انجام شده در این رابطه و تعاریف مفهوم متغیرهای مورد نظر پرداخته شد و سپس با استفاده از نظریات نظریه پردازان مختلف به بررسی و تحلیل سوال پژوهش پرداخته شد. نتایج اینگونه بدست آمد که مشارکت در امور خیر سبب افزایش همبستگی اجتماعی، تقویت مسئولیت اجتماعی افراد، مردمی شدن حمایت‌های اجتماعی افراد، حضور مردم در عرصه کمک به محرومین، فقیریابی و شناسایی نیازمندان واقعی، بهسازی و تمهید افکار عمومی و پیشگیری از فقر خوهد شد  و تقویت هر یک از این متغیرها می تواند سبب افزایش سرمایه اجتماعی بین مردم شود.

واژگان کلیدی

امور خیریه، سرمایه اجتماعی، مشارکت ،اعتمادوهمبستگی اجتماعی

 

مقدمه

دغدغه ‌تنزل ‌روابط ‌اجتماعی از موضوعاتی‌ است‌که ‌به‌کرات‌ در جامعه‌شناسی‌ کلاسیک‌ و معاصر به‌ چشم‌ می‌خورد. شاید بتوان‌ گفت‌ که‌ تولد جامعه‌شناسی‌ معلول‌ نگرانی‌ مربوط‌ به‌ روند رو به‌ تنزل‌ روابط‌ اجتماعی‌ در نتیجه‌ صنعتی‌ شدن‌ و آغاز مدرنیت‌ است‌. به‌ نظر جورج‌ زیمل‌، فرآیندهایی‌ نظیر تقسیم‌ کار فزاینده‌، عقلانیت‌ مفرط‌، سلطه‌ روزافزون‌ و… سبب‌ پیدایش‌ دلزدگی‌ و احتیاط‌ در روابط‌ اجتماعی‌ موجود در کلان‌شهرها شده‌ است‌. در حالت‌ دلزدگی‌ که‌ می‌گوییم‌، فرد قادر به‌ درک‌ تفاوت‌ها نیست‌. برای‌ چنین‌ فردی‌ همه‌ انسان‌ها در یک‌ سطح‌ و بدون‌ تمایز ظاهر می‌شوند، در این‌ شرایط‌ اهمیت‌ زندگی‌ از میان‌ می‌رود، تمام‌ امور و فعالیت‌ها یکنواخت‌ می‌شوند و رضایت‌ از زندگی‌ کاهش‌ می‌یابد. احتیاط‌ هم‌ از دیگر ویژگی‌های‌ روابط‌ اجتماعی‌ در زندگی‌ کلان‌شهری‌ است‌. به‌ موازات‌ افزایش‌ افراد و تراکم‌ فیزیکی‌، روابط‌ چهره‌ به‌ چهره‌ کارکرد خود را از دست‌ داده‌ و جای‌ خود را به‌ روابط‌ دیگری‌ می‌دهند. بر این اساس طی چند دهه گذشته، فرسایش شدیدی در سرمایه اجتماعی موجود برای افراد، هم در درون خانواده و هم در بیرون آن، روی داده است. در خانواده، رشد سرمایه انسانی بسیار زیاد شده بطوری که سطح تحصیلات دایماً در حال افزایش‌است، ولی به موازات رشد سرمایه انسانی، سرمایه اجتماعی‌که شاخص برجسته آن حضور بزرگسالان در خانه و میزان گفت وگو در مورد موضوعات اجتماعی، فرهنگی، علمی، اقتصادی، سیاسی بین والدین و فرزندان است، کاهش یافته است. در اجتماع، میزان فرسایش و نابودی سرمایه اجتماعی به مراتب بیشتر بوده است (نادمی،1394).

همچنین سرمایه اجتماعی که حاصل روابط اجتماعی بین افراد، گروه ها و نهادهای اجتماعی است در برقراری نظم اجتماعی تاثیر به سزایی دارد. چرا که سرمایه اجتماعی با متغیرهای شناخته شده جامعه شناسی همچون اعتماد، آگاهی، نگرانی درباره دیگران و مسائل عمومی، انسجام و همبستگی گروهی و همکاری ارتباط دارد. اهمیت این مفاهیم در برقراری نظم اجتماعی بر هیچکس پوشیده نیست چرا که نقصان در هریک از این مفاهیم در سطح فردی بی نظمی و انحراف اجتماعی را به همراه خواهد داشت. از این رو سرمایه اجتماعی در کنار سرمایه های دیگر (فیزیکی،اقتصادی،فرهنگی،و انسانی)  دچار تغییراتی می شود. اما مساله اینجاست که سرمایه اجتماعی مشخصا از حالت درون گروهی به سوی سرمایه اجتماعی برون گروهی حرکت نمی‌کند و این موضوع جامعه را با فرسایش سرمایه اجتماعی روبه‌رو خواهد کرد(عبداللهی،1386 به نقل از فیروز جائیان و علی بابائی،1392).

می توان گفت سرمایه‌ اجتماعی‌ یک‌ ویژگی‌ فطری‌ ژنتیکی‌ نیست‌ بلکه‌ پدیده‌یی‌ برخاسته‌ از تجارب‌ تاریخی‌ مردم‌ است‌ و لذا همواره‌ در معرض‌ تغییر قرار دارد. شناسایی‌ میزان‌ و روند سرمایه‌ اجتماعی‌ در میان‌ مردم‌ یک‌ کشور می‌تواند به‌ شناسایی‌ روند تحولات‌ فرهنگی‌ و اجتماعی‌ آن‌ جامعه‌ کمک‌ زیادی‌ بکند. در مورد رابطه‌ سرمایه‌ اجتماعی‌ با سایر متغیرها باید گفت‌ که‌ مشارکت‌ سیاسی‌ و عضویت‌ داوطلبانه‌ در سازمان‌های‌ غیر دولتی‌ و انجمن‌های‌ داوطلبانه‌ از جمله‌ پیامدهایی‌ هستند که‌ می‌توان‌ انتظار داشت‌ در شرایط‌ وجود سرمایه‌ اجتماعی‌ بالا، زمینه‌ مناسب‌تری‌ برای‌ تحقق‌ پیدا کنند. عده ای از نوع دوستان خیّر جامعه، به منظور ارائه خدمت به همنوعان خود، تشکیلاتی پدید می آورند تا راهگشائی برای خدمت به مستمندان باشند. از آنجا که خداوند متعال کلیه افراد را یکسان نیافریده و در طبیعت برابری نیست، همیشه افرادی پیدا می شوند که از دیگران ناتوان تر و ضعیف تر هستند. لذا انسان ها باید تلاش کنند تا این برابری را ایجاد کنند و به کمک هم نوعان خود بشتابند. بر این اساس گرسنه ای را سیر کردن، برهنه ای را پوشاندن، گره از کار درماندی گشودن، بیماری را به مرهم و دارو رساندن، قرض مدیونی را ادا کردن به تشکیل خانواده ها کمک کردن، زندگی از هم پاشیده حادثه دیده ای را سامان دادن، امکان کسب دانش برای فرزندان بی بضاعت فراهم آوردن، همه این موارد اعمال خیری است که نه تنها از نظر جامعه حرمت و تقدس خاصی دارد، بلکه در اسلام نیز جایگاه ویژه ای داشته و این دین به عنوان آخرین و کامل ترین آئین الهی، با نگاهی جدی و قاطع به این امر نگریسته است. آیات فراوان در خصوص اثرات وضعی و پاداش اخروی امور خیریه در قرآن مجید، تاییدی است براین مطلب اما امروزه با تنزل روابط اجتماعی امور خیریه می تواند باعث افزایش سرمایه اجتماعی شود؟ پژوهش حاضر بدنبال پاسخگویی به این سوال است که آیا امورخیریه می تواند جامعه را به سمت برخورداری از سرمایه اجتماعی رهنمود کند؟

 

پیشینه پژوهش

گنجی و عسگری1391 در پژوهشی با عنوان” تأثیر میزان پایبندی مردم به ارزش ها بر مشارکت آن ها در امور خیریه” به این نتیجه رسیدند که بین عمل به ارزش ها و هنجارها به ویژه ارزش ها و هنجارهای اجتماعی و فرهنگی از سوی مردم با مشارکت پاسخ گویان

در امور خیریه و عام المنفعه رابطه ی مستقیم وجود دارد. به عبارت دیگر، پاسخ گویانی که معتقدند مردم به ارزش های اجتماعی و فرهنگی در جامعه بیش تر پایبندند، مشارکت آن ها در امورخیریه بیش از کسانی است که چنین اعتقادی ندارند(نیازی و همکاران،953:1391).

زاهدی و همکاران1388 در پژوهشی با عنوان”رابطه سرمايه اجتماعي با رفاه اجتماعي” به این نتیجه رسیدند که شاخص هايي از سرمايه اجتماعي كه در بین شهروندان تهرانی، از وضعيت بهتري برخوردارند شاخص هايي هستند كه به اصطلاح به آنها سرمايه اجتماعي سنتي مي گويند و به وجوه سنتي جامعه مربوط مي‌شوند( مشاركت غيررسمي مذهبي و خيري هاي)و شاخص هايي كه با زندگي مدرن منطبق‌اند (سرمايه اجتماعي مدر ن) از وضعيت مطلوبي برخوردار نيستند (اعتماد نهادي، اعتماد تعميم يافته، انسجام اجتماعي و مشاركت رسمی).و به طور کل  سرمايه اجتماعي، رابطه مثبتي با رفاه اجتماعي دارد. همچنين كليه شاخص هاي مطرح در اين تحقيق براي سرمايه اجتماعي ( اعتماد، هنجارهاي اجتماعي و شبكه‌هاي اجتماعي) نيز با رفاه اجتماعي رابطه مثبتي دارند و نتايج بدست آمده منطبق با آراء پاتنام است.

شادی طلب و حجتی کرمانی(1384) در تحقیقی دیگر تحت عنوان فقر و سرمایه اجتماعی در جامعۀ روستایی بر روی مراکز دهستان های شهرستان ورامین، با تلفیقی از روش کیفی (مصاحبه عمیق و بحث گروهی) و روش کمی(پیمایش) رابطه معکوس میان فقر و مؤلفه های سه گانۀ سرمایۀ اجتماعی(اعتماد، انسجام و مشارکت) تأیید شده است ضمن آنکه دو شاخص عدم مشارکت در تصمیم سازی و نیز خشونت و نزاع متداول در جامعه مورد بررسی در زمینه بروز و گسترش فقر نقش پررنگی داشته است.

زاهدی و دیگران (1382) درتحقیقی  تحت عنوان فقر و سرمایه اجتماعی بر روی خانواده های تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی(ره) شهرستان قزوین به انجام رساندند. و در فصل نامه علمی و پژوهشی رفاه اجتماعی، سال هفتم، شماره 28 به چاپ رسید یافته های این پژوهش نشان دهندۀ تفاوت معنی دار در میانگین سرمایۀ اجتماعی و مؤلفه های آن در بین خانوارهای فقیر و مرفه مورد بررسی است. همچنین نتایج کار بیانگر همبستگی منفی قوی فقر با سرمایۀ اجتماعی است به عبارت دیگر میزان سرمایۀ اجتماعی افراد و گروه ها تحت تأثیر شرایط ناشی از فقر و محرومیت قرار دارد.

وانگ و گرادی2008 در پژوهشی با عنوان”بررسی رابطه میان کنش داوطلبانه، سرمایه اجتماعی و کمک های خیریه انجام داده اند. این پژوهش از داده های ایالات متحده آمریکا، و بررسی انجمن بنچ مارک در مورد سرمایه ی اجتماعی ملی سال 2000 ، استفاده کرده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که اعتماد اجتماعی حاصل پل زدن میان شبکه های اجتماعی و مشارکت مدنی در دو گروه مذهبی و غیر مذهبی است. فعالیت های داوطلبانه و سرمایه ی اقتصادی تأثیر مهمی بر کمکهای این دو گروه مذهبی و غیر مذهبی دارد و در نهایت کسانی که مذهبی هستند بیش تر به طرف این کمک ها می روند(گنجی و همکاران،1393).

جکسون و همکاران1955 در پژوهشی با عنوان”کمک های داوطلبانه و خیریه: آیا مذهب و روابط اجتماعی موجب ارتقای رفتارهای داوطلبانه می شود؟” به بررسی تأثیر مذهب در میزان رفتارهای داوطلبانه در بین مردم هند پرداختند. در این مطالعه 311 ا شهروند هندی شرکت داشته اند. نتایج اینگونه بدس آمد که گروه های مذهبی و مخصوصاً گروه هایی که با کلیسا مشارکت دارند، در امور داوطلبانه و بشردوستانه بیش تر از افراد غیر مذهبی شرکت می کنند(جکسون و همکاران،59:1955).

وان ها و همکاران در تحقیقی به بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی بر رفاه خانواده ها در یک روستای ویتنام پرداخته اند. موضوعات اصلی مورد بررسی عبارت بود از اینکه سهم سرمایه اجتماعی در دستاوردهای اقتصادی بالاتر از گونه های دیگر سرمایه است یا نه؛ نقش سرمایه اجتماعی در میان خانوارهای مختلف متفاوت است یا نه؛ و همچنین، ابعاد مختلف سرمایه اجتماعی به طور مساوی بر درآمد خانوار تأثیر می گذارد یا نه. آنها با یک مدل اقتصادسنجی به بررسی این موضوعات پرداختند و سرمایه اجتماعی را به مثابه یک عامل تولیدی، مانند عوامل مرسوم دیگری چون عوامل مادی، نیروی انسانی، و سرمایه انسانی، در نظر گرفتند. در این تحقیق، درآمد خانوار و هزینه متغیرهای وابسته به حساب می آمد. نتایج تحقیق نشان داد که سرمایه اجتماعی تأثیری قوی و مثبت بر درامد خانوار دارد اما بر خلاف مطالعات دیگر، تعداد عضویت در انجمن ها بر درآمد خانوارها اثری نداشته است. (ون ها،2004، به نقل از ماجدی و لهسایی زاده، 1385)

گروتارت 1998 در پژوهشی با عنوان” سرمايه اجتماعي، رفاه خانواده و فقر در اندونزی”  به بررسي تأثير سرمايه اجتماعي بر رفاه خانواده ها و فقر در كشور اندونزي پرداخت .گروتارت براي سرمايه اجتماعي شش بعد قائل گرديد : شدت ارتباط بين انجمن هاي محلي، ناهمگوني داخلي، ميزان حضور در جلسات، مشاركت فعال اعضا در تصميم گيري ها، پرداخت مقرري، سوگيرهاي اجتماعي انجمن ها و با تركيب اين 6 متغير او را طراحي كرد. يافته هاي اين تحقيق نشان داد كه  شاخص سرمايه اجتماعي خانوار تأثير مثبتي بر روي رفاه دارد(Grootaert, C,1998)

 

روش پژوهش

روش پژوهش حاضر مطالعه اسنادی وکتابخانه ای می باشد. در این روش ابتدا به بررسی پژوهش‌های انجام شده در رابطه با متغیرهای این پژوهش(امور خیریه و سرمایه اجتماعی) پرداخته شد، سپس با استفاده از نظریات نظریه پردازان مختلف به بررسی و تحلیل سوال پژوهش پرداختیم.

 

رهیافت های نظری

تعریف امورخیریه: به معنای کارهایی است که با انسان دوستی همراه باشد،کاربردهای این وازه شامل کارهای نیکوکاری داوطلبانه افراد یا گروه ها با هدف خدمت به مردم و بالا بردن سطح زندگی آنان است. بطور کلی می توان گفت مفهوم نیکوکاری یا امور خیریه کمک به زنجیره ای از فعالیت ها در زمینه آموزش، پژوهش، بهداشت، هنر و فرهنگ و بورسیه تحصیلی  است که معمولا توسط جمیت ها و انجمن های خیریه اجرا می شود(عبادی،1386).  انجمن ها و مراکز خیریه، موسسات عام المنفعه ای هستند که به منظور ارائه خدمت به افراد جامعه در زمینه های گوناگون از قبیل خدمات بهداشتی، درمانی، رفاهی و فرهنگی،پا به عرصه حیات می گذارند.وجود این مراکز، تعداد و موضوع فعالیت آنها، محک و معیاری برای ثبوت یا نفی عدالت اجتماعی در جامعه است(درکتانیان،1385).

موسسه خیریه نهادی است  غیر تجاری،غیرانتفاعی و غیر دولتی که با هدف آماده ساختن و بالا بردن سطح افراد یا موسسات دیگر(مردمی و یا دولتی)، کمک های مالی را به نهادهای غیرانتفاعی دیگر از جمله جمعیت های خیریه می رساند و نیز می تواند به طور مستقیم خدمات عمومی ارایه کند. این موسسات بودجه خود را از دو طریق داخلی و خارجی تامین می کنند، اما بیش از 90 درصد سرمایه شان از طریق منابع خارجی به خصوص اهدا کنندگان تامین می شود. هرچند ماهیت خیریه ها باید به صورت غیردولتی حفظ شود، چرا که در اصل ماهیت کار خیرین به صورتی است که در غیر دولتی بودن نمو و گسترش می یابد. با این حال، این مجامع نباید از حمایت های کارشناسی و اقدامات هدفمند دولتی جدا شوند(نکویی مقدم و همکاران، 1392).

انجمن‌های‌داوطلبانه‌ انواع‌ گوناگون‌ دارند و می‌توانند در ابعاد اجتماعی‌ و سیاسی‌، اقتصادی‌ و فرهنگی‌ دارای‌ کارکرد باشند. عضویت‌ در این‌ انجمن‌ها آزادانه‌ و شیوه‌ تنظیم‌ روابط‌ در آنها عمدتا بر اقناع‌ و تعهد استوار است‌ و نه‌ بر تحریک‌ و اجبار. برخی‌ ویژگی‌های‌ خاص‌ انجمن‌های‌ داوطلبانه‌ که‌ آنها را از سایر گروه‌بندی‌های‌ اجتماعی‌ جدا می‌سازد، عبارتند از:

1-ارادی‌ بودن‌ عضویت‌ و داوطلبانه‌ بودن‌ فعالیت‌ در آنها.

2-وجود نوعی‌ گرمی‌ و صمیمیت‌ در روابط‌ آنها.

3- غیرانتفاعی‌ بودن‌

4- اقناع‌ به‌ عنوان‌ اصل‌ محوری‌ در تنظیم‌ روابط

5-رعایت‌ اصل‌ سازماندهی‌ رسمی‌

انجمن‌های‌ داوطلبانه‌ بر سطوح‌ متفاوت‌ جامعه‌ آثار گوناگونی‌ دارند. برخی‌ آثار خرد این‌ انجمن‌ها عبارتند از: 1- ارایه‌ فرصت‌ اجتماعی‌ به‌ افراد جهت‌ عضویت‌ در گروه‌های‌ اجتماعی‌ بیشتر ۲- ارایه‌ فرصت‌ اجتماعی‌ جهت‌ بسط‌ روابط‌ اجتماعی‌ و شبکه‌ شخصی‌ افراد. 3- ارایه‌ فرصت‌ اجتماعی‌ برای‌ تفکر و تدوین‌ مسائل‌ در عرصه‌ عمومی‌ بر اساس‌ شیوه‌ اقناع‌ 4- ارایه‌ فرصت‌ اجتماعی‌ برای‌ ابراز عقیده‌ و پیشنهاد راه‌حل‌ در عرصه‌ عمومی‌ بر اساس‌ شیوه‌ اقناع‌. این‌ فرصت‌ها، مشارکت‌ ذهنی‌ و اشتغال‌فکری‌ فرد را در امور اجتماعی‌ افزایش‌ داده‌ و به‌ او اجازه‌ می‌دهند تا نقش‌ یک‌ شهروند مسوول‌ را به‌ صورت‌ منطقی‌ و آزادانه‌ ایفا کنند 5- ارایه‌ فرصت‌ اجتماعی‌ برای‌ شرکت‌ در تصمیم‌گیری‌ های‌ گروهی‌ بر اساس‌ اقناع‌ 6- ارایه‌ فرصت‌ اجتماعی‌ برای‌ رای‌گیری‌، انتخاب‌ شدن‌ و انتخاب‌ کردن‌ در عرصه‌ عمومی‌ 7- ارایه‌ فرصت‌ اجتماعی‌ جهت‌ افزایش‌ تحمل‌ اجتماعی‌ در برخورد با سلایق‌، مسائل‌ و نظرات‌ متفاوت‌. این‌ فرصت‌ها به‌ فرد اجازه‌ می‌دهند تا در جریان‌ تصمیم‌های‌ گروهی‌، حاضر و عامل‌ باشد و در مواجهه‌ با امور متفاوت‌، تساهل‌ و تسامح‌ خود را افزایش‌ دهد. فرصت‌های‌ مورد اشاره‌ همزمان‌ به‌ تکوین‌ و رشد شخصیت‌ فرد کمک‌ می‌کنند و به‌ او توانایی‌ و قدرت‌ عاملیت‌ می‌بخشند. تاثیر انجمن‌های‌ داوطلبانه‌ فقط‌ به‌ سطح‌ خرد محدود نمی‌شود، برخی‌ از آثار کلان‌ آنها عبارتند از: 1- تقویت‌ و تعمیم‌ همبستگی‌ اجتماعی‌ 2- گسترش‌ و تقویت‌ مشارکت‌ فعالانه‌ و داوطلبانه‌ اکثریت‌ مردم‌ در امور گوناگون‌ اجتماعی‌ 3- تقویت‌ ارزش‌ شیوه‌ اقناع‌ در سطح‌ کلان‌ 4- کاهش‌ تراکم‌ قدرت‌ در جامعه‌ ۵- تسهیل‌ در نقل‌ و انتقال‌ اطلاعات‌ و کمک‌ به‌ پویایی‌ جامعه‌. بدین‌ ترتیب‌ سرمایه‌ اجتماعی‌ از طریق‌ ترکیب‌ روابط‌ ابزاری‌ و اظهاری‌ در قالب‌ انجمن‌های‌ داوطلبانه‌، پایه‌ عاطفی‌ نظم‌ اجتماعی‌ کلان‌ را فراهم‌ می‌سازد( زندی،1394).

تعریف سرمایه اجتماعی: هرکدام از محققانی که دربارۀ مفهوم سرمایه اجتماعی بحث نموده­اند تعریف خاصی از آن ارائه داده­اند. از نظر کلمن سرمايه اجتماعي عبارت است از معيارها، شبكه­هاي اجتماعي، و روابط بين بزرگسالان و كودكان كه براي رشد بچه­ها ارزشمندند (فيلد،1385؛38-37). به اعتقاد پاتنام سرمايه اجتماعي وجوه گوناگون سازمان اجتماعي نظير اعتماد، هنجارها و شبكه­ها مي­باشد كه مي­تواند با تسهيل اقدامات هماهنگ كارآيي جامعه را بهبود بخشند(پاتنام،1380؛285). بوردیو نیز معتقد است که سرمايه اجتماعي، جمع منابع واقعي يا بالقوه­اي است كه حاصلِ شبكه­ي بادوامِ روابط كمابيش نهادينه شدة آشنايي وشناخت متقابل –يا به بيان ديگر عضويت در يك گروه- است. شبكه­ي كه هر يك از اعضاي خود را از پشتيباني سرمايه اجتماعي برخوردار مي­كند و آنان را مستحق “اعتبار”مي­سازد(فیلد، 1385؛147). از سوی دیگر فوكوياما سرمايه اجتماعي را به عنوان مجموعه معيني از هنجارها يا ارزشهاي غير رسمي(ذهني) تعريف كرد كه اعضاي گروهي كه همكاري و تعاون(عيني) ميان آنان مجاز است در آن سهيم هستند. همچنین فوکویاما معتقد است که سرمايه اجتماعي، شكل و نمونۀ ملموسي از يك هنجار غير رسمي است كه باعث ترويج همكاري بين دو يا چند فرد مي­شود(فوكوياما،1384؛170).

مفهوم سرمايه اجتماعي را به طور كلي مي توان منابعي تعريف كرد كه ميراث روابط اجتماعي اند و كنش جمعي را تسهيل مي كنند. اين منابع كه از طريق اجتماعي شدن حاصل مي شوند در برگيرنده اعتماد ، هنجارهاي مشاركتي و شبكه هايي از پيوند هاي اجتماعي است كه موجب گرد آمدن افراد به صورتي منسجم و با ثبات در داخل گروه به منظور تأمين هدفي مشترك مي گردد(زاهدی،1382:274).

عوامل موثر برسرمایه اجتماعی افراد: 1-دینداری و نگرش به نفس دین:دینی بودن عنوان عامی است که به هرفرد یا پدیده ای که ارزش ها و نشانه های دین در آن متجلی باشد اطلاق می شود. تجلی ارزش ها و نشانه های دینی بودن فرد را می توان در نگرش، گرایش و کنش های آشکار پنهان او شناسایی کرد. فرد متدین از یک سو، خود را ملزم به رعایت دستورها و توصیه های دینی می داند و از سوی دیگر اهتمام و ممارست های دینی، او را به انسانی متفاوت با دیگران مبدل می سازد. بدین طریق می توان با دو نشانه او را از دیگران بازشناخت، یکی از طریق پایبندی و التزام دینی اش و دیگری پیامد دینداری و آثار تدین در فکر،جان و عمل فردی و اجتماعی او(شجاعی‌زند،1384 به نقل از نعمت اللهی و همکاران،1392).

2-عوامل فرهنگی(تعهدی): تعهد دینی مجموعه ای از عناصر شناختی نمادین و عملی است که میراث سنتی خاصی را تشکیل می دهد: مثل آموزه ها،کتاب ها، رفتارها و آیین ها، تاریخ اندیشه ها و شیوه های اندیشه ورزی که ریشه در فعالیت های اجتماعات دارد. درواقع بعد فرهنگی، نگرش مثبت به میراث فرهنگی- مذهبی مسلمانان و تلاش برای حفظ و نگهداری آن است(چیت ساز قومی،196:1383).

3-عوامل تاریخی (تعلقی): منظور از آن آگاهی و کسب دانش نسبت به پیشینه تاریخی دین و احساس تعلق خاطر و دلبستگی بدان دانست. این بعد به آگاهی مشترک افراد یک جامعه از گذشته تاریخی دین خود و احساس دلبستگی به آن و اهتمام به حفظ و زنده نگهداشتن آن دلالت دارد(قادری،52:1384).

نظریات سرمایه اجتماعی مرتبط با موضوع پژوهش: 1-بوردیو، به اعتقاد بورديو سرمايه اجتماعي چيزي است كه در طول زمان براي كسب آن بايد تلاش كرد. به تعبير بورديو، سرمايه اجتماعي محصول نوعي سرمايه گذاري فردي يا جمعي ، آگاهانه يا ناآگاهانه است كه به دنبال تثبيت يا بازتوليد روابط اجتماعي است كه مستقيماً در كوتاه مدت يا بلند مدت قابل استفاده هستند.. براي او، پيوندهاي بادوام و متراكم از اهميت خاصي برخوردار است. چرا كه ميزان سرماية اجتماعي هر فرد بستگي به تعداد روابط و ميزان سرمايه(فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي) تملك شده توسط هر رابطه دارد(فیلد،17:2003).

حجم سرمايه اجتماعي مورد تملك يك فرد به اندازه شبكه پيوندهايي بستگي دارد كه او مي تواند به طرزي مؤثر بسيج كند ، و مضافاً وابسته است به حجم سرمايه (اقتصادي، فرهنگي يا نمادين) در تصرف كساني كه وي با آنان مرتبط است. منفعت هاي حاصل از عضويت در يك گروه، همبستگي را به وجود مي آورد كه حصول منفعت ها را ممكن مي سازد(تاجبخش،148:1384). پس سرمايه اجتماعي نوعي ابزار دسترسي به منابع اقتصادي و فرهنگي از طريق ارتباطات اجتماعي است. تأكيد بورديو بر مشاركت فرد در شبكه‌هاي اجتماعي است كه اين مشاركت سبب دسترسي او به منابع و امكانات گروه مي شود. در ديدگاه بورديو ، سرمايه اجتماعي نوعي محصول اجتماعي است كه ناشي از تعامل اجتماعي مي باشد( مسائل اجتماعي ايران،300:1383).

2-فرانسیس فوکویاما: فوكوياما بر وجود هنجارها و ارزشهاي غير رسمي در یک گروه تأكيد دارد. وي سرمايه اجتماعي را اين گونه تعريف مي كند: سرمايه اجتماعي را به سادگي مي توان به عنوان وجود مجموعه معيني از هنجارها يا ارزشهاي غير رسمي تعريف كرد كه اعضاي گروهي كه همكاري و تعاون ميان آنان مجاز است ، در آن سهيم هستند ؛ مشاركت در ارزشها و هنجارها به خودي خود باعث توليد سرمايه اجتماعي نمي گردد، چرا كه اين ارزشها ممكن است منفي باشند. بر عكس، هنجارهايي كه توليد سرمايه اجتماعي مي‌كنند اساساً بايد شامل سجايايي از قبيل صداقت، اداي تعهدات و ارتباطات دوجانبه باشند . در ارتباط با سرمايه اجتماعي دو نكته مي بايد روشن گردد: نخست اين كه سرمايه اجتماعي متعلق به همه گروه هاست. دوم، سرمايه اجتماعي با توجه به علم سياست و علم اقتصاد لزوم اً چيزخوبي نيست. در اين علوم همكاري و همياري براي تمام فعاليت هاي اجتماعي خواه خوب یا بد، ضروري است (فوکویاما،13-10:1385). چند روش عمده اي كه از طريق آن هنجارهاي اجتماعي تعاوني مي تواند ايجاد شود، به طور كلي در زير مشخص شده است : هنجارهايي كه به لحاظ نهادي ساخته شده، ساختمندي خودجوش، برونزاد ساخت مندي و هنجارها كه از طبيعت ريشه گرفته است (همان ص97).

3-گیدنز: گیدنز معتقد است دین می تواند تاثیر دوگانه ای بر سرمایه اجتماعی داشته باشد، از یک طرف می تواند منبع نگرانی و ناامیدی باشد و از سوی دیگر می تواند پیوندهای اخلاقی و عملی در ارتباط با زندگی شخصی، اجتماعی و جهان طبیعی ایجاد کند و در ایجاد یک محیط امن برای معتقدان کمک کند و موجبات آسایش خاطر و هدایت مومنان را فراهم سازد. ادیان می توانند میانجی سازمان بخش اعتماد باشند. گیدنز در این خصوص که باورداشت های مذهبی چگونه زمینه اعتماد را فراهم می کنند، باورداشت های مذهبی مهمترین کارشان این است که معمولا به تجربه رویدادها و موقعیت ها، اعتماد تزریق می کنند و چارچوبی را فراهم می سازند که در آن، این رویدادها و موقعیت ها را می توان تبیین کرد و در برابر آن ها واکنش نشان داد(گیدنز،122:1380).

4- رابرت پاتنام: پاتنام با بررسی نواحی جنوب ایتالیا و طرح سؤالاتی پیرامون شرایط ضروری برای شکل گیری جامعه مدنی جایگاه تازه ای به تئوری سرمایه اجتماعی داد و موقعیت این تئوری را در ادبیات اجتماعی به نحو محسوسی ارتقاء بخشید. ریشه های کار او در افکار((دوتوکویل)) و تئوری کلاسیک دموکراسی که ((روسو)) و ((استوارت میل)) از آن دفاع کرده بودند، می یابیم، به نظر پاتنام سرمایه اجتماعی از شبکه های اجتماعی و هنجارهای متقابل و اعتماد و حاصل از آنها تشکیل شده است. او اعتقاد دارد که سرمایه اجتماعی مخصوصاً بر حسب فعالیت تعاونی رسمی و عادات همکاری اجتماعی، اعتماد را تشکیل می دهد که این نیز به نوبه خود منجر به میزان بالاتری از مشارکت می شود. پاتنام این مفهوم را در فهم و تقویت بنیانگذاری نهادی دموکراتیک در سطوح منطقه ای و ملی به کار می برد، استفاده او ازمفهوم سرمایه اجتماعی از جیمز کلمن تأثیر پذیرفته و علی رغم اینکه زمینه های مورد علاقه او و کلمن متفاوت است، آنها در این نظریه مشترکند که سرمایه اجتماعی یک کالای عمومی است، یک منبع در اجتماع که اغلب در اجتماع کمتر بها داده می شود، معمولاً کمتر موجود است.

نتیجه گیری

با بررسی که در پژوهش های انجام شده و نظریات نظریه پردازان در ارتباط با امور خیریه و سرمایه اجتماعی داشتیم اینگونه نتیجه گرفتیم که: با توجه به اینکه انسان موجودی اجتماعی است، رشد و تکامل آن در گرو زندگی جمعی، تعاون و همکاری با دیگر هم نوعان قرار دارد. چنانکه به تعبير بورديو، سرمايه اجتماعي محصول نوعي سرمايه گذاري فردي يا جمعي، آگاهانه يا ناآگاهانه است كه به دنبال تثبيت يا بازتوليد روابط اجتماعي است كه مستقيماً در كوتاه مدت يا بلند مدت قابل استفاده هستند. براي او، پيوندهاي بادوام و متراكم از اهميت خاصي برخوردار است. مشارکت که نوعی از روابط اجتماعی  است، زمینه‌ی رشد و تعالی آن از فرهنگ هر اجتماع برمی خیزد، هرجامعه ای متناسب با نظام فرهنگی خود، نوع ویژه ای ازمشارکت مردمی را داراست. بر این مبنا در جامعه ی ایران، غالب اشکال مشارکت های مردم در بافت  و ساختار ارزش های مذهبی صورت گرفته است و اصیل ترین احساسات، عواطف و خواست های ایرانیان ریشه در باورها و ارزش های مذهبی دارد(مسجد جامعی،1377). پرداخت زکات، صدقه، حمایت از یتیمان، کمک در ساخت مسجد و…  نمونه هایی از آموخته های دینی ما می باشد که سبب نوعی همدلی و مشارکت در جامعه شده است. مشارکت و یاری‌گری در فرهنگ ایرانی و اسلامی با تأکید بر جنبه‌های روانی و معنوی و رشد شخصیت باعث پیدایش و آفرینش دانش وآگاهی شده است و در از بین بردن دشواری ها و گشودن مرزهای بسته به راه های تازه کمک کرده است(آغاز،277:1381). دورکیم می گوید دین از طریق مناسک و مراسم مذهبی همبستگی و انسجام اجتماعی ایجاد و حفظ می‌کند(گیدنز،493:1376). با نگاهی گذرا به منابع اسلامی درمی یابیم، اعمالی که از نظر اسلامی نیک شمرده شده اند، اعمالی هستند که خیرخواهی و دیگر خواهی در آن بروز و ظهور دارد و به نوعی منفعت دیگران در آن نهفته است. دین اسلام همواره درباره رسیدگی به نیازهای جامعه و احتیاجات مؤمنین سفارش کرده است. کسانی که توان مالی مناسبی دارند مخاطب اصلی این دستورات هستند، “هیچ گاه به نیکی نخواهید رسید مگر آنکه از آنچه دوست می دارید انفاق کنید” به عقیده فوکویاما، دین می تواند نقش مهمی در ایجاد سرمایه اجتماعی بازی کند. بسیاری از مذاهب با ترویج ارزش هایی نظیر مشارکت، صداقت، اعتماد و ایثار موجی می شوند تا در بین پیروان خود سرمایه اجتماعی بالایی ایجاد کنند(فوکویاما،1999).

جوامع انسانی اگرچه از نظر فرهنگی و اجتماعی بسیار متفاوت و گوناگون هستند اما نمی توانند بدون تعاون، همیاری و مشارکت افراد جامعه به حیات خود ادامه دهند. به همین دلیل در طول تاریخ، انسان ها کوشیده اند جهت حفظ بقای جامعه، ساز و کارهای مناسبی را برای همیاری و تعاون و مشارکت به وجود آورند. بنابراین هر جامعه ای برای تسهیل مسیر توسعه ی اجتماعی و فرهنگی خود باید عناصر و مؤلفه های تأثیرگذار خود را بیابد تا با تقویت آن در جامعه بتواند به اهداف مشخص نظام اجتماعی خود دست یابد. انسان ها با درک این نکته که نیکوکاری چه بازخوردی برای جامعه به طور عام و خودشان به طور خاص دارد، به انجام این عمل ترغیب می گردند که نتیجه این ترغیب افزایش سرمایه اجتماعی در بین مردم است. در نتیجه افزایش همبستگی اجتماعی، تقویت مسئولیت اجتماعی افراد، مردمی شدن حمایت‌های اجتماعی افراد، حضور مردم در عرصه کمک به محرومین، فقیریابی و شناسایی نیازمندان واقعی، تعیین نقش در شبکه، بهسازی و تمهید افکار عمومی و پیشگیری از فقر، می تواند از کارکردهای امور خیریه در افزایش سرمایه اجتماعی باشد در پایان می توان گفت مشارکت در امور خیر با توجه به شناخت زمینه ها و عوامل اثرگذار بر گسترش و ترویج نیکوکاری، می تواند برنامه ریزی های مناسبی را بر مبنای این تحقیق به طور خاص و تحقیقات دیگر به طورعام، صورت دهد.

 

منابع

-آغاز محمدحسن1381،فرهنگ مشارکت و یاریگری در ایران، مجموعه مقالات دولت ،مردم و همگرایی، با تدوین محسن فردرو و اصغر رضوانی، تهران:  انتشارات آن:254-225.

الیزابت بوریس؛ مترجم: عبادی،صادق؛1386،نهادهای وقفی و خیریه در امریکا، مجله: وقف میراث جاویدان، تابستان 1386 – شماره 58  صفحه – از 80 تا 95 .

– انجمن جامعه شناسي ايران1383،  مسائل اجتماعي ايران ، تهران: آگه.

– پاتنام، روبرت1380، دموکراسی و سنت­های مدنی: تجربه­ی ایتالیا و درس های برای کشورهای درحال گذار، ترجمه محمد تقی دلفروز، تهران، نشر روزنامه اسلام.

-تاجبخش، كيان 1384، سرمایه اجتماعی(اعتماد، دموکراسی، توسعه)، ترجمه: افشين خاكباز و حسن پويان، تهران: شيرازه.

-چیت ساز قمی، محمدجواد1383، هویت دینی جوانان در ایران،کتاب مبانی نظری هویت و بحران هویت،مجموعه مقالات، جمع آوری شده به اهتمام علی اکبر علیخانی،تهران چاپ اول،پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی.

-درکتانیان، غلامرضا1385،جمعیت خیریه محله نوبر، گنجینه اسناد، زمستان 1385 – شماره 64 صفحه – از 114 تا 136.

-زاهدی محمد جواد، شیانی ملیحه، علی پور پروین1388، رابطه سرمايه اجتماعي با رفاه اجتماعي، فصلنامة علمي-پژوهشي رفاه اجتماعي، سال نهم، شماره32.

زاهدي محمدجواد، ملكي امير، حيدري اميرارسلان1387، فقر و سرمايه اجتماعي، رفاه اجتماعی:  بهار 1387، دوره 7، شماره 28; از صفحه 76تا صفحه 106.

-زندی میلاد،1395، بررسی تاثیرات شهرک مسکونی مهرپارک ساحلی یاسوج بر فرسایش سرمایه اجتماعی در سال 1394،پایان نامه کارشناسی ارشد، علوم اجتعی دانشگاه آزاد زاهدان.

-شادی طلب، ژاله و حجتی کرمانی، فرشته، (1387)، فقر و سرمایه اجتماعی در جامعه روستاییف تهران، فصل نامه علمی و پژوهشی رفاه اجتماعی، سال هفتم، شماره 28، صص 35-56 .

– فیلد، جان1385، سرمایه اجتماعی ، ترجمه جلال متقی، تهران، موسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی

– فيلد، جان 1386، سرمايه اجتماعي ، ترجمه: غلامرضا غفاري و حسين رمضاني، تهران: كوير.

— فوکویاما، فرانسیس1384، سرمایه­اجتماعی­وجامعه­ی­مدنی،در سرمایه اجتماعی:اعتماد،دموکراسی و توسعه، گردآوری کیان تاجبخش، ترجمه افشین خاکباز و حسن پویان، تهران، نشر شیرازه.

-فوكوياما، فرانسيس 1385، پايان نظم – سرمايه اجتماعي و حفظ آن، ترجمه : غلامعباس توسلي، تهران: حكايت قلم نوين.

-قادری مهدی1394، آثار و پیامدهای جامعه شبکه ای بر روی هویت اجتماعی جوانان،پایان نامه ی کارشناسی ارشد رشته علوم اجتماعی، دانشگاه اصفهان.

-گنجی محمد، نیازی محسن، احسانی راد فاطمه،1393، مشارکت در امور خیریه و وقف، پیش درآمدی بر توسعه ی پایدار، فصلنامه ی مطالعات توسعه ی اجتماعی- فرهنگی، دوره ی سوم، شماره ی 4، بهار 94 ، صفحات45-25.

-گیدنز آنتونی1380، جهان رها شده: گفتارهایی درباره یکپارچگی جهانی، ترجمه علی اصغر سعیدی و یوسف حاجی عبدالوهاب، تهران: علم و ادب.

– ماجدی، سید مسعود و لهسایی زاده، عبدالعلی ،1385، بررسی رابطه بین متغیرهای زمینه ای، سرمایه اجتماعی و رضایت از کیفیت زندگی، تهران، فصل نامه روستا و توسعه، سال 9، شماره 4، صص 91-135 .

– مسجد جامعی احمد1377، مشارکت فرهنگی و فرهنگ مشارکت، مجله ی پیوند، پنجمین کنگره، کنگره ی سراسری انجمن‌های اولیا و مربیان کشور.

-نکویی مقدم محمود، امیریوسفی سعیده، قربانی بهابادی زهرا ، امیراسماعیلی محمدرضا،1392، نقش موسسات خیریه در نظام سلامت‌: یک مطالعه کیفی، مجله تحقیقات کیفی در علوم سلامت، http://datasara.com/article///4119.

– نعمت اللهی زهرا، فرج اللهی امیرحمزه، میرجلیلی محمدحسین،  مومنی فرد حسین،1392،بررسی عوامل موثر برسرمایه اجتماعی(اعتماد، انسجام، و مشارکت) دانشجویان دانشگاه افسرس امام علی(ع)،فصلنامه علمی-پژوهشی مدیریت انتظامی،شماره 50، سال سیزدهم،تابستان 1392.

 

-Grootaert, C. (1998) “Social Capital: The missing Link?”, Working Paper No.3, Word Bank.

-Jackson. E(etal)(1995). »Volunteering and Charitable Giving: Do Religious and Associational Ties Promote Helping Behavior?«. Nonprofit and voluntary sector. Vol24, no1, pp59-78.

 

0 پاسخ

دیدگاه خود را ثبت کنید

تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟
در گفتگو ها شرکت کنید.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *